A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA O EC O N O M IC A 58, 1986 K s a w e r y K r a s s o w s k i' R O Z W Ó J INFR ASTRUKTURY K O M U N A L N E J W STĘP G o s p o d a r k a k o m u n a ln a i m ie s z k a n io w a z a j m u j e się z a s p o k a j a n ie m in a te r ia ln o - b y to w y c h p o trz e b ludności, k t ó r e są w y n ik ie m jej^ ż y c ia w w ię k s z y c h s k u p is k a c h (m iasta i z u r b a n i z o w a n e wsie). Do z a k r e s u
jej d z ia ła n ia za lic zam y :
b u d o w ę i e k s p l o a t a c j ę b u d y n k ó w m ie s z k a ln y c h ,
— u r z ą d z e n ia te c h n ic z n o - s a n ita r n e ( z a o p a trz e n ie w w o d ę , u s u w a n i e n iecz y sto śc i, k a n a liz a c ję , łaźnie),
tr a n s p o r t m iejsk i (ulice, place, m o s ty i w i a d u k t y o ra z ich o ś w i e -tlenie, k o m u n ik a c j ę m iejską),
e n e r g e t y k ę lo k a ln ą ( z a o p a trz e n ie w gaz, e n e r g i ę e l e k t r y c z n ą i cieplną),
— zieleń m iejsk ą,
-— g o s p o d a r k ę te r e n a m i m ie j s k im i1.
W y n i k a z tego, że s p o ś ró d sześciu p o d s t a w o w y c h m a t e r ia ln y c h p o -trz e b c z ło w ie k a (pożyw ienie, odzież, m ie sz k a n ie , u t r z y m a n ie h ig ie n y i czystości, o g r z e w a n ie i o ś w ie tle n ie o ra z tr a n s p o r t) g o s p o d a r k a k o m u n a ln a z a s p o k a j a c z te r y o statn ie. O p ró c z św ia d c z e ń dla lu d n o śc i o b s łu -g u j e on a ta k ż e z a k ła d y i in sty tu c je .
G o s p o d a r k a k o m u n a l n a i m ie s z k a n io w a je s t g ł ó w n y m e le m e n te m g o s p o d a r k i te r e n o w e j . R o zw ój u r z ą d z e ń k o m u n a l n y c h z w ią z a n y je s t z u rb a n iz a c j ą , w z r o s te m poziom u ż y c ia lu d n o ś c i i p o s tę p e m te c h n ic z -nym . N ie w e w s z y s tk ic h m ia s ta c h P olski w y s t ę p o w a ł a b e z p o ś r e d n ia z a le ż n o ś ć m ię d z y ich r o z b u d o w ą , w z r o s te m lic z b y lu d n o ś c i a r o z w o jem i n f r a s tr u k tu r y k o m u n a ln e j . N a jb a r d z ie j c h a r a k t e r y s t y c z n y m p r z y -k ła d e m b r a -k u te g o z w ią z -k u je st Łódź.
Dor. d r inż., K ie ro w n ik Z ak ład u G o sp o d ark i K o m u n aln ej UŁ. 1 Md/u e n c y k lo p e d ia ek o n o m ic zn a , VV.irsz.iwa 1974, s. 242,
B u rz liw y ro z w ó j Lodzi (por. tab. 1) w y n i k a ł z p o tr z e b ro z w ija j ą c e g o się p r z e m y s łu b a w e ł n ia n e g o 2. Z 1244 ha, k t ó r e z a jm o w a ła Łódź w ro k u 1820, 1/3 o b s z a r u p o w ie r z c h n i z a j m o w a ł y l a s y m iejskie.
T a b e l a 1
R ozw ój p rze strz e n n o -lu d n o śc lo w y Łodzi
Rok P o w ierzch n ia
w ha
Ludność w tys, osób
G ęslość zalu d n ien ia w o so b ach /h a 1820 1 244,0“ 0,7 0,005 1900 2 236,2 253,0 113,1 1914 3 271,4 423,0 127,3 1918 5 874,2 341,8 58,1 1939 6 214,7 672,1 108,1 1945 21 201,0 502,5 26,0 1950 21 201,0 625,0 29,7 1970 21 431,0 762,0 35,7 1980 21 430,0 832,1 39,2 a Ł ą czn ie z la ta m i m ie js k im i. Ź r ó d ł o ; ł . i d i — r o z w ó l m ia s ta w P o ls c e L u d o w e /, W « r m w « 1970, i . ! 3 | R o c z n ik s t a ty s t y c z n y m ia tl a Ł o d zi 1940— 1965, Ł ń d ż 1965, в. 38. P o tr z e b y k o m u n a l n e p r z e m y s łu r o z w i ą z y w a n e b y ł y p rz e z w ła ś c icieli fa b r y k w e w ł a s n y m z a k re sie . N ie byli on i z a in te r e s o w a n i w p o -p r a w i e w a r u n k ó w m ie s z k a n io w y c h i s a n i t a r n y c h m ie s z k a ń c ó w sz y b k o r o z b u d o w u j ą c e g o się m iasta. G łó w n y m ich c e le m b y ła c h ę ć z w ię k s z e n ia w ł a s n e g o p o t e n c j a łu p ro d u k c y jn e g o . D la te g o p o c z ą tk ie m d z ia ła n ia u rz ą d z e ń k o m u n a l n y c h w Łodzi b y ł d o p ie r o p rz e ło m X IX i X X w.
Dziś s p r a w n e u rz ą d z e n ia k o m u n a l n e s t a ł y się n ie o d łą c z n y m e l e -m e n te -m g o s p o d a r k i -m ia s t oraz, c o r a z c z ęściej z u r b a n iz o w a n y c h , wsi. P o le p s z a ją o n e w a r u n k i ż y c ia ludności. W ł a ś c iw ie ro z w in ię te m ie js k ie u r z ą d z e n ia k o m u n a l n e u ł a t w i a j ą z a k ła d o m p r a c y p r o d u k c ję i p o p r a w i a j ą w a r u n k i h i g ie n ic z n o s a n ita r n e p r a c o w n ik ó w . S ta ją się o n e w a ż -n y m c z y -n -n ik ie m w ro z w o ju d u ż y c h s k u p is k lud-ności, k s z t a łtu j ą c y c h p r z e s tr z e ń i w p ł y w a j ą c y c h na e k o n o m ik ę miast.
