UKD
".sa
+ _.u+ S8l.1f+ 181.1'11 +58.2'11 + 58.tlU :55l.#1 :111.111:1 111. '7U.4/I :IU.M+ 111.11 5111.11 (_.1'l2 3amna)Mikroskamieniałości Z
osadów dewonu z otworu wiertniczego Jamno IG 1
WST.l!Jl"
Mikroskamieniałości opisane w niniejszym artykule pochodzą z mor- skich osadów dewonu nawierconych w otworze Jamno IG l. Otwór ten usytuowany został na Pomorzu Zachodnim w strefie Trzebiatów - K:o- szalin. Wiercenie zostało wykonane przez Zakład Geologii Struktur Wgłęb
nych IG pod kierunkiem dra R. Dadleza. Próbki do badań, udostępnione
mi przez mgr M. Pajchlową z Zakładu Stratygrafii IG, zostały pobrane z głębokości 1696,0+2280,1 m; ogółem pobrano 256 próbek.
W otworze Jamno IG 1 stwierdzono obecność węglanowo-piaszczystych
osadów najniższych ogniw dewonu górnego oraz dewonu środkowego, spoczywających na piaszczysto-mułowcowych osadach typu old-redu de- wonu dolnego. W marglisto-wapiennych osadach wyższYch ogniw dewonu
występuje dość liczna fauna złożona głównie z jamochłonów, ramieniono- gów i liliowców. Próbki pobrane z badanego lnterwału wykazały obecność mikroskamieniałości, których szczegółowa analiza jest tematem niniej- szego opracowania. Opracowanie to rozpoczyna cykl systematycznych ba-
dań mikroszczątków organicznych tej mało jak dotychczas poznanej strefy występowania osadów paleozoicznych. Dziękuję Pani J. Modrze- jewskiej za wykonanie fotografii okazów.
ANALIZA ZESPOŁU MIKROSKAMIENIAŁOSCI W OTWORZE JAMNO IG 1
Mikroskamieniałości znalezione w osadach dewońskich nawierconych w Jamnie należą do kilku odrębnych grup systematycznych 1. Najliczniej reprezentowane są małżoraczki i skolekodonty. Konodonty są nieliczne i na ogół żle zachowane. Znalezione tu zostały ponadto chary, nieliczne otwornice i łuski ryb. Zasięgi stratygraficzne· poszczególnych gatunków przedstawione są na tab. l.
Pośr6drnałżoraczków występujących w badanym zespole wyodręlmio
no 10 gatunków zaliczonych aż do 7 rodzajów. 8 gatunków znanych jest
1 omaezen1a m1krOlkam1en1ałollc1 wykonano w oparciu o prace zamleuczone w p!jttrlen- ntctw1e. OpUy wYbraD7Ch ptuDków Pne.tltawtono w cqk:l paleontoloatcsnej oPracowania.
KW.~Ur. Geologiczny, t. 11. nr a. 11ft·r.
IMlkrosJtamienlałości z osadów dewonu 285
wyłącznie z żywetu. Bai,.dia zigulensis - gatunek frański reprezentowa- ny w Jamnie jedynie przez niewielką ilość egzemplarzy - występuje w
najwyższej części profilu, zaliczonej przez M. Pajchlową do franu, nato- miast Aparchites tuimazensis, zaliczany przez paleontologów radzieckich do eiflu, występuje w Jamnie wśród gatunków typowo żyweckich. Naj-
liczniejszą grupę stanowią przedstawiciele gatunku U chtovia abundans oraz rodzaju Bai,.dia. Występują one masowo w osadach żywetu znanych ze wschodniego obrzeżenia platformy rosyjskiej. Według A. Rożdiestwien
skiej (1959), opracowującej środkowodewońskie małżoraczki Baszkirii, ze-
spół występujący w Jamnie jest bardzo podobny do typowego zespołu mał
żoraczków pospolicie znajdowanego w osadach środkowego dewonu za- chodniej Baszkirii. Brak tam jednak gatunku Jenningsina catenuZata, który z kolei jest pospolity w osadach dewonu środkowego nawierconych na Rugii. Z uwagi na krótkie zasięgi stratygraficzne omawianych przeze mnie gatunków, jak również ich liczne występowanie i ogólne podobień
stwo tego zespołu do środkowodewońskich zespołów wschodniego obrze-
żenia platformy rosyjskiej i Niemiec· północnych wydaje się, iż można postawić wniosek, że liczne występowanie ich w profilu Jamna na głębo
kości 1802,7+1910,0 m pozwala zaliczyć ten kompleks osadów jeszcze do górnej części dewonu środkowego.
Konodonty znalezione w osadach dewonu Jamna są nieliczne i źle za- chowane, co utrudnia wykorzystanie ich jako jednoznacznych wskaźników
faunistycznych, określających wiek badanych osadów, niemniej jednak
szczegółowa analiza tego zespołu pozwala wysunąć kilka interesujących
wniosków. Na szczególną uwagę zasługują gatunki Ancy,.odeZla ,.otundiZo- ba (B r y a n t) i A. buckeyen8i8 S t a u f f e r. Pojawiają się one w żywecie
i nie przechodzą poza górną granicę franu, przy czym pierwszy z nich zna- ny jest jedynie z franu dolnego. Znalezienie ich wespół z typowymi mał
żoraczkami żyweckimi należy uznać za potwierdzenie istnienia na tej
głębokości osadów piętra żyweckiego. W badanym zespole nie znaleziono nawet fragmentarycznie zachowanych przedstawicieli rodzaju Palmato-
lepis oraz innych gatunków przewodnich dla famenu. Pozwala to wyklu-
czyć obecność osadów tego piętra. Nie można natomiast na podstawie bra- ku Palmatolepis uznać, że nie ma w badanym odcinku profilu piętra frań
skiego, bo aczkolwiek rodzaj ten pojawia się we· franie, to jednak znale- zione zostały na tej głębokości gatunki znane zarówno z franu, jak i ży
wetu .. Charakteryzując zasięgi stratygraficzne pozostałych gatunków
stwierdzić należy, że jedynie 5 spośród całego zespołu to gatunki wy-
łącznie żyweckie, pozostałe mają szerszy zasięg - na ogół jednak ograni-
czają się do żywetu i franu. Tak więc nieliczne występowanie konodontów w osadzie oraz brak zdecydowanie przewodnich gatunków nie pozwala na jednoznaczne ustalenie granicy pomiędzy żywetem..a franem.
