Magdalena Popiel
Włoskie drogi postmodernizmu
Gianni Vattimo
Teksty Drugie : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 1 (37), 132-138
Włoskie drogi postmodernizmu
Gianni Vattimo
Gianni Vattimo — to nazwisko, które we włoskiej humanistyce lat 60. i 90. wybija się na pierwszy plan, znaczeniem i popularnością dorównując w niektórych kręgach Umberto Eco. Vattimo, wykładowca filozofii teoretycznej na uniwersytecie w Tury-nie, podobnie jak semiolog z Bolonii jest uczonym, któremu nie wy-starcza status profesora akademickiego. Działając w różnych rejestrach, od hermetycznych dzieł filozoficznych po cotygodniowe felietony w „La Stampa", poszerza stale krąg swoich czytelników. W latach osiemdziesiątych stał się wręcz instytucją naukową i kultu-ralną: redaguje czasopismo „Rivista di Estetica", rocznik pt. „Filoso-fia" oraz serię wydawniczą „Ermeneutica"1, chętnie występuje
w telewizyjnych programach publicystycznych2.
Vattimo jest świetnym historykiem filozofii, o wyraźnie sprecyzowa-nych upodobaniach, jednakże nie ta rola przyniosła mu sławę. Od połowy lat 70. jego różnorodna twórczość przybiera wyraźnie dwu-torowy charakter. Po jednej stronie solidny warsztat „historiografa"
1 Ukazała się tu m.in. antologia pism Luigiego Pareysona Filosofia
deiïinterpreta-zione, red. M. Ravero.
2 O Vattimo pisze m.in. Carlo A. Viano Va pensiero. Il carattere delia filosofia
133 WŁOSKIE DROGI POSTMODERNIZMU
filozofii, a także jej popularyzatora, po drugiej zaś oryginalna, sto-pniowo rozbudowywana własna teoria filozoficzna.
Poszukiwania filozoficzne Vattimo mają stosunkowo wyraźnie zakre-ślony obszar: jest nim hermeneutyka. Z tym właśnie kierunkiem łą-czy on istotne nadzieje, uznając go za pewien wspólny idiom, koiné, filozofii i szerzej humanistyki ostatniej dekady. Znamienne, że drogi, którą przebyła humanistyka w kolejnych powojennych dziesięciole-ciach, nie postrzega on w kategoriach Wieży Babel. Wizja uniwersum wypełnionego chaosem i niemożliwością komunikacji jest mu raczej obca. Przyjmując perspektywę włoską wskazuje na trzy fazy ewolucji myśli filozoficznej w tym okresie: w latach 50. i 60. koiné filozofii miał być marksizm, w latach 70. — strukturalizm, a w 80. — herme-neutyka. Koiné nie oznacza absolutnej dominacji danego prądu umysłowego, lecz istnienie pewnego centrum dyskusji, wspólnej prze-strzeni dialogu filozoficznego, społecznego i literaturoznawczego. Hermeneutyka okazuje się powołana do stawiania współczesności najważniejszych dla niej pytań. W sposobie formułowania tej wstę-pnej tezy uwidacznia się już znamienna cecha refleksji Vattimo, a jest nią radykalny historyzm. Kryzys strukturalizmu ujmuje on w katego-riach konieczności historycznej. W semiotyce U m b e r t o Eco i de-konstrukcji Jacquesa Derridy dostrzega przesłanki zwrotu ku hermeneutyce, która ma być jedyną szansą zapełnienia coraz bar-dziej rozległych luk, jakie pozostawił strukturalizm. Zatem, jednym z głównych elementów nowej hermeneutyki proponowanej przez Vattimo, jest wyraźna perspektywa historyczna. Autor II soggetto e la maschera nie może jednak przejść obojętnie wobec ogłoszonego przez postmodernizm końca historii, filozofii, literatury itp. Traktu-jąc tę konstatację kryzysu współczesnej humanistyki jako jej krytykę Vattimo stosunkowo łatwo przechodzi na pozycje konstruktywne i postulatywne. Sugeruje, iż wyjściem z impasu, w jaki popadła histo-ria i filozofia jest przyjęcie za centralny temat refleksji filozofię hi-storii końca filozofii hihi-storii, co przypomina paradoksalną formułę Paula de Mana o „teorii niemożliwości teorii".