PO JĘCIE I CECHY INFRASTRUKTURY K OM UNALNEJ
I s to tn y m c z y n n ik ie m o d d z ia łu ją c y m na o r g a n iz a c j ę m ia sta o ra z j e g o ro z w ó j p r z e s t r z e n n y j e s t in f r a s tr u k tu r a .
W s e n s ie p la n is ty c z n y m i n f r a s tr u k tu r a u m o ż liw ia z a g o s p o d a r o w a n ie te re n u . W y p o s a ż a g o w ze sp ó ł u rz ą d z e ń t e c h n ic z n y c h i so cja ln o -k u
tu r a ln y c h . D zielim y ją n a i n f r a s tr u k tu r ę te c h n ic z n ą i sp o łe c z n ą . Do i n f r a s tr u k tu r y te c h n ic z n e j n a le ż ą u rz ą d z e n ia :
— tr a n s p o r tu i łączności,
— p r o d u k c ji i ro z d ziału e n e rg ii e le k tr y c z n e j, gazu, c ie p łe j w o d y i p a r y w o dne j, — g o s p o d a r k i w o d n e j i o c h r o n y ś r o d o w is k a , k a n a liz a c ji, o c z y s z c z a n ia ś c ie k ó w i o d p a d ó w p r z e m y s ło w y c h , m e lio ra c ji i ir y g a c ji r o l n i -czych*. M im o o d m ie n n e g o c h a r a k t e r u i te c h n ik i ś w ia d c z e n ia usług, istn ie ją c e c h y w sp ó ln e , łą c z ą c e p o sz c z e g ó ln e fu n k c je i n f r a s tr u k tu r y . P o d s ta -w o -w ą c e c h ą je s t jej u s ł u g o -w y (służebny) c h a r a k t e r . N a s t ę p n e d w ie c e c h y w y s t ę p u j ą w ś c isły m p o w ią z a n iu ze so b ą i d o -ty c z ą i n f r a s tr u k tu r y k o m u n a ln e j . T e c h n ic z n a n ie p o d z ie ln o ś ć (b ry ło w a- tość) u rz ą d z e ń o r o z m ia r a c h c z ę s to p r z e k r a c z a j ą c y c h z a p o tr z e b o w a n ie na u słu g i i p r o d u k ty , p o c ią g a za s o b ą w y s o k i e j e d n o r a z o w e n a k ł a d y in w e s ty c y j n e . O b c ią ż e n ie to, zw ła sz c z a w p o c z ą tk o w e j fazie b u d o w y i n f r a s tr u k tu r y , je s t tak w y s o k ie , że d o p r o w a d z a n i e j e d n o k r o tn i e do o g ra n ic z e ń ro z w o ju m iasta. P o s tę p c y w iliz a c ji p o w o d u j e w z r o s t p o trz e b s p o łecz n y ch . D la te g o też b u d o w a u r z ą d z e ń n a s t a w io n a j e s t n a ich d ł u -g ą w y t r z y m a ł o ś ć c z aso w ą. J e s t to c e c h a d łu -g o w ie c z n o śc i. W y s t ę p u j e ró w n ie ż w y s o k i s to p ie ń w s p ó łz a le ż n o ś c i in f r a s tr u k tu r y p r z e j a w i a j ą c y się w form ie k o m p le m e n ta r n o ś c i (tj. d o p e łn ia n iu się u r z ą d z e ń sie c io -w y c h ) o ra z s u b s ty tu c y j n o ś c i (np. z a m ie n n o ś c i n o ś n ik ó -w energii).
K o n s e k w e n c j ą w y m i e n io n y c h p o d s t a w o w y c h c e c h i n f r a s tr u k tu r y k o -m u n a ln e j je s t -m. in. w y s o k a k a p ita ło c h ło n n o ś ć , i-m -m a n e n t n y z w ią z e k
7. t e r e n e m ora z c z a s o w a (dobow a, g o d z in o w a ) n i e r ó w n o m i e r n o ś ć z a p o -trz e b o w a n ia na p o s z c z e g ó ln e u s łu g i k o m u n a ln e .
Ze w z g lę d u na z a się g o d d z ia ły w a n ia u rz ą d z e ń in f r a s tr u k tu r y t e c h -n ic z -n e j w y s t ę p u j ą o -n e jako:
— o g ó ln o k ra jow e lub re g io n a ln e , — lo k a ln e (m iejsk ie lu b o siedlow e).
D z ia ła ln o ść z w ią z a n a z in f r a s tr u k tu r ą o z a s ię g u o g ó l n o k r a j o w y m lub re g io n a ln y m jest k i e r o w a n a c e n tr a ln ie . R o z b u d o w a i e k s p lo a ta c j a i n f r a s tr u k tu r y lo k a ln e j je st w z a s a d z ie e le m e n te m z a d a ń w ła d z t e r e -n o w y c h .
U r z ą d z e n ia i n f r a s tr u k tu r y te c h n ic z n e j o z a się g u m ie js k im w ią ż ą się z n o s p o d a r k ą k o m u n a l n ą z a r ó w n o w jej d a w n y m j j ę c i u p o d m io to w y m , ink i_ a k t u a l n y m u j ę c iu p r z e d m i o to w y m 4. M o ż n a w ię c stw ierd z ić , iż
M S a d o w y , Znaczenie in f r a s tr u k tu r y g o spodarczej w ro z w o ju s p o ł e c z n o e k o
n o m ic zn y m , fw :l Gosn odarka k o m u n a ln a i m ie s z k a n io w a i j e j rola w s p o ł e c z n o e k o -n o m ic z -n y m roz w oju kraju, „M o-nografio i O p raco w a-n ia SG PiS" 1974, -n r 30, s. 153,
4 7, D z i e m b o w s k i , E k o n o m ik a prz ed sięb io rstw a ko m u n a ln e g o , W a rs z a w a 1971
in f r a s tr u k tu r ą k o m u n a l n ą są u r z ą d z e n ia in f r a s tr u k tu r y te c h n ic z n e j o z a -się g u lo k a ln y m , w c h o d z ą c e w z a k r e s d z ia ła n ia g o s p o d a r k i k o m u n a ln e j. Do i n f r a s tr u k tu r y k o m u n a ln e j n a le ż ą w ięc :
— k o m u n ik a c j a m ie js k a (drogi i t r a n s p o r t miejski),
u r z ą d z e n ia te c h n ic z n o - s a n ita r n e (w odociągi, s tu d n ie publiczne, k a n a liz a c ja , m e lio r a c je m iejskie, o c z y s z c z a n ie miast, u słu g i ła z ie n n ic z e i p o g rz e b o w e ),
— e n e r g e t y k a k o m u n a l n a ( w y t w a r z a n i e c ie p ła w l o k a ln y c h k o t ł o w -n ia c h i je g o ro z p ro w a d z a -n ie ),
— z ie le ń m ie jsk a (parki, ziele ń ce, l a s y k o m u n a ln e , o g r o d y d z ia ł-k o w e , c m e n t a r z e itp.).