Skolekodonty są grupą mikroskamieniałości, Która ,w badanym inter- wale występuje licznie, a poszczególne okazy są stosunkowo dobrze za- chowane. Nie znaleziono wśród nich kompletnych aparatów szczękowych,
wobec czego zastosowano oznaczenia według sztucznej systematyki. Wśród
21 oznaczonych przeze mnie gatunków 8 znanych jest wyłącznie z żywetu,
2 występują zarówno w eiflu, jak i w żywecie, 2 - wyłącznie w dewonie górnym, a 7 - zarówno w osadach żywetu, jak i franu. Najliczniej wy-
stępują A,.abellite8 anatinu8 S
t
a u f f e r i .p,.ota,.abellites hamiZtQ",en8~286
ł
o·l
Marla iNehr1ng
-
PROFIL lITOL~8ICINY
Amphłnltas pll/cher PollnllWll Apa-rJlilM fI,maz . . Ratdllliw.
_ ... _.
a...aIT'.u .. ~
Boirdill hllCogono Polenowa BaItdIa łikhyl PolanawoJ
8ałrdIo ~ PDIMowa
""""""""""-
J.nnln~nll Młoolała Van Ptlt:=====:. _____ _ . _-
~-.
Uchł6vla ~ obU!ldans Gna/iMIs Sb(fll' (Poł.Gtny)Arablllłt8! eomi3 Elllr Arulu!IHIn cultr~armis Sto~er ArobIIIiłtt dtmcl1m Elier
ELIicIrt ~ Olu
hIIIcirn .włliil Elltr LumbricDlllrtjl1~ clOVIIM Elllr
~cllllplrlElltr
~lwiwill .. Iolłfra-Elier
l..tcdcitI!. fłABlrINI filii"
ll:Odicittt fnIc:Ifurrnls tstouf'!'lI')
l.odlclłlll Idłulu. Elier
Ne~. harblsomt a ..
---
OeNll'lJlu oIpllllllllSis filtr. Poltoenanltu II"Im!!lrituI filar~ laclnatul Biel'
~'1IcrrnIIIrIeuII Slauftlr
I
a;.
Fig. 1. Bozprzes1:rzenie mikrofa.uny W badanym odcinku profilu wiercenia Jamno IG l (profil litologiczny wg M. lI?ajchlowej)
Dlątributlon ot mim'ofauna in oIhe examln_d part ot the seatlon ol bor_ hole Jamno lIlG [ (lithol<lglcal profile accor<Ilng to iM. Pajchlowa)
1 - wap1eJliei :Ii - c1ołomlty; :I - mUłowce: ł - mUłowce d.olomityczne: 5 - pia$.owce.
8 - piukowee mułowcowe
1 - l1mstoDelj J - dolom1łeli ," - IIiltstonel; ł - c1olomltlc liltstonea: S - aandS1ooes;
8 - lUty .andllton_
Tabela 1
Zasięgi stratygraflcrne mikroskamieołałoścl występukeycb w badanym oddDku proIUu wierceaia Jamno IG 1
Nazwy gatunków eifel żywet fran famen
Amphissites pulcher Polenova +++++
Aparchites tuimazensis Rożdiestwienskaja +++++++
Bairdiocypris pl/cati/is Rożdiestwienskaja ++++
Bairdia hexagona Polenova ++++
BaJrdia tikhyi Polenova ++++
Balrdia zigulensis Polenova ++++++++
Bairdia ajJ7uens Rożdiestwienskaja ++++
CoveUina accurata Polenova +++
Jenmngsi1f4 catenu/aJa Van Pelt +++++++ ++++++++
Uchtovia abundons (P o kor n y) +++++
Arabel1ites anatinus Stauffer +++++++
Arabellites comis Eller +++++++ +++++++ ++++++++
Arabellites cuIJiformis Stauffer +++++++
Eunicites divergens ElIer +++++++
Eunlcltes mutabilis ElIer +++++++
Lumbriconereites cJavatus ElIer +++++++
Lumbriconereites cooperl Eller +++++++ ++++++++
Lumbriconereltes latifrons Eller +++++++
Leodlcites /inItimus Eller +++++++
Leodicites Ialci/ormis (Stauffer) +++++++ +++++++
Leodicites sdlulus ElIer +++++++
Nereidlnus harbfsonae EIler ++++ +++++++
Nereidlnus ontaiioensis Stauffer +++++++
O~tes alpenaensis Eller +++++++ +++++++
Paleoenonites geometric/lS ElIer +++++++
Paleoenonites laclnatus ElIer +++++++
Protarabellites hamiltonensis Stauffer +++++++
Ancyrodella buckeyinsis Stauffer +++++ +++++++
Ancyrodella rotundiloba (B r y a n t) +++++ ++++
Angulodus gravis HuddIe +++++++ ++++++++ +++++++ +++++++
Bryantod/lS cf. nitid/lS Ulrich et Bassler ++++ +++++++
Hindeodella brevis Branson et MebI ++++ +++++++
Hindeodella homala Branson et Mehl +++++++
Hindeodella priscilla Stauffer +++++ ++++++++ +++++++ +++++++
Hindeodefla jishlngerensis Stauffer ++++++++
IcrilJdus allernatus Branson et Mehl +++++++
Icrlodus eslaensis Adriehem Boogaert +++++
Icrlod/lS nodoS/lS (HuddIe) +++++++ +++++++ ++++++++ +++++++
Lonchodus simplex Pander +++++ +++++++
Ozarkodina elegans Stauffer +++++++ +++++++ +++
Ozarkodina regularis Branson et M ehI ++++ +++
Polygnathus communis Branson et MehI +++++ +++++++ +++++++
Polygntllhus nom1tllis Miller et Youngquist +++++ +++++++ +++++++.