Zarówno teza o posłanniczej roli hermeneutyki, jak i dowartościo-wanie perspektywy historycznej są w koncepcji Vattimo mocnymi punktami. W jego wywodach spotyka się stwierdzenie wyrażone w sposób autorytatywny, jakkolwiek dominuje w nich myślenie prob-lemowe, świadomie pozbawione ambicji systemowości. Tego filozofo-wania otwartego, wyrosłego na gruncie nie omijanych, ale właśnie
pielęgnowanych i rozwijanych aporii uczył się Vattimo od Heidegge-ra. Jednakże pierwszym źródłem inspiracji filozoficznej, jak i meto-dologicznej, był dla niego Friedrich Nietzsche. Wyjątkowa, kulturowa wręcz rola, jaką przypisuje on dziełu Nietzschego, zbliża wyraźnie Vattimo do współczesnych wielkich humanistów, takich jak Jacques Derrida, Michel Foucault, Gilles Deleuze, Jonathan Culler, czy Georges Bataille i Pierre Klossowski. Zafascynowani dziełem au-tora Narodzin tragedii w jego komentarzach i twórczych kontynu-acjach podążali jednak różnymi drogami.3 Vattimo nie przyznaje się
raczej do pokrewieństwa z innymi członkami licznej rodziny współ-czesnych nietzscheanistów. Być może tryb eseju filozoficznego, jakim najchętniej się posługuje, zwalnia go od naukowej lojalności (brak przypisów...) Tym niemniej kreowanie sytuacji intelektualnego tete a tete w latach 80., gdy wokół rósł i potężniał postmodernizm, który wyraźnie wskazał na Nietzschego jako jednego z głównych patronów, może budzić pewne zdziwienie. Zapytajmy jednak: czym zaowocowa-ły owe intymne spotkania z filozofią Nietzschego? Vattimo jest auto-rem trzech ukazujących się niedługo po sobie dzieł, w których, jak to określił Pier Aldo Rovati, myśl Nietzschego pełni funkcję preambuły. W Le awenture delia differenza. Che cosa significa pensare dopo Nie-tzsche e Heidegger (1980) podejmuje analizę kluczowego pojęcia „różnicy", które — jak wiadomo — via Heidegger stanie się także osią derridiańskich rozważań. Vattimo przyjmuje tu perspektywę aktualną, historyczną; twierdzi, iż w okresie kryzysu marksizmu właś-nie „różnica" jest pojęciem zdolnym zastąpić tak ważne dotąd poję-cie „dialektyki". Koncepcje inspirowane przez dialektykę ujmują rzeczywistość w kategoriach totalności, podczas gdy świat kultury masowej jest budowany na niepełności i fragmentaryczności. Trzeba zatem, przystępując do tworzenia „ontologii schyłku" (<antologia del declino), uznać (śladem Nietzschego i Heideggera) fragmentarycz-ność za istotną cechę wiedzy.
Uwolnienie się z okowów dialektyki było możliwe m.in. dzięki czte-rem myślicielom, których zasługi w tym względzie Vattimo często podnosi. Tendencja do rozpadu dialektyki widoczna jest w myśli Wal-tera Benjamina, którą ocenia on jako mieszaninę materializmu i teo-3 O Nietzschem — dekonstruktywiście pisze m.in. J. Culler, P. de Man, S. Kof-man. Z polskich prac warto wymienić artykuł B. Banasiaka Interpretacje i styl.
Derri-cliańska wizja filozofii Frydeiyka Nietzschego, w: Renesans nietzscheanizmu a marksizm współczesny, red. W Mackiewicz, Warszawa 1990.