PIERW SZE URZĄDZENIA K OM U NA LNE N A SW IECIE
R o zw ó j in f r a s tr u k tu r y k o m u n a l n e j z w ią z a n y je s t z: — w z r o s t e m za m o ż n o śc i s p o łe c z e ń s tw a i z w ię k s z e n ie m je g o w y -m a g a ń , — r o z r a s ta n ie m się s k u p is k ludzkich, — p o s tę p e m te c h n ic z n y m i te c h n o lo g ic z n y m w p r o d u k c ji p r z e m y -sło w e j, — p r z e jm o w a n ie m p rz ez s a m o r z ą d m ie js k i o r g a n iz a c ji u słu g u ł a t -w i a j ą c y c h ż y c ie lu d n o ś c i -w -w ie lk ic h sk u p is k a c h . G łó w n y m i c z y n n ik a m i r o z w o ju i n f r a s tr u k tu r y k o m u n a l n e j są z a -tem: — sto p ie ń r o z w o j u m iast, — poziom techniki, — c h a r a k t e r s p o łe c z n e g o s y s te m u g o sp o d a ro w a n ia * .
W m ia r ę r o z w o j u i r o z p o w s z e c h n ia n ia się p o j a z d ó w k o ło w y c h ro sło z a p o tr z e b o w a n ie n a c o r a z le p sz e s z l a k i k o m u n i k a c y j n e . P o -w o d o -w a ło to s to p n io -w e p r z e k s z ta łc a n ie się le d -w o p r z e t a r t y c h ścieżek w c o r a z le p ie j b u d o w a n e tr a k ty . T a k w y t y c z o n e i c z ę ś c io w o u m o c n i o -n e t r a k t y is t-n ia ły już ok. 2300 r. p.-n.e. w C h i-n ach . D rogi l ą d o w e b y ły w ó w c z a s u z u p e łn ie n ie m d ró g w o d n y c h .
W s t a r o ż y tn y m Babilonie, w o k r e s ie p a n o w a n i a k r ó l a S a n h e rib a , is tn ia ła p ie r w s z a w y k ł a d a n a k a m ie n ia m i „Ś w ię ta D ro g a ". Za c z a s ó w T r a j a n a (98— 117 r. n.e.) u ż y t k o w a n o w Im p e r iu m R z y m sk im ok. 80 tys. km dróg. N a w i e r z c h n i e d ró g w y k o n a n e b y ł y z k ilk u w a r s t w k am ien i, u ło ż o n y c h n a z a p r a w i e ż w ir o w o - w a p ie n n e j . S ły n n a V ia A p p ia, d a w n a n a w ie r z c h n ia k a m ie n n a , s łu ż y R z y m o w i d o dzisiaj.
W r a z z o g ó ln y m u p a d k i e m g o s p o d a r k i i c y w iliz a c ji w E u ro p ie
(IV— XVI w.) n a s tą p ił z a n ik sieci d r o g o w e j. D o p ie r o n a s t ę p n e o k r e s y p rz y n io s ły p o p ra w ę . W o d t w a r z a n i u i r o z b u d o w ie tej sieci p rz o d o w a ła F ran c ja . Z a s to s o w a n o tam, ró w n ie ż po raz p ie rw sz y , n a w ie r z c h n ie tłu c z n io w e ( T r a s a g u e t — 1764 r.). W 1819 r. M a c A d a m z a s to s o w a ł n a -w ie r z c h n ię sm o ło -w ą, a -w ro k u 1849 A. M e r ia n — n a -w ie r z c h n ię a s f a l-tową.
P ie rw sz a a u t o s t r a d a p o w s ta ła w e W ło s z e c h w 1924 r. na t r a s i e M e d io la n — V a re s e .
O d p o w ie d n io r o z w in ię ta sieć dróg u ła tw ia tra n s p o r t. S łuży o n a p r z e m ie sz c z a n iu d ó b r m a te r ia ln y c h , o sób i w ia d o m o śc i. C e le m k o m u n i k a c j i j e s t sz y b k ie p o k o n y w a n ie odległości. N a ś w ie c ie ro z w ó j k o m u n ik a c ji p rz e c h o d z ił w ie le e ta p ó w . N a jw a ż n ie j s z e z nich z o s ta ły z a p o c z ą t k o w a n e z a s to s o w a n ie m tra k c ji m e c h a n ic z n e j (sam ochód), e l e k -t r y c z n e j o ra z u ż y c ie m r ó ż n y c h ś r o d k ó w -t r a n s p o r -tu m a so w e g o . P o czą te k m o to r y z a c ji n a s tą p ił w ra z ze s k o n s t r u o w a n i e m p rz ez F r a n -cuza C u g n o ta w la ta c h 1764— 1769 p i e r w s z e g o p o ja z d u d r o g o w e g o z n a p ę d e m p a r o w y m . R e z u lta te m d a ls z y c h p ra c b y ła p a r o w a „ d o r o ż k a " z b u d o w a n a w 1802 r. prz ez A n g lik a T re v ith ic k a , a w 1804 r. „ d r o g o w a l o k o m o ty w a " w y k o n a n a p rz e z A m e r y k a n i n a Evansa®. W ro k u 1852 u r u c h o m i o n y zo stał w N o w y m J o r k u p ie r w s z y t r a m -w a j sz y n o -w y . T r a m -w a j e l e k t r y c z n y p o ja -w ił się d o p ie r o -w 1881 r. i b y ł s k o n s t r u o w a n y p rz ez n ie m ie c k ą firm ę S ie m e n s-H a lsk e . Z e le k tr y f ik o w a n e linie t r a m w a j o w e z a s to s o w a n o po raz p ie r w s z y w Berlinie. R ó w n o le g le z tr a m w a j a m i e le k tr y c z n y m i, w N ie m c z e c h w y b u d o w a n o p ie r w s z e t r o -lejb u sy .