Polygnathus triangularis Branson et MehI +++++++
Prioniodina prona (Huddle) +++++++ +++++++ +++++++ +++++++
Spathognalhod/lS aculeatus (BranRon et Mehl) +++++++
I Nanicella porrecta Bykova +++++++ I
... _,; .... /oIa sp. +++++++ ++++++++ +++++++ +++++++
I
Mlkroskamlen1alości z osa<I6w dewonu 287 S t a u f f e r - gatunki znane jak dotychczas wyłącznie z żywetu oraz Lumbricone.-eites cOope1'i E 11 e r - typowy dla żywetu i franu. Tak więCe
i na podstawie tej grupy skamieniałości nie można rozgraniczyć osadów
żywetu od franu, wyrażnie natomiast brak jest gatunków dowodzących obecności famenu, jak również i eiflu.
Poza wyżej omówionymi skamieniałościami w osadach dewońskich
Jamna na głębokości 1862,8-;..1905,4 m stwierdzono występowanie przed- stawicieli Charophyta. Znalezienie ich jest niezmiernie interesujące za- równo z uwagi na fakt, że w Polsce jak dotychczas nie opisywano char
pochodzących z osadów dewońskich, jak również z uwagi na to, że obec-
ność ich w osadzie pozwala wysnuć daleko idące wnioski co do warunków sedymentacji i głębokości, w jakiej miała ona miejsce.
Charophyta to mała grupa alg słodkowodnych występujących w wo- dach śródlądowych, przybrzeżnych, lagunach i zbiornikach estuariowych.
Niektóre gatunki Charop!J.yta wydzielają obficie węglan wapnia, stająCe się niekiedy głównym elementem skałotwórczym wapieni słodkowodnych.
W stanie kopalnym najczęściej zachowują się żeńskie organy rozrodcze - oogonia. Optymalnym środkowiskiem dla Charophyta są wody słodkie lub wody o niskim stopniu zasolenia. Maksymalne zasolenie, w którym mogą żyć, wynosi 26 na 1000; nigdy nie zostały znalezione w morzach o zaso- leniu normalnym. Mogą one żyć ponadto w wodach dobrze naświetlonych,
a więeo płytkich. Niektóre gatunki Charophyta zdolne są do życia w wodzie o bardzo szerokiej ·skali temperatur. Zazwyczaj występują one w wodach alkalicznych.
W świetle powyższych rozważań dość zaskakujące wydaje się wystę
powanie char w typowo morskich osadach Jamna - nie jest to jednak przypadek odosobniony. W Ameryce Północnej występują one bardzo licznie w typowo morskich osadach dewonu, przy czym morska fauna to-
warzysząca im to fauna gruboskorupowa, typowo litoralna. Taki zespół do-
wodzić może, że sedymentacja odbywała się w warunkach morza trans-
gredującego, zalewającego obszary, na których w lagunach lub zbiornikach brakicznych występowały chary. Najstarsze Charophyta zostały znalezio- ne w dolnodewońskich osadach Podola (W. N. eroft, 1952). Characea zna- lezione w Jamnie zaliczone zostały przeze mnie do rodzaju Karpinskya sp.
Dokładniejsze oznaczenie gatunku jest raczej trudne z uwagi na zły stan zachowania okazów. Rodzaj ten jest pospolity w osadach eiflu, żywetu
i franu Ameryki Północnej. Na podkreślenie zasługuje skład zespołu, w ja- kim przedstawiciele tego rodzaju zazwyczaj wYstępują. W osadach dewo- nu w stanie Ohio Karpinskya sp. występuje wespół z konodontami, skole- kondontami i otwornicami z rodzaju Nanicella, w więc zespołem bardzo·
podobnym do tego, jaki spotykamy w Jamnie. Podobny zresztą zespół
towarzyszy temu rodzajowi w osadach dewonu nawierconych na Rugii ..
Otwornice występujące w dewonie Jamna pojawiają się na głębokości około 1698,0 m i znajdowane są aż do głębokości 1890 m. Są to okazy na-
leżące do rodzaju N anicella. Zachowały się one w postaci ośródek, na których dość dobrze widoczny jest układ poszczególnych komÓr i ilość
zwojów. Na tej podstawie można je zaliczyć do gatunku Nanicella porrec- ta B y k Q v a, charakterystycznego dla osadów franu na terenie platformy rosyjskiej i obszarów przyuralskich, gdzie zostal znaleziony po raz pierw- szy.
:288 Maria Nehrlng
Szczegółowa analiza mikrofauny występującej w osadach nawierco- nych w otworze Jamno IG l (na głębokości 1696+2280,1 m) pozwala
.stwierdzić: .
l. Mikrofauna w badanym odcinku profilu rozprzestrzeirlona jest w sposób irleciągły. Po raz pierwszy mikroskamieniałości pojawiają się na
głębokości 1698 m. Są to nieliczne, typowo frańskie małżoraczki należące
do gatunku Bairdia zigulenBis P o l e n o v a oraz otwornice Nanicella PQr-
·recta B y k o va - gatunek rówirleż frański. Spathognathodu8 aculeatu8 (Br. et M e h l) - jedyny konodont występujący na tej głębokości - to .gatunek pospolity we frairle, jednakże znaleziony pojedynczo nie ma więk
szego znaczeirla stratygraficznego. Wymieniona mikrofauna wskazuje .z całą pewnością, że na tym odcinku profilu mamy osady franu.
2. Osady z głębokości 1699+1733 m są całkowicie pozbawione mikro- iauny. Dopiero na głębokości 1734 m znaleziono ponowirle otwornice Nani- cella porrecta B y k o v a i nieliczne małżoraczki z rodzaju Bairoia. Wy- daje się więc, że są to rówirleż osady franu. W leżących niżej szarych wa- pieniach - do głębokości 1779,2 m - mikroskamieniałości nie znaleziono.
Nieliczne skolekodonty pojawiają się dopiero na głębokości 1778,2 m, od
głębokości 1802, 7 m mikrofauna zaczyna pojawiać się częściej, przy czym w iilterwale 1836+1910,6 m występuje najliczniejszy, najbardziej intere-
csujący zespół mikrofauny; poniżej głębokości 1910,6 m mikrofauny nie . . stwierdzono.
Wspomniany zespół to przede wszystkim małżoraczki, skolekodonty, konodonty, a ponadto chary i otworruce. Dość pospolite są tutaj łuski ryb, wszystkie należące niewątpliwie do jednego gatunku, którego jednak irle
·udało się· zidentyfikować, wobec czego ograirlczam się jedyirle do zaznacze- nia ich obecności w profilu.