135 WŁOSKIE DROGI POSTMODERNIZMU
logii, w dialektyce negatywnej Theodora W. Adorno, w utopizmie Ernsta Blocha oraz ewoluujących poglądach Jean-Paul Sartre'a. W Al di la del soggetto. Nietzsche, Heidegger e 1'ermeneutica (1984) kontynuuje problem nazwany przez siebie ontologia del declino, kon-centrując się na analizie kategorii podmiotu. Zasadniczy przełom, ja-ki dokonał się w filozofii za sprawą Nietzschego, polega — zdaniem Vattimo — na zmianie koncepcji podmiotu będącego wcześniej sil-nym punktem wielu systemów. Przyjęcie za aksjomat idei „śmierci Boga" oznaczało konieczność postawienia na nowo pytania o sens indywidualnego życia, a także przeznaczenia ludzkości. We wszy-stkich pracach Vattimo powraca myśl przyjmująca za punkt wyjścia do różnokierunkowych dywagacji takie oto zdanie: czy potrafimy żyć bez neurozy w świecie, w którym „Bóg umarł". W Al di la del soggetto autor, poprzez problem kryzysu pojęcia podmiotu, dotyka wielu za-gadnień (m.in. prawdy, demokracji), ale skupia się przede wszystkim na etyce. Twierdzi, że nie do utrzymania jest dawna etyka „absolut-na", potrzebna jest nowa, którą proponuje zbudować na pojęciu pie-tas\ rozumianym jako postawa „współczucia" wobec żyjących, jak i wobec świadectw, które po sobie zostawią (m.in. komunikatów języ-kowych).
l e n sposób filozofowania, zmierzający w stronę sugestii pozytyw-nych, widoczny jest także w La fine delia modernita. Nichilismo ed er-meneutica nella cultura post-moderna (1995). Pada tu pytanie o sens nihilizmu w dobie postindustrialnej i postchrześcijańskiej. Vattimo wyjaśnia, iż ontologia del declino, kryzys podmiotu i pojęcie różnicy nie mają nic wspólnego z odczuciem pesymizmu, jak również ideą „zmierzchu Zachodu". Odrzucenie klasycznej metafizyki, poszukują-cej trwałych podstaw bytu, nie jest tu gestem samobójczym, lecz prze-ciwnie, rodzajem uzdrowienia. Droga od zdemaskowania podmiotu metafizycznego do rozpadu pojęcia bytu jako fundamentu, czyli szlak wiodący od Nietzschego do Heideggera, zakreśla horyzont proble-mowy oraz horyzont nadziei dzisiejszej humanistyki. Wyzwolenie od nieruchomości podmiotu pozwala spojrzeć na życie jako na grę inter-pretacji, rodzenia się i zamierania (częste nawiązania do idei wiecz-nych powrotów). W drodze ku prawdzie taka koncepcja bytu i człowieka wydaje się bardziej odpowiadać doświadczeniu współ-czesnego świata. Tradycyjna metafizyka i epistemologia fundowały to
doświadczenie na opozycji złudy i rzeczywistości, tymczasem mariaż „ożywczego" nihilizmu i hermeneutyki pozwala uchwycić znaczenie bytu jako czystej gry pozorów. Filozofia „starego typu", oglądana z takiej perspektywy, ma wyraźne cechy systemu represyjnego.5 Nic
dziwnego zatem, że poszukiwanie dróg wyzwolenia się od niej uważa Vattimo za najistotniejszy cel współczesnej filozofii.