S am o c h ó d z siln ik iem p a r o w y m , o b s łu g iw a ł w r o k u 1831 p ie rw s z ą na ś w ie c ie linię k o m u n ik a c j i a u t o b u s o w e j — m ię d z y G lo u c e s te r i C hel- te n h o m (odległość ok. 15 km). W p r o w a d z e n i e s a m o c h o d u z silnikiem b e n z y n o w y m i j e g o u p o w s z e c h n ie n ie zm u siło do p r z e b u d o w y m iejsk ic h u k ł a d ó w k o m u n i k a c y j n y c h . W L o n d y n ie u r u c h o m io n o w r o k u 1863 p ie r w s z ą m ie j s k ą p o d z ie m n ą k o le j „ M e tr o p o lita n R a ilw a y " — stą d p o chodzi n a z w a „ m e t r o ” . P ie rw s z ą linię kolei p o d z ie m n e j o n a p ę d z ie e l e k -t r y c z n y m u r u c h o m io n o w 1890 r, w L o n d y n ie w g łę b o k im w y k o p ie. K la s y c z n e m e t r o istn ie je o b e c n ie w 35 m ia s ta c h na św iecie, n a to m ia s t
k o le j p o d z ie m n ą b u d u j e się w ok. 50 m iastach.
W z w ią z k u z r o z w o je m m o to ry z a c ji o p ró c z s p a d k u liczby p r z e w o z ó w w k o m u n ik a c j i z b io ro w e j, n a s t ę p u j e r ó w n ie ż z m ia n a z a k r e s u s t o -s o w a n ia p o -s z c z e g ó ln y c h ś r o d k ó w k o m u n ik a c ji. W p ie rw -s z y m o k r e -s ie p o d s t a w o w y m ś r o d k ie m p r z e w o z u p a s a ż e r ó w w m ia s ta c h by ł tra m w a j. Po II w o j n i e ś w ia to w e j w w ię k s z o ś c i m ia st k r a j ó w w y s o k o ro z w in ię ty c h , * F. M. F ę l d h a u s , M a s z y n y w d ziejach ludzkości, W a rs z a w a 1958, s, 164.
poza „ m e tr e m " g łó w n y m ś r o d k ie m p rz e w o z o w y m stał się a u to b u s. Po k r y z y s ie e n e r g e t y c z n y m z lat s ie d e m d z ie s ią ty c h w w ielu m ia s ta c h ś w i a -ta p o w r a c a się j e d n a k d o k o m u n ik a c ji t r a m w a j o w e j i tro le jb u s o w e j. N o w y m i ś r o d k a m i tr a n s p o r tu z b io ro w e g o m ogą być: k o le j e je d n o - sz y n o w e , p o j a z d y na p o d u s z c e p o w ie tr z n e j i m a g n e ty c z n e j, p o ja z d y z siln ik iem lin io w y m o ra z a u t o m a t y c z n e s y s te m y „ k o n t e n e r o w e " p r z e -zn a c z o n e do t r a n s p o r tu k a b in p a s a ż e r s k i c h 7.
W o d a j e s t w a r u n k i e m u t r z y m a n ia w ła ś c iw e g o s ta n u s a n i t a r n e g o w mieście. P ie r w o tn ie ludzie cz erp a li w o d ę z p o to k ó w i rzek. Po w y -n a le z ie -n iu -n arz ę d z i m e t a l o w y c h k o p a -n o s tu d -n ie i s ię g a -n o już do wód p o d z ie m n y c h . W s ta ro ż y tn o ś c i b u d o w a n o w o d o c ią g i g r a w i t a c y j n e (s ły n n e a k w e d u k t y rz y m sk ie). R zym w 97 r. n.e. p o s ia d a ł w o d o c ią g i d o s t a r -c z a j ą -c e 200 tys. m s w o d y d z ie n n ie dla m iliona m ie sz k a ń -c ó w .
W E u ro p ie b u d o w ę u r z ą d z e ń w o d o c ią g o w y c h p o n o w io n o w X III w. B y ły to p r z e w a ż n ie w o d o c ią g i g r a w i t a c y j n e lu b c z e rp ią c e w o d ę z rzek, za p o m o c ą „k ó ł w o d n y c h " .
W o d ę ze stu d z ie n p u b lic z n y c h ro z p r o w a d z a n o ru r o c ią g a m i d r e w n i a nymi. Do b u d o w y ty c h r u r o c i ą g ó w w y k o r z y s t y w a n o p n ie drzew . Z a s to s o w a n ie w XVIT w. r u r ż e liw n y c h u m o ż liw iło b u d o w ę w o d o c ią g ó w c iś n ie n io w y c h , g w a r a n t u j ą c y c h d o p r o w a d z e n ie w o d y d o m ieszka ń. W y n a -lezie n ie m a s z y n y p a r o w e j w X V III w. p o zw o liło na z a s to s o w a n ie pom p w o d n y c h . Do u z d a tn ia n ia w o d y z a s to s o w a n o u r z ą d z e n ia d o filtro w a n ia (po ra z p i e r w s z y w 1866 r.) i d e z y n fe k c ji (1893 r.).
U z u p e łn ie n ie m w o d o c ią g ó w są u r z ą d z e n ia k a n a l i z a c y j n e , k tó r y m i ścieki o d p r o w a d z a ło się poza t e r e n z a b u d o w a n y . B u d o w a n o je w cz a sa c h s t a r o ż y tn y c h (np. s ł y n n e k a n a ł y R zym u „ C lo ac a M ax im a"). N i e k t ó r e u r z ą d z e n ia k a n a li z a c y j n e s t a r o ż y tn e g o R zym u p r z e t r w a ły do chw ili o b e c n e j i są n a d a l u ż y tk o w a n e .