Na podstawie zasięgów stratygraficznych małżoraczków występujących
w badanym odcinku profilu (1836,0+1910,6 m) osady te należałoby z całą pewnością zaliczyć do żywetu. Wniosek ten potwierdzałby również fakt,
że dwa spośród trzech gatunków skolekodont6w, które najliczirlej wy-
stępują w badanym zespole, to gatunki znane wyłączrue z żywetu. Prze- dwko takiemu stwierdzeniu świadczą jednak inne skamieniałości, któ- rych zasięgi stratygraficzne są szersze, obejmują rówirleż i fran. Wydaje
się zatem, iż mamy tu zespół mikrofauny, który jest charakterystyczny zarówno dla osadów górnego żywetu, jak i dolnego franu. Postawienie
ścisłej granicy pomiędzy osadami tych dwóch pięter jest w tej chwili
niemożliwe.
OPISY PALEONTOLOGICZNE
Gromada CTUstacea Rząd Ostra coda L a t r e i 11 e, 1806 Bodzina Aparchitidae J o n e 'S, 1001 Rodzaj Aparchótes J o n e.·, 11189
Aparchites tuimazensis R O ż d i e s t w i e n s k a j a
(TabL I, fig. l, 2)
tllU ApaTchitea tułmazenab B o ł: d 1 e I t w i e n I k a j ai A. A. Rotdieltwienskaja: !zdat. Akad.
NaUk SSBR, Baukinkij Fillał, p. lU, pL I, fig. la---c. Ia-g, la, b. ła-g.
Materiał: as okazów.
MIkroskamienialoki z ... dów dewonu 289
o
p i s. Duży, masywny, równoskorupowany pancerzYk o zarysie zbli-żonym do okrągłego, z krawędzią grzbietową prostą. Na przednim i tyl- nym końcu tej krawędzi, na obydwu skorupkach, rozwinięte SIl niewiel- kie, tępo u góry ścięte uszka. Przednia część pancerzyka równomiernie
ścięta ku krawędzi brzusznej, tylna część jest nieco bardziej wysunięta
ku przodowi, jednak w swojej części brzusznej także ścięta. Linia połącze
nia skorupek jest prosta. Krawędź brzuszna zaokrąglona. Cały pancerzyk jest równomiernie umiarkowanie wypukły, największa grubość zaznacza
się w środkowej części skorupki. Przy krawędziach pancerzyk wykazuje lekkie spłaszczenie. Powierzchnie skorupek gładkie.
W y s t ę P o w a n i e. Gatunek ten jest pospolity w eifelskich osadach Baszkirii.
RodzJna Kirkbllidae U l rl c h et iB a sal er, 1928 lIIodzaj Amp"isaite. Gir t y, Ul10
Amphi8Bite8 (AmphiBBites) pulchll'l" P O l e n o v a
(Tabl. I, tJ,. 'la, b; tabL III, fig. 11)
leI Amphłutł8. (Amphisfttea) pulcher P o l e n o v 8; E. N. Polenova: Klkrofauna 88SR, Sbor. I, P. 115, pL l. fig. J, s, pl, ID. tI,. 1.
Materiał:: 11 okazów. .
o
P i s. Pancerzyk w zarysie wydłuźony, o łagodnie zaokrąglonych kątach. Krawędzie grzbietowa i brzuszna prawie proste, równoległe do· sie- bie, krawędź grzbietowa jest lekko wgięta, krawędź brzuszna odpowiednio uwypuklona. Końce przedni i tylny SIl względem siebie symetryczne, przy czym koniec tylny jest nieco wyźszy. W części środkowej obydwu sko- rupek zaznacza się Wyraźny guzek, ponadto występują symetrycznie roz-
łożone żeberka, przebiegające równolegle do krawędzi brusznej, przed- niej i tylnej. Zeberka te zanikają przy krawędzi grzbietowej, wzdłuż któ- rej przechodzi jedno pojedyncze żeberko, a od niego w przedniej i tylnej
części skorupek odchodzą żeberka poprzeczne, leżące na obydwu skorup- kach. W przedniej i tylnej części krawędzi grzbietowej rozwinięte są nie- wielkie uszkowate ustępy. Powierzchnia obydwu skorupek jest ornamen- towanI!. małymi, cienkościennymi komóreczkami o zarysie sześciokątnym.
W części centralnej skorupek komórki te nieco zmniejszają się.
W y s t ę P o w a n i e. Gatunek ten jest pospolity w osadach żywetu
górnego wschodnich terenów platformy rosyjskiej.
IRodzJna Baird!ldae S a r s, 18117 Rodzsj BoirdC4 iMe C o y, a844
Balrdia aff!uens R o ż d i e s t w i e n s k a j a
(Tabl. II, fig. la, b)
1158 BałTdta dfflu8m Ro:ł:dleatwlen.kajaj A. A. Rot.d1eatwienakaja: izdat. And. Nauk SSSR. lIuzIdraklJ. I'\l!a~ pl. 101. pl. II. tlg. la-g.
MaterIał: '10 okaz6w.
o
P i s. Pancerzyk O zarysie przypominającym trapez. Krawędź grzbie- towa środkowej części jest lekko i szeroko zaokrąglona, krawędź brzusz-290 !Maria 'Nebrlng
na lekko wygięta, przednia zaś początkowo prosta staje się lekko ścięta ku
krawędzi brzusznej. Koniec tylny zaostrzony leży powyżej średnicy po- przecznej pancerzyka, lekko ścięty ku krawędzi brzusznej. Oba końce
przedni i tylny są silnie spłaszczone. Pancerzyk mocno wypukły w części
centralnej, wyraźnie cienieje ku krawędziom przedniej i tylnej. Powierzch- nia skorupek pozbawiona jest ornamentacji.
W y s t ę P o w a n i e. Gatunek ten jest pospolity w g6rnym żywecie
Baszkirii.
Bairdia he:r:agona P o l e n O va
(TahL m. fi&. 11a, b)
liSI Bałrdta he:ral1o'RO. p o l e n o v a; E. N. Polenova: :M1ltrofauna S8SB. Sbor. I, wyp. 80 ..
. p. 128, pl. 13, fig. I, 8.