Już w latach 70. dla wielu stało się jasne, że dotychczasowa metoda „płodozmianu" systemów filozoficznych w oparciu o regułę reductio ad unum nie odpowiada potrzebie czasu: nie przekreślano już jednej, starej prawdy, by w jej miejsce szukać innej, nowej. We Włoszech trwała wówczas dyskusja o kryzysie racjonalizmu. W ogniu gorących polemik toczonych na różnych płaszczyznach, nie tylko filozoficz-nych, rodzi się pojęcie, które wkrótce stanie się hasłem wywoław-czym całego nurtu postmodernistycznej kultury: pensiero debole (słabe myślenie). W 1983 roku ukazuje się tom studiów pod redakcją Vattimo i Rovatiego, mający w tytule ów termin.'' Przedmowa i wy-drukowany tu artykuł Vattimo przybliżają tę celowo niejasną, acz kluczową formułę. Autor konstruuje swój wywód głównie w oparciu o określenie negatywne. Pensiero debole lokuje on nie tylko na antypodach myślenia normatywnego, usystematyzowanego (pensiero forte). Pensiero debole jest możliwe tylko po przezwyciężeniu
„fanta-zmatów irracjonalizmu" (w tym kontekście Vattimo z niechęcią pa-trzy np. na Deleuze'a i Foucaulta, u których dostrzega nostalgię za metafizyką). Sam termin rozumie Vattimo metaforycznie i nie uważa go za znak jakiejś nowej filozofii. To określenie prowizoryczne, mó-wiące zaledwie o tym, że nie należy bać się drogi wiodącej w stronę cienia, nie można być sparaliżowanym brakiem światła, jednego, sta-łego, pewnego: wyznacza zaledwie kierunek drogi, rychło się rozwid-lającej. Tak ogólnie, i w języku metafor, wyrażone objaśnienia sprzyjały zapewne zawrotnej karierze tego terminu, który wkrótce opuścił filozofię i trafił do krytyki literackiej i artystycznej, a także do samej literatury i sztuki (np. grupa artystyczna Arte Debole).
5 Bliski jest w swej niechęci do tradycyjnej metafizyki Richardowi Rorty'emu, do którego książki Filozofia a zwierciadło natury napisał obszerny wstęp.
6 W c i ą g u czterech lat: 1983-1987 był on pięciokrotnie wznawiany. W tomie tym znajdują się dwa teksty poświęcone utworom literackim i obydwa dotyczą Kafki. U. Eco zamieścił tu błyskotliwy rozbiór Isagoge Porfiriusza z III w p.n.e. polegający na zestawieniu „mocnego" modelu semantycznego i analizy „słabej", opartej na „pojęciu różnicy".
137 WŁOSKIE DROGI POSTMODERNIZMU
W słowniku pojęć Vattimo dostrzec można dużą dowolność i swobo-dę, z jaką posługuje się tym terminem, a przede wszystkim jego ela-styczność funkcjonalną. Tendencja do jego ekstensywnego użycia jest widoczna w kolejnych połączeniach terminu debolezza z „myśle-niem", „ontologią", „etyką", itd.
W a ś n i e etyka stała się centralnym zagadnieniem najważniejszej jak dotąd książki Vattimo. Etica dell' interpretazione (1989) jest syntezą dotychczasowych przemyśleń, a zarazem zdecydowanie wyostrza nie-które wcześniejsze tezy. Fundamentalnym zagadnieniem staje się po-szukiwanie nowej etyki hermeneutycznej. Vattimo dostrzega trzy kierunki, którymi podążała dotąd ta dziedzina humanistyki: to etyka dialogu Gadamera i Levinasa, teoria wielości uniwersów kultury, granicząca z relatywizmem oraz etyka nieograniczonej komunikacji Habermasa i Apia. Wszystkie te nurty grzeszą jednak, bardziej lub mniej silnymi, koneksjami z tradycyjną metafizyką. Naczelny postu-lat Vattimo dotyczy sekularyzacji filozofii. Sądzi on, że o ile posta-wienie przez egzystencjalizm w centrum dyskusji filozoficznych problematyki chrześcijańskiej miało charakter po trosze obrazobur-czy obrazobur-czy ekstrawagancki, o tyle dzisiaj sytuacja zmieniła się diametral-nie: większość współczesnych filozofów zajmuje się tą problematyką. Jednak marzenie Benjamina o tym, iż materializm historyczny zwy-cięży, gdy zawładnie teologią, nie spełniło się, to raczej teologia wzię-ła na służbę resztki materializmu historycznego. Filozofowie, tacy jak Karl Lówith, H a n n a h Arendt, Emmanuel Levinas często przywołują koncepcje pochodzenia teologicznego lub biblijnego, a w ich języku roi się od terminów teologicznych, takich jak grzech, odkupienie, wcielenie, anioł itp. Zdaniem Vattimo, posługiwanie się nimi bez wy-jaśnienia znaczeń, jakie przyjmują w obrębie proponowanej teorii, wyraźnie utrudnia porozumienie.