Ś re d n io w ie c z e c e c h u j e pod ty m w z g lę d e m z n a c z n y re q re s . W E u r o pie i n t e n s y w n y ro z w ó j k a n a liz a c j i ro z n o c z ą ł się w w ie k u XVITT. P i e r -w s z y je j p r o j e k t o p r a c o -w a ł L in d le y -w ro k u 1843 dla m iasta H a m b u r n a . P o z o sta ło śc i p ie r w s z y c h u r z ą d z e ń d o o c z y s z c z a n i a m i a s t p o c h o d z ą s p rz e d 6500 lat z d o rz e c z a rzeki Tndus .Były to d o m o w e z s y p y na o d p a d y o ra z zb io rn ik i n a zm iotki uliczne. P ie rw s z ą r e g u la r n ą m i e j -sk ą służbę o c z y sz c z a n ia z o r g a n iz o w a n o w P a r y ż u w ro k u 1506. P o czą tk i m e c h a n iz a c ji o c z y sz c z a n ia m ia st d a t u j ą się z w ie k u XVTTT. W 1750 r. P ie r r e O u t e r g i n e s k o n s t r u o w a ł i z a d e m o n s t r o w a ł p rz e d k r ó -lem f r a n c u s k im p ie r w s z ą p o l e w a r k ę uliczną. Z e w z g lę d u na w z r a s t a j ą c a c e n ę ziemi o ra z t r u d n o ś c i w u z y s k a n i u t e r e n ó w pod w y s y p i s k a w p o
-7 V e r k h e r der Z u k u n il, M ö g l ic h k e ile n u n d A u s s ic h te n , „S ch rifte n re ihe, VDA'
bliżu miast, w 1873 r. z o s ta ły p o rljęte w M a n c h e s t e r z e p ie r w s z e p ró b y s p a la n ia o d p a d ó w . N a k o n t y n e n c i e e u r o p e j s k im p ie r w s z ą s p a la r n ią w y -b u d o w a n o w 1893 r. w H a m -b u r g u . W ro k u 1843 W i t h w o r t h z b u d o w a ł w L o n d y n ie p ie r w s z ą z a m ia ta r k ę s am o b ież n ą. W 1920 r. zo stał s k o n s t r u o w a n y prz ez K r u p p a s a m o c h ó d z w b u d o w a n y m do n a d w o z ia p o d a j n ik ie m ślim a k o w y m . W r o k u 1926 firm a K e lle r u n d K n a p p ic h z A u g s b u r g a w y k o n a ła s a m o c h ó d b e z p y ln y ty p u „ K u k a". R ó w n ież w N ie m c z e c h w 1923 r. z a p r o j e k t o w a n o p o j e m -nik d o o d p a d ó w ty p u SM R.
Ju ż z c z a s ó w f a r a o n ó w e g ip s k ic h d a t u j ą się p o c z ą tk i c e n t r a l n e g o o g r z e w a n i a . N a j d a w n i e j s z ą m e to d ą było k i e r o w a n i e p o d p o d -ło g ę o g r z a n e g o po w ie trz a . O d o g r z a n e j pod-łogi cie p -ło p ro m ie n io w a -ło na c a łe pom ieszc zen ie. W n a s t ę p n y c h o k r e s a c h c ie p łe p o w ie tr z e d o p r o -w a d z a n o do po m ieszc zeń , s p e c ja ln ie -w y b u d o -w a n y m i k a n a ła m i.
W XIII w. p o m ie s z c z e n ia o g r z e w a n o za p o m o c ą k a m ie n i n a g r z a n y c h u p r z e d n io w ognisku. D u ż y m w y d a r z e n i e m b y ło u ż y c ie do o g r z e w a n ia p a r y w o d n e j. P ie rw s z y k o cio ł p a r o w y w y n a la z ł w 1680 r. D. Papin. D alszy ro z w ó j k o tłó w p a r o w y c h w iąż e się z p o w s ta n ie m s iln ik ó w p a -ro w y c h , do b u d o w y k t ó r y c h w z n a c z n y m s to p n iu p r z y c z y n iły się p r a c e J. W a t t a (1769 r.). W 1790 r. po raz p ie r w s z y u ż y to p a r y d o o g r z e w a n ia z a k ła d u p ro d u k c y jn e g o . W ro k u 1819 z a s to s o w a n o p a r ę do o g r z e w a n ia c a łe g o w ie lo p ię tr o w e g o b u d y n k u . W ro k u 1877 z b u d o w a n o w USA o g t z e w a n i e z d a la c z y n n e , z a s ila ją c e p a r ą w y s o k ie g o ciśn ien ia in s ta la c je o g rz e w c z e k ilk u s e t b u d y n k ó w .
Z i e l e ń m i e j s k a je s t n ie z b ę d n a dla w ię k s z y c h s k u p is k lu d z kich. Do XIX w. zieleń u r z ą d z a n o ze w z g lę d ó w e s t e t y c z n y c h i r e p r e -z e n ta c y j n y c h . J u ż w s ta r o ż y tn o ś c i -z a k ła d a n o o g ro d y .
W E gipcie o g r o d y o z d o b n e u r z ą d z a n o w o k ó ł ś w i ą t y ń i p a ła c ó w d o -s to j n ik ó w już 3 ty-s. la t p.n.e.
W ś r e d n io w ie c z u d u ż y w p ły w na ro z w ó j o g r o d n ic tw a w y w a r l i M a u -r o w ie o -ra z z a k o n y c h -r z e ś c ij a ń s k ie (u t-r z y m y w a ły t -r a d y c j e o g -ro d ó w a n ty c z n y c h ). O g r o d y s t a n o w iły d o m in u ją c ą cz ęść zieleni m ie js k ie j aż do XIX w. K o le jn y m i e ta p a m i w k s z ta łto w a n iu się form zieleni b y ły o g r o d y r e n e s a n s o w e (XV i XVI w.), b a r o k o w e (X V IIX V III w.), s e n -t y m e n -ta ln e , k l a s y c y s -t y c z n e i roman-tyczne®.
8 W . M a a s s , M. R e f e r o W s к a, W y p o s a ż e n ie te r e n ó w p u b li c z n y c h miasta,
W arszaw a 1079, s. 99.