1182 Bałrdta hexagona P o l e n o v a; A. A. Rotc1ieatw1eMlr:aJa: IzdaC. And. Nauk SSSR.
Bu:z.ldrsk:ł' Fillał, p. 2M, pl. U. fi,. łat b.
Katerlał: • okaz6w ..
O P i s. Pancerzyk w zarysie nieregularnie sześciokątny. Krawędź
grzbietowa w przedniej i tylnej trzeciej części ostro przełamuje się, prze-
chodząc w krawędzie przednią i tylną. Tylny koniec pancerzyka położo
ny jest poniżej końca przedniego. Srodkowa część krawędzi grzbietowej jest prosta, lekko tylko nachylona ku końcowi tylnemu, krawędź brzuszna prawie prosta. Skorupka lewa obejmuje skorupkę prawą, przy czym naj-
wyraźniej zaznacza się to w środkowej części krawędzi brzusznej i w przedniej części krawędzi grzbietowej, w mniejszym stopniu zaś wzdłuż
tylnej części krawędzi grzbietowej. Przy obu końcach - przednim i tyl- nym -objęcie nie jest widoczne. Pancerzyk jest r6wnomiernie wypukły,.
zwężony przy końcach.
W y s t ę P o w a n i e. Wschodnia część platformy rosyjskiej - żywet
g6rny.
Bairdia tikhyi P o l e n o v a
(Tllbl IV, fie. 1 ... 10'
1952 Bałrdta tłkhył p o l e n o v a; E. N. Polenowa: Mikrofauna SSBR, Sbor. 5, nowo .er .•
wyp. 80, p. 139, pl. 12, f1g. j.
M a ter l a ł: 80 okazów.
O P i s. Pancerzyk wydłużony, w zarysie nieregularnie deltoidalny.
Krawędź grzbietowa jest wyłamana pod kątem rozwartym w swoich przedniej i tylnej trzecich częściach. W części środkowej jest prosta.
Przednia część krawędzi grzbietowej jest łagodnie nachylona i lekko wgię
ta, tylna część natomiast jest wgięta dość silnie. Krawędź przednia jest
wydłuźona i lekko ścięta ku krawędzi brzusznej. Charakterystyczny jest tu koniec tylny pancerzyka, który wyciągnięty jest w długi, ostry "wyro- stek". Pancerzyk jest równomiernie wypukły, cieniejący ku krańcom sko- rupki. PQwierzchnie skorupek są nie ornamentowane.
W y s t ę P o w a n i e. Gatunek ten jest pospolity w osadach żywetu
górnego wschodniej części platformy rosyjskiej.
MIkroskamieniałoki z OBad6w dewonu
BaiTdia zigulensi& P O l e n O v a
(Tabl. II, f1&:. I)
291
1963 Batrdia dQ'1d.ensts p o l e n o v a; E. N. Polenova: Trudy °WNIGRI, nov . • er., wyp. 88, p. n. pl. ID, f1&". 38, b.
Materiał: .. okazy.
o
P i s. Pancerzyk wydłużony, w zarysie ma kształt nieregu1arnie po-ścinanego owalu. Krawędź grzbietowa wygina się pod kątem w przedniej i tylnej trzeciej części. Ku końcowi tylnemu jest ona nachylona stromo, a łagodnie pochyla się ku przodowi. Krawędź brzuszna jest prawie prosta, lekko tylko wgięta w części środkowej. Koniec przedni leży powyżej po- przecznej średnicy pancerzyka. Skorupka lewa obejmuje skorupkę pra-
wą. Pancerzyk równomiernie wypukły, obydwie skorupki pozbawione są . ornamentacji.
W y s t ę P o w a n i e. Centralne pole dewonu i obszar środkowego Po·-
wołżs - fran.
~ BaITdlOCVPTiB K e g e I, 1II1II1
BaiTdiocYPTi, plicatiliB R O ż d i e s t w i e n s k a j a
o (Tabl. V, fig. l1a-c)
1111 BałrdiocJlprł. pttcatł1u B o :t d i e II t w 1 e D. k & j ai A. A. RotdzieIJtwleDJkaja: !zdat.
Akad. NaUk SSSB, BaszldrKij :J'llial, p. IN. pL lI, f te. la, b, la, b. MaterOlał: 7 okazów.
o
p i s. Pancerzyk duży, masywny, nierównoskorupkowy. Krawędźgrzbietowa skorupki lewej tworzy łuk, brzuszna jest zaokrąglona. Kra-
wędź grzbietowa skorupki prawej jest w części środkowej prosta, ku ką
tom przedniemu i tylnemu wygina się. Skorupka lewa obejmuje skorupkę prawą, co zaznacza się najwyraźniej wzdłuż krawędzi grzbietowej oraz
środkowej części krawędzi brzusznej. Pancerzyk jest silnie wypukły, naj-
wyższy w swojej części centralnej, bliżej końca tylnego. Powierzchnia skorupek nie urzeźbiona.
W y s t ę P o w a n i e. Zywet górny Baszkirii.
,Rodzina Kloedenellidae U 1 r I C h et B a s e l e r, Ima Podrodz:lna KI.od.nellla. Ego r o v, 11150
IIIodzal UchtOt>!a Egoro'V, l960
U chtovia abundan. (P O kor n y)
(Tab!. IV, tle. 1'l-2G)
l'.
Uchtovla obundan. (P o kor n Y)i A. A. Botd.1elltwieD8kala: !zdat. Akad. Nauk SSSR ..BUZk1l'1ldj FWał, pl. lłl, pL 10. fig. 1&-1. Ia-.I. aa-w, u-w.
Materiał: 1151 okaz6w. o
o
pi s. Pancerzyk wydłużony, masywny, w zarysie fasolkowaty. Ko- niec przedni i tylny szeroko i równomiernie zaokrąglone. Obydwie sko- rupki są w stosunku do siebie symetryczne. W górnej części skorupek - prawej i lewej - występuje głęboka bruzdka. U gatunku tego bardzo292 Maria 'Nehrlng
wyraźnie zaznacza się dymorfizm płciowy - okazy żeńskie mają silnie
wydętą tylną część pancerzyka, męskie natomiast mają pancerzyki cha- rakterystycznie zwężające się ku tyłowi. Utworzony tu jest jak gdyby
ustęp, przed którym znajduje się najgrubsza część pancerzyka. Pance- rzyki męskie są znacznie węższe od pancerzyków żeńskich.