Oczyszczenie tego przedpola refleksji etyki hermeneutycznej ułatwi dojście do innego ważnego celu: jest nim zakreślenie pewnego mode-lu wspólnoty. Ten, który proponuje Apel i H a b e r m a s powołując się na koncepcję Schleiermachera, z jego podziałem na wspólnotę pracy i wspólnotę idealną, nie odpowiada potrzebom współczesności. O ja-kich potrzebach myśli m.in. Vattimo? Derrida twierdzi, że każda filo-zoficzna koherencja ma nieuchronnie znaczenie polityczne.7 Etyka
Vattimo, bynajmniej nie oparta na spójności i systemie, lecz na
bym myśleniu" zmierza jednak, przynajmniej w pewnym zakresie, w tym samym kierunku. Jeden z rodziałów Etyki interpretacji autor poświęca problemom włoskiej lewicy. Wydaje się, że kryzys, jaki przeżywa ta część włoskiej sceny politycznej ma podobne podstawy do tych, jakie spowodowały kryzys humanistyki w ogóle. Krytyka ideologii, rozpad metafizyki, brak teorii mocnej i trwałej, także w sferze polityki, powoduje zagubienie i dezorientację. Jedyną moż-liwością wyjścia z tego impasu jest uświadomienie sobie konieczności przejścia na drugą stronę, tj. na stronę cienia, gdzie króluje pensiero debole,pietas, differenza. Propozycja transplantacji nietzscheańskiego „aktywnego nihilizmu" do polityki, to włoski wkład w końcową fazę dekonstrukcji zdominowanej właśnie przez pojęcie polityki, kultury, społeczeństwa, rasy.8
Włoska hermeneutyka w dziele najwybitniejszego jej przedstawiciela kroczy zatem, p o trosze tylko, własnymi drogami. Wyraźnie zazna-czają się punkty styczne z koncepcjami czołowych twórców post-modernizmu, przede wszystkim Richardem Rortym. Jednakże uporczywe powracanie do nietzscheańsko-heideggerowskich źródeł czyni ten dyskurs swoistym dialogiem — jeśli nie poza, to ponad epo-ką dekonstrukcji. Znamiennym jego rysem jest także silniejsze niż gdzie indziej podkreślenie aktualności tradycji egzystencjalizmu w osobach Sartre'a i Luigiego Pareysona. Niewątpliwym sukcesem Vattimo jest to, że jego hermeneutyka została nie tylko uznana za no-wą propozycję filozoficzną, ale funkcjonuje jako postawa intelektual-na, estetyczintelektual-na, czy nawet strategia polityczna. Włosi, dość chłodno odnoszący się do radykalnych nurtów postmodernizmu, w poglądach autora Fine delia modernita znaleźli, jak sądzę, zaspokojenie swoich skłonności do tradycjonalizmu. Włoscy intelektualiści odkryli tu no-wą, oryginalną f o r m ę postawienia tych problemów, które od czasu końca hegemonii Crocego w estetyce, a w polityce — upadku muru Berlińskiego, stale ich nurtowały.9
8 Por. interesujący artykuł A. Burzyńskiej Krajobraz po dekonstrukcji (cz. II), „Ruch Literacki" 1995 z. 2.
9 W 1977 Vattimo opublikował antologię tekstów, poprzedzoną wstępem swojego autorstwa, pt. Estetica moderna. Była ona swoistym programem nowej estetyki.