• S zerzej p ro b le m a ty k ę tę o m aw iajq : E. J a n k o w s k i , Dzieje ogrodnictw a, t. I„ K rak ó w 1938; E. C i o t e k , O g r o d y pols kie, B u d o w n ic tw o i A r c h it e k tu r a , W a rszaw a 1954.
O b e c n ie o b s e r w u j e m y zm ia n ę fo r m y i p rz e z n a c z e n ia t e r e n ó w z ie le -ni. D a w n e o g r o d y o z d o b n e słu ż ą c e n ie lic z n e j g ru p ie , c o r a z cz ęściej p rz e z n a c z a n e są d la ogó łu sp o łe c z e ń s tw a . P r z y k ła d e m te g o są p o w -sz e c h n ie z a k ła d a n e p a r k i k u l t u r y i w y p o c z y n k u . T e r e n y zieleni z o sta ły p o d p o r z ą d k o w a n e n o w y m z a s a d o m k o m p o z y c ji p r z e s tr z e n n e j , d o s t o -s o w a n e j do w y m a g a ń w -s p ó łc z e -s n e g o c z ło w ie k a.
R O Z W Ó J INFRASTRUKTURY K O M U N A LN EJ W POLSCE
W ro k u 1980 90,2% m ia s t p o s ia d a ło w o d o c ią g i, 83,7% k a n a liz a c ję . W k o m u n ik a c ję z b io ro w ą w y p o s a ż o n y c h b y ło 27,6% w s z y s tk ic h m iast Polski. S zcz eg ó ln ie d u ż y p r z y r o s t sieci w o d n o - k a n a liz a c y j n e j n a s tą p ił w la ta c h s z e ść d z ie sią ty c h . In fo rm a c ję o w y p o s a ż e n iu m ia st w p o d s t a -w o -w e u rz ą d z e n ia k o m u n a ln e z a -w ie r a tab. 2.
T a b e l a 2
W yposaż" nic m iast w p o d sta w o w e u rz ą d z e n ia k o m u n aln e (w % )
M i a s l . i
t - '» > I /łłl I Ц YY а
ogołcm ._____________________________
w o d o ciąg i k a n a liz a c ję k o m u n ik acji; _____ ___________________________________________________ . m iejsk ą 1930» 750 52,0 50,7 6,0 1946 732 49,7 4.1,7 5,5 1950 70« 52,0 40.0 10,6 I960 893 67,0 63,0 16,8 1970 889 80,5 77,1 20,4 1980 803 90,7 84,0 27,6 a W o b e c n y c h g rn n ic rtc h . 7. r ó d ł o : R o c z n ik i s ta t y s t y c x n e G U S d o ty c z ą c e w y m ie n io n y c h b it. O p o c z ą tk a c h r o z w o j u d r ó g k o ł o w y c h w P olsc e w ie m y b a r dzo niew iele . P ra w d o p o d o b n ie ro z b u d o w a d ró g na w ię k sz ą s k a lę n a
-stąp iła za p a n o w a n i a S ta n is ła w a A u g u s ta . P rze ło m w b u d o w n ic tw ie d r o g o w y m n a s tą p ił z c h w ilą z a s to s o w a n ia p rz ez M a c A d a m a n a w i e r z chni tłu c z n io w e j do u m o c n ie n ia dróg. P r z y s tą p io n o w ó w c z a s i n t e n s y w -niej do b u d o w y d ró g o n a w ie r z c h n i tw a r d e j . B u d o w a n o je z w ła szcz a na t e r e n a c h p o s i a d a j ą c y c h m a ło s z la k ó w o n a w ie r z c h n i u lep szo n e j.
W m ia s ta c h d u ż y p o s tę p w b u d o w n ic tw ie d r o g o w y m o b s e r w o w a n o w la ta c h s i e d e m d z ie s ią ty c h n a s z e g o w iek u . W o s ta tn im dziesię cio le ciu
n a s tą p ił w z r o s t d łu g o śc i ulic o n a w ie r z c h n i u le p s z o n e j z 20 do p o n a d 30 tys. kin. W 1980 r. ok. 6 0 % ulic w m ia s ta c h P o lsk i w y p o s a ż o n y c h b y ło w n a w ie r z c h n ię u le p sz o n ą .
T r a m w a j e s ą n a j s t a r s z y m m e c h a n ic z n y m ś r o d k ie m k o m u n ik a c j i m ie js k ie j na św iec ie . W P o lsc e p o ra z p ie r w s z y o m n ib u s y k o n n e u k a z a -ły się w r o k u 1822 w W a r s z a w i e n a tra s ie d o B ielan i M ło c in 1“. W 1866 r. u ru c h o m io n o p i e r w s z ą linię tr a m w a j u k o n n e g o . T r a m w a j e e l e k t r y c z n e o t r z y m a ły n a jw c z e ś n ie j (1895 r.J G d a ń sk , Bielsko-Biała i Elbląg. Sieć t r a m w a j o w a r o z b u d o w y w a ł a się w P o ls c e n i e r ó w n o m i e r -nie. P o ro k u 1945 o tr z y m a ła j ą j e d y n i e C z ę s to c h o w a (w 1959 r.). O d 1960 r. s y s t e m a t y c z n ie o g r a n ic z a n o ilość tr a s tr a m w a j o w y c h . O b e c n ie p o n a d 30 m ia s t P o lsk i p o s ia d a t r a m w a j e e k s p l o a t o w a n e p rz e z 14 p iz e d s i ę b io r s tw k o m u n i k a c j i m iejsk ie j. T r a m w a j e w r e jo n a c h : g ó r n o -ś lą s k im i łód zk im s p e ł n i a j ą f u n k c ję k o m u n ik a c j i r e g io n a ln e j . O s ta tn io w m ia s ta c h po lsk ich , p o d o b n ie j a k i w z a g r a n ic z n y c h , n a s t ę p u j e r e n e -s a n -s k o m u n ik a c j i tra m w a j o w e j . U z u p e łn ie n ie m t r a m w a j ó w m ia ły by ć tro le jb u s y , k t ó r e w p r o w a d z o n o w P o lsc e po ra z p i e r w s z y w ro k u 1930 w P o zn an iu . W 1966 r. istn ia ło 1 m ia s t z k o m u n i k a c j ą t r o le jb u s o w ą o łą c z n e j d łu g o ś c i t r a s 120 km. P ó źn iej k o m u n ik a c j ę t r o l e j b u s o w ą u z n a n o za n i e e k o n o m ic z n ą i u t r u d n i a j ą c ą r u c h m iejski. N a s t ę p o w a ł a s y s t e m a t y c z n a e lim in a c ja tra s t r o le jb u s ó w i z m n ie js z e n ie ich ta b o ru . W 1980 r. k o m u n i k a c j ę t r o l e j b u s o w ą m ia ły ty lk o Lublin i T rójm iasto. A k t u a l n i e p l a n u j e się r e a k t y w o -w a n ie k o m u n ik a c j i t r o le jb u s o -w e j -w W a r s z a -w ie . U z u p e łn ie n ie m t r a m w a j ó w w k o m u n ik a c j i z b io ro w e j są a u to b u s y . P ie rw s z e a u t o b u s y n a z ie m ia c h p o ls k ic h p o j a w iły się w o k r e s ie m i ę d z y w o j e n n y m (w W a r s z a w i e w 1920 r.). N a j w ię k s z y ro z w ó j k o m u n i -k a c ji a u to b u s o w e j n a s t ą p i ł w PRL. Linie a u t o b u s o w e w p r o w a d z o n o na m ie js c e lik w id o w a n y c h linii t r a m w a j o w y c h o r a z d o s k o m u n ik o w a n ia n o w o b u d u j ą c y c h się osied li i d zielnic m i e s z k a n io w y c h i p rz e m y sło - wyc h. A u t o b u s y m ie js k ie k u r s u j ą już w w ię k sz o śc i m ia s t lic z ą c y c h p o -n a d 25 tys. m ie s z k a ń c ó w .