W y s t ę P o w a n i e. Uchtoma abundans (P o kor n y) jest gatunkiem pospolitym w osadach żywetu górnego Baszkirii zachodniej. W osadach na- wierconych w Jamnie występuje w ogromnej ilości egzemplarzy.
Typ ,A1Inelida (Annulata) Groma<la Chaetopoda ,Podgroma<la ,poll/chaeta
Do tej grupy skamieniałości zaliczolle zostały szczęki krtaniowe bądź też maxille i mandibule pierścienic, pospolicie nazywane skolekodonta- mi, Mają one skorupki zbudowane z chityny, ciemne, niekiedy czarne,
lśniące, widoczne na powierzchni skały nawet gołym okiem. Są one bar- dzo zróżnicowane zarówno morfologicznie, jak i.pod względem wielkości.
Skolekodonty znajdowane są w osadach począwszy od kambru aż po sedymenty współczesne, występują zazwyczaj bardzo licznie .. Większość
z nich stanowią maxille I i II, mandibule znajdowane są rzadziej. Wśród
skolekodontów wyróżniamy następujące typy morfologiczne:
1. Wydłużone, wąskie szczęki bez wystającego przedniego zęba, z se-
rią około 20 pojedynczych ząbków zmniejszających się ku tyłowi szczęki.
. 2. Szerokie i płaskie, wklęsłe szczęki z wyróżniającymi się dwoma przednimi zębami, które są większe niż pozostałe, o ściętych tylnych koń-
cach, z głęboką jamą rozciągającą się prawie do centrum płytki. ' 3. Szczęki wydłużone, z'dużym zębem lub hakiem wykształconym na przodzie płytki, bezpośrednio za nim występuje seria małych ząbków.
: 4. Szczęki, u kt6rych hak przedni jest doskonale rozwinięty, a małe ząbki umieszczone są na szerokiej płytce prostej krawędzi.
5. Szczęka będąca jedynie bardziej lub mniej zakrzywionym hakiem, który stopniowo zwęża się bądź jest wąski na całej swojej długości.
6. Szczęka w postaci pojedynczego haka z szerokim, parapetowatym rozszerzeniem, rozciągającym się ku tyłowi.
7. Sierpowate lub półksiężycowate szczęki z serią małych ząbków na zakrzywionej krawędzi górnej.
8. Szczęki spłaszczone, subkwadratowe, jeden z końców szczęki wy-
dłużony; górna, ząbkowana krawędź szczęki jest prawie prosta. ' 9. Małe, trójkątne, łukowato wygięte płytki z seriami ząbków o bardzo nierównych wymiarach.
Terminologia zastosowana w niniejszym opracowaniu oparta jest na pracy Ph. Taugourdeau (1968). Fig. 2 ilustruje sposób oznaczania poszcze- gólnych ,elementów szczęki w zależności od morfologicznego typu ele- mentu.
Przy badaniu skolekodont6w spotykamy się z przypadkiem dość cieka- wym w biologii - nie zwykłym podobieństwem pomiędzy formami wsp6ł-
Mlkraakamienialości z osadów dewonu 293 czesnymi a formami kopalnymi. Dla podkreślenia tego niezwykłego podo-
bieństwa wprowadzony został specjalny system tworzenia nazw gatunko-·
wych. Większość ·gatunk6w kopalnych została kreowana w ten spos6b, że·
do nazwy wsp6łczesnej dodawano końc6wkę "ite," (np. współczesny ro- dzaj Arabella - podobny kopalny A,.abellites).
I
u
18 /Y y16
6
FIg. 2. Sposób orienlowania ; terminologia stosowana przy op!syw8lIlliu .. Jrolekodon- tów
Orlenlation mode and terminology used In descrlption of scolecodonts
I - płytka o&l4dana od 1Rr0D7' bl'ZUllZne.1: 1 ~ kra~ górna (przednia), I - odc1U::
mięll:DioWl' •• - Wierzchołek. ł - zatoka; II - ~ OIl4dana od. .trony Il'Zbietowej:.
i - hak, .11 - kra",. zewnętrzna. '1 - ząbki, • - nawęd.! wewEulIUZD8i m-IV: po- wterzehn1a dolna płytki: ~9 - uawęd! zewnętrzna, 10 - aknydlo wewuętrzne.
11 - kraWfłdł wewnętrzna, 11 - krawe4t zewnetrma, U - zatoka, Ił - ZłlbJd;
V - płytka wld.oczna z bOkU: a - kierunek poprzeczny. b - kierunek podłuiny ..
15 - zatoka. 18 - \II1erzchołek
I - platform e en from ventral Blde: 1 - upper (anterlor) marlin, 2 - mUlIcle ac.r, 3 - apelt, ł - biJalt; II - platform l!!!en ł;iom dor.al aide: I - hook. 6 - outer m.argin. 7 - dentlefes. 8 - inner margł.n; m-rv: lower 8urface ot platform: 5t - outer' margln. 10 - inner ebaDk, 11 - inner margln. 12 - outer marJd.n, 11 - bigbt, Ił -
"denticles; V _ plaUorm from s1de view: 8 - transveraal di.rectfoo, b - longitud.inal
direction, 1S - bight, 18 - apex
SIedząc geologiczną historię skolekodontów zauważyć można jeszcze je- den interesujący problem. Są one bardzo liczne w paleozoiku (ordowik - karbon), stają się rzadkie w permie i bardzo rzadkie w mezozoiku. Bio-
rąc pod uwagę, że ta grupa zwierzęca nie jest bynajmniej na etapie wy- gasania, wydaje się niezwykłe, że formy współczesne są tak bardzo po- dobne do form kopalnych przy jednoczesnej ogromnej przerwie w ich rozprzestrzenieniu wiekowym, jak również. liczebności występowania w osadach. Zjawisko to może być w przyszłości wytłumaczone faktem, że
w poszukiwaniu skolekodontów zdecydowanie faworyzowano pewne tere- ny i osady pomijając inne, co w pewnym stopniu mogło zafałszować po-
gląd na rozwój i występowanie tych organizmów od paleozoiku dolnego.
po dzień dzisiejszy. Być może ponadto, iż mamy tu do czynienia ze zjawis- kiem konwergencji - formy kopalne mimo niezwykłego podobieństwa .
. ·mogą reprezentować rodzaje i gatunki, kt6re znikły od dawna, a wiązanie
ich z gatunkami żyjącymi współcześnie wYnika z niewystarczającej zna-·
jomości tej grupy organizmów.
Problem klasyfikacji skolekodontów jest szczególnie trudny z uwagi na fakt, że są one bardzo rzadko znajdowane w postaci kompletnych apa- ratów szczękowych, najczęściej apotykamy je w stanie rozproszonym.
Chcąc klasyfikować skolekodonty zgodnie z podstawowymi zasadami tak- sonomii i uzyskać właściwą ich systematykę, należałoby brać pod uwagę
294 !Marla Nehrlng
jedynie kompletnie zachowane względnie możliwe ·do zrekonstruowania aparaty szczękowe. Należy tu jednak uwzględnić fakt, że kompletnie za- chowane aparaty znajdowane są rzadko, natomiast w stanie rozproszonym znajduje się dużo pięknie zachowanych okazów i oznaczanie tych ostat- nich stało się powszechne. W miarę rozwoju badań nad skolekodontami, kiedy z jednej strony znajdowano bardzo dużo fragmentów izolowanych i tworzono nowe, sztuczne rodzaje i gatunki, a z drugiej strony znajdowa-
no dobrze zachowane aparaty szczękowe I również tworzono dla nich nowe rodzaje i gatunki, chaos w systematyce tych skamieniałości pogłę
biał się; Obecnie należy stwierdzić, iż mamy dwa systemy nazewnictwa
istniejące obok siebie równolegle.
RodZIli ATabellites H I n d e. 18'1l1
Arabel!ites anatinu8 S t a u f f e r
(Tabl. VI, f1ł. 28; tabl. X. na. ''18. b)
lm Arob.llłtel anatimUl S t a u f f e r; C. Staufier: .louro. Paleon't.. vol. Ul, nr 6, p. Hl, pl. III.
fil· 4O--U. BO.
l.M1 IhłrQ.U8. anattnu. (8 t a u f f er); E. R. Eller: Ann. Carn. :MUs., voL _. pl. 1'1. fig. 1'1'. IB.
p. 321.
Ma te r la 1:: 38 oka:r:6w.
O P i s. Szczęka masywna, wydłużona, rozciągająca się w części środ
kowej w trapezowatą płytkę. Przednią jej część stanowi masywny, silnie zakrzywiony hak ustawiony ukośnie w stosunku do powierzchni płytki.
Na prawie prostym brzegu wewnętrznym występuje rząd ostrych, pochy- lonych ku tyłowi ząbków. Jest Ich 8 do 10. Rządek ząbków jest nachylony ku powierzchni płytki. Krawędź wewnętrzna przechodzi ku przodowi w
krawędź haka. Krawędź zewnętrzna jest sierpowata, zakrzywiona poczy-
nając od wierzchołka haka aż do 1/3 długości szczęki, gdzie przechodzi w wyłamaną pod prawie prostym kątem zatokę. Na stronie górnej szczęki występuje głęboka bruzda - ślad po odcisku mięśniowym. Krawędź jej jest wąska l zaokrąglona. Górna i dolna powierzchnie szczęki są wypukłe,
z wyjątkiem tylnego końca powierzchni dolnej, który jest nieco wklęsły.
W y s t ę P o w a n i e. Gatunek ten jest pospolity w osadach dewonu
środkowego basenu App,alachów.
Arabellites cultriformis S t a u f f e r
(TabL vtI, :fig, D, 30&, b)
lm Arab.IUCe. eul.trllormłł S t . u f f e r; C. Stauffer: 'louru. Paleont., vol. II, Dl' 5, p. 802.
pL 18, fig. " II.
Mater!ał: lS okazów.
O p i s. Szczęka widziana z góry ma zarys sierpowaty. Na uzębionej krawędzi wewnętrznej występuje około 10 siInie pochylonych ku tyłowi, stożkowatych ząbków. U gatunku tego zaznacza się wyraźnie ostry wierz-
chołek skierowany silnie ku tyłowi. Zatoka jest głęboka, ma kształt pół
księżycowaty. Na górnej poWierzchni szczęki wyraźnie widoczna jest bruz- da przebiegająca pod uzębioną krawędzią wewnętrzną, silnie rozszerza
się ona pod wierzchołkiem.
W y s t ę P o w a n i e. Gatunek ten znany jest z dewonu środkowego
Ameryki Północnej.
Mikros.kamieniałok1 z osadów dewonu
Rodzaj Leodiclte. E 11 e r, 1940 Leodicites finłtimus E 11 e r
(T~bl. VU, fig. 31)
295
11M Leodiclt •• ttnttlmua "E Ile r; E. B. Eller: Ann. carn. Mul., vol. H, p. stO, pl. 2, fig. 18, 1 •.
Katarlał: lJ okazów.
o
P i s. Szczęka wąska i wydłużona, oglądana z góry ma zarys sierpo- waty. 11 ostro zakończonych, pochylonych ku tyłowi ząbków rozciąga siędo tylnego końca szczęki, dwa pierwsze ząbki są małe, trzeci wyrażnie większy, następne zmniejszają się ku tjłl;lwi. Są one ukośnie ustawione w stosunku do powierzchni płytki szczękowej. Zaokrąglona krawędź
przednia wyprostowuje się, tworząc niejako cienki, bardzo ostry wyrostek.
Charakterystyczna jest ponadto półksiężycowata zatoka. Głęboka i wąska
bruzda rozciąga się prawie na całej długości szczęki. Brzegi jej są nieco
zgrubiałe i zaokrąglone.
W y s t ę P o w a n I e. Gatunek ten jest pospolity we franie basenu Ap- palachów.
Leodicites falcifOTmis (S t a u f f er)
(Tabl. IX, tle. 31., b)
lUl Arob.ntt •• folcłfonnłł (8 t a u f f e r); eJ... Btaułfer: .Jown.. paleont:., voL 13, p. 102, pL al, fig. li, 15, le.