U sługi k o m u n i k a c y j n e w m ia s ta c h P o lsk i s y s t e m a t y c z n ie rosną . S z cz eg ó ln ie d u ż y p r z y r o s t m iał m ie js c e w l a t a c h s ie d e m d z ie s ią ty c h . W p ł y w n a to m ia ło u t w o r z e n i e w r o k u 1975 n o w y c h w o j e w ó d z tw . R ó w n ież w ty m o k r e s ie n a s tą p ił d u ż y p r z y r o s t ta b o r u i u sług, g łó w n ie a u t o -b u s o w y c h , o ra z z m ien iła się j e g o s t r u k t u r a (por. ta-b. 3).
B u d o w ę w o d o c i ą g ó w w P o lsc e ro z p o c z ę to w ty m s a m y m o k r e s ie co w in n y c h p a ń s t w a c h E u r o p y (XIII w.). W X V I w. ok. 30 m ia s t p o ls k ic h już je p o s ia d a ło (w ty m W a r s z a w a — o d 1598 r.). Ó w c z e
T a b e l a 3
Rozw ój usług k o m u n ik acji k o m u n a ln e j w P olsce w la ta c h 1955— 1980
W y szczeg ó ln ien ie Je d n o s tk a
m iary 1955 1960 1970 1980
Liczba p rzed sięb io rstw
i zakładów szt. 39 67 70 55
Liczba o b słu g iw an y ch
m iast i osiedli szt. 93 149 181 222
Liczba o b słu g iw a n e j
lu d n o ści m in osób 7,3 9,2 11,4 15,5
P rz e c ię tn y sta n taboru
Je d n o s tk o w e p rzew ozy szt. liczba osób na m iejsce 4 541) 7 005 11 024 17 607 pasażeró w na clobc; • 1,08 1,15 1,26 Ź r ó d ł o : K o in u iU ka cja s t y c z n y 1ЧН0, WuiSZuWtl 1J8J, k o m u n a ln a w s. 26.
lic z b a c h , Wdis/awa 18U0, s. 9— 10, i M a ły r o c z n ik i l a l y
-s n e w o d o c ią g i b y ły u r z ą d z e n ia m i g r a w i ta c y j n y m i. W o d ę u j m o w a n ą z rz e k d o s ta r c z a n o s y s t e m e m g r a w i t a c y j n y m do m iast. P ie r w s z e u r z ą d z e n ia k a n a l i z a c y j n e p o j a w i ł y się w XIV i X V w. W XV11I w. W a r s z a w a m ia ła r o w y k r y te , k a n a ł y d r e w n i a n e i m u r o w a n e , o d p r o w a d z a j ą c e ś ciek i b e z p o ś re d n io do W isły. P r o j e k t k a n a liz a c j i dla W a r s z a w y o p r a c o w a n o w 1876 r. a je j b u d o w ę r o z p o -cz ęto w ro k u 1881. Z a s a d n ic z y ro z w ó j u r z ą d z e ń w o d o c ią g o w o k a n a l iz a c y j n y c h n a s t ą -pił d o p ie r o po Ii w o j n ie ś w ia to w e j. S z c z eg ó ln ie d u ż e r o z m ia ry p r z y ją ł z c h w ilą w y p o s a ż e n ia w n ie n o w y c h m ia s t w la ta c h 1960— 1970. W ro k u 1980 ty lk o m ałe m ia s ta n ie p o s ia d a ły u r z ą d z e ń w o d o c ią g o w y c h i k a n a -liz a c y jn y c h . R ozw ój u j ę ć w o d y i s ta c j i u z d a tn ia n ia w p ł y n ą ł n a z n a c z n y w z ro s t j e d n o s t k o w e g o z u ż y cia w o d y o ra z z w ię k s z e n ie się ilości o d p r o -w a d z a n y c h ściek ó -w .
P ie r w s z y w n a s z y m k r a j u a k t p r a w n y , n o r m u j ą c y s p r a w y u s u w a -n i a ś m i e c i p o w s ta ł w K r a k o w ie w r o k u 1373. W W a r s z a w i e w 1540 r u tw o r z o n o tzw. p o lic ję s a n ita r n ą , p ie r w s z ą te g o ty p u o r g a n iz a c ję w P o l-sce, k t ó r e j z a d a n ie m b y ło p iln o w a n ie u s u w a n i a n ie c z y s to ś c i11.