1168 L8OdłdtBl'" flJlctformła (8 t a u f f er): Pb. Taugourdeau: Bev. lut. Franc. du Pet:roJ.e.
"Po l23S, pl. m, fig. 81, 141, łIł, .pL I, tJa. 21, JI, II, Je, pL VI. liC. 1J1, lU. III, 1 • .
Materiał: Ił okazów.
o
P i s. Szczęka wydłużona, duża, cienka. Na jej krawędzi wewnętrznejwystępuje seria około 14 ostrych, silnie pochylonych i zmniejszających
się ku tyłowi ząbków. Ząbki te są ponadto bocznie spłaszczone. Krawędź
przednia przechodzi w silnie wygięty ku tyłowi wierzchołek. Prawie na
całej długości krawędzi zewnętrznej występuje wąska, głęboka bruzda.
W y s
t
ę p o w a n i e. Gatunek ten jest powszechny w osadach dewonuśrodkowego i górnego Sahary, jak również w dewonie środkowym basenu Appalachów. .
IRodzaj Lumbriconerelle. E Jt l er., 1868
LumbriconeTeites cooperi E II e r
(Tabl. VI, fiI:. D-I&a, b)
1938 Lumbrlcon8reite, coopert E 11 e r; E. B. Eller: Ann. Carn. MUs., vol. 21, p. 275, pL IB, fig. 1-8.
1 . . LumbneofWf'ette. cooperi :a::ller~ B. W. 8himmer, B. Bbrock: Index ol J'OSIlls, pL lit, P. m, tla. 41, o. .
lIłl Lumbnconęrdtes cooperi E 11 e ri E. B. ElIer: Ann. C.m. MUs. 901. 38, p. D, pl. l, fig.l...a.
19M Lumbrłcon..,.et.tes cooperł E 11 e r; E. B. Eller: Ann. Cara.. Mul., vol." sa, p. 239.
M a t: e r ł a ł: 3B okazów.
o
P i s. Szczęki duże, masywne. o kształcie płytkowatym, W wyglądzie szczęki prawej i lewej zaznaczają się poważne różnice. U szczęk prawychkrawędź zewnętrzna w Połowie okazu przechodzi w głęboką, półksięży
cowatą zatokę, po czym .przebiega równolegle do krawędzi wewnętrznej, ginąc niejako pod rzędem pochylonych ząbków. U szczęk lewych natomiast
krawędź zewnętrzna tworzy łagodny łuk, a zatoka jest bardzo maleńka.
KWartaln1k Geologiczny - 4
296 Marla NehrJng
U okazów lewych płytka jest bardziej wypukła i rozciąga się wzdłuż całej długości krawędzi wewnętrznej, a u form prawych płytka jest wykształ
cona jedynie w przedniej połowie okazu i zakończona krawędzią zatoki,
Wzdłuż całej długości płytki przebiega rząd 15+19 ząbków. Pierwszy.
ząb jest duży, haczykowaty, silnie pochylony w kierunku krawędzi zew-
nętrznej, następujący po nim jest również duży, pozostałe są znacznie mniejsze, wszystkie mniej więcej jednakowej wielkości. Ząbki są ostro
zakończone i lekko pochylone ku zewnętrznej krawędzi płytki. Na górnej powierzchni płytki występuje bruzda rozciągająca się prawie na całej dłu
gości okazu.
W y s t ę P o w a n i e: Osady żywetu i iranu Ameryki Północnej.
LumbriconeTeites clavatus E 11 er
(Tab!. iVU, tła. II)
lMl Lumbriconen"te. clavatu. E 11 e r. ]C. B. EUer: Ann. Carn. K'U8.,. voL ZB, p. m, pl . • "
fig. 1. •• .
Materiał: lS okaz6w.
O p i s. Szczęka widziana z góry ma kształt subtriangulamy. Rząd 10
stożkowatych, pochylonych ku tyłowi ząbków występuje na powierzchni dolnej szczęki. Krawędź wewnętrzna prosta, przechodząca pod kątem
prawie'prostym w krawędź przednią. Krawędź zewnętrzna jest łagodnie
zakrzywiona i tworzy zatokę. Wyrostek jest krótki i ostry. Wąska i głę
boka bruzda rozciąga się na przestrzeni około 3/4 długości całej szczęki.
Krawędź jej jest zgrubiała i zaokrąglona. Dolna powierzchnia szczęki wklęsła, jedynie. występujący na niej rząd ząbków jest silnie uwypuklony.
W y s t ę p O w a n i e. Gatunek ten znany jest z dewonu środkowego
Ameryki Północnej.
!Rodzaj N e,eida""" G r i n n e l, 187'1
. N eTeidavus ontari0ensi8 S t a u f f e r
(TabL VlU, fig. 18)
1139 Nersłdaw. ontllrWenata S t a u f f e r; CI. SłaUffer: Journ. Paleonł.,. 'YoL li. p. &0'1, pl. fIł ..
fig. 12:, 13, 115; pl. BB, fia:. H. 32, Ił.
lo{ a t e"r la ł: l' Okazów.
O p i s. Szczęka bocznie spłaszczona, wydłużona. Krawędź wewnętrzna
posiada około 20.ząbków, które silnie nachylają się ku wklęsłej powierzch- ni szczęki. Ząb pierwszy jest bardzo duży, dość silnie zakrzywiony.
W Y S t ę p o w a n i e. Gatunek ten opisywany jest z żywetu Ameryki
Północnej. .
!Rodzaj ~a,ab.llite. S t a u ff e r, l.IIIiIIS
Protarabellites hamiltonen8is S t a u f f er
(TabL iVIJ. f:lg. 28a.-C)
1118 PTotarabeUł.tłl' hdmUłoJlC1Uła S t a u f f . r; C. Siaufter: .Joum. PaIeoa,t.. voL Ul, Dr I,.
pL >"I, fi ... II; pL II, fi&. II, M.
1M1 Anlb.w&a hamUtOł\el\aia (8 t 8 U f f. r); L B. ElIer: AnD. cun. KUL, ,,01. . , p. _ pL a. fig. ltr 10.
tNł Pf'otarabeUU.. hamUtotlnull S"t . u f f e r. H. Bb.lmmer, Jt. SbrOClt: In4ez 1'0.111 ot North Amer1ea. pl.. Dl. pl. 11. fl&: • ••
Mater1ał: • oka&Ów.