W o s ta tn ic h l a t a c h X IX w. z a k u p io n o dla W a r s z a w y 60 b e c z k o w o -zów, za p o m o c ą k t ó r y c h w y w o ż o n o fe k alia n a te r e n y p o d m ie jsk ie . W 1926 r. s p r o w a d z o n o n a to m ia s t p ie r w s z ą p a r tię 10 f r a n c u s k ic h pole- w a r k o z a m ia ta r e k s a m o c h o d o w y c h m a r k i „de Dion B o u to n ” . J e d n o cz e śn ie p o raz p ie r w s z y z a s to s o w a n o d o w y w o z u o d p a d ó w s t a ł y c h t a
-11 H. J a n c z e w s k i , Geneza i ro z w ó j inżynie rii m ie js k ie j, W a rsz a w a 1971, s 193.
bor s a m o c h o d o w y . P r z e d II w o j n ą ś w i a t o w ą z a le d w ie 36 m ia s t p o lsk ic h d y s p o n o w a ł o m e c h a n ic z n y m t a b o r e m d o o c z y s z c z a n ia m ia s t12.
P r a k ty c z n ie d o 1955 r. p r z e w a ż a j ą c y m ś r o d k ie m d z ia ła n ia p r z e d -s ię b io r-s tw i z a k ła d ó w o c z y -s z c z a n ia b y ła p r a c a r ę c z n a i ta b o r k o n n y . D o p ie ro w r o k u 1955 w Łodzi u ru c h o m io n o W y t w ó r n i ę U r z ą d z e ń K o m u n a l n y c h „ W U K O " , k t ó r a ro z p o c z ę ła p r o d u k c j ę s a m o c h o d ó w a s e n i -z a c y jn y c h . W 1958 r. p r o d u k o w a n o ju ż tu s a m o c h o d o w e p o le w a r k i i z m y w a rk i. O b e c n i e w z a s a d z ie w s z y s tk ie p o ls k ie m ia s ta p o s i a d a j ą z o r g a n i z o w a n y w y w ó z n ie c z y s to śc i s t a ł y c h i p ł y n n y c h . W P o lsc e p ie r w s z e o g r z e w a n i e z d a la c z y n n e z a s to s o w a n o w 1910 r. w K o b ie r z y n ie p o d K ra k o w e m . Do o g r z e w a n i a b u d y n k ó w u ż y to p a r y p o d w y s o k im c iśn ie n ie m z m ie j s c o w e j e le k tr o w n i. W o k r e s ie m ię d z y w o j e n n y m w y b u d o w a n o w P o lsc e k i lk a d z ie s ią t u r z ą d z e ń do o g r z e w a n ia z d a la c z y n n e g o . M ię d z y in n y m i w 1929 r. z a s to s o w a n o tak że o g r z e w a n ie w W a r s z a w s k ie j Spółd z ieln i M ie s z k a n io w e j.
W m ia s ta c h P olski e k s p l o a t o w a n o w 1979 r. 5412 k m sieci cie p ln y c h . P o d s ta w o w e z a p o tr z e b o w a n ie z a s p o k a j a j ą e l e k t r o c i e p ł o w n i e (58% p o -trze b w 1980 r.). P ro g n o z a r o z w o j u c ie p ło w n ic tw a w P o lsc e p r z e w id u j e z m ia n ę ź r ó d e ł c ie p ła dla p o tr z e b b y t o w o - k o m u n a l n y c h m iast.
Z i e l e ń m i e j s k a w Polsce, p o d o b n ie j a k i n a św iec ie , o d g r y w a d u ż ą rolę. P ie rw s z e p a r k i p u b lic z n e p o w s t a ł y n a p rz e ło m ie XVIII i XIX w . 13 Do n a j s t a r s z y c h p a r k ó w p o ls k ic h m o ż e m y za lic zy ć O g r ó d S aski w W a r s z a w i e (1727 r.), p a r k m ie js k i w K a liszu (1798 r.) i z a ło ż o n y pod k o n ie c XV11I w. o g ró d m ie j s k i w Łęczycy. P o II w o j n ie ś w ia to w e j z r e a liz o w a n o w iele in w e s ty c j i z te g o z a k re s u . M ię d z y in n y m i za ło ż o n o P a r k K u ltu r y i W y p o c z y n k u w K a to w ic a c h (600 ha). W 1980 r. o g ó ln a p o w ie r z c h n ia zie le n i m ie js k ie j w P o lsc e w y n o s iła 53,0 tys. ha.
INFRASTRUKTURA K O M U NA LNA LODZI
R o zw ój k o m u n ik a c j i
N ie p la n o w a g o s p o d a r k a te r e n a m i w X IX w. w p ł y n ę ł a n a n i e p r a w i -d ło w e k s z t a ł t o w a n ie się ó w c z e s n e j sieci u liczn e j. W i e l e ulic k o ń c z y ło się ślepo, b r a k b y ło a r te r ii p r z e l o t o w y c h p rz e z m ia s to itd. P o m im o r e -g u l a r n e j sieci i p r o s to p a d le p r z e c i n a j ą c y c h się ulic, j e d y n y m i a r te r ia m i
1! L. W . B i e g o 1 o i s o n, P rzedsiębiorstw a k o m u n a ln e w y w o z u i u ty liz a c ji o d
-p adów d o m o w y c h , W a rsz a w a 1Э35, s. 84— 85.
13 J. P o k o r s k i , A. S i w i e c , K s z ta łto w a n ie te r e n ó w zieleni, W a rs z a w a 1977, s. 85.
p r z e lo to w y m i p rz e z Łódź b y ły ulice: N o w o m i e j s k a — P io tr k o w s k a w zdłuż osi p ó łn o c p o łu d n ie o ra z Ś r e d n i a —K o n s t a n t y n o w s k a (o b e cn ie ul. N o w o tk i— O b r o ń c ó w S ta lin g r a d u ) w z d łu ż osi w sch ó d z a c h ó d . B rak o b w o d nicy o ra z u k o ś n ie p r z e b i e g a j ą c y c h ulic p o w o d o w a ł, że w s z y s tk ie p o ł ą -cz en ia m ię d z y d z ie ln ic o w e p r z e b ie g a ć m u sia ły u licą P io tr k o w s k ą .
S z e ro k o ść ulic w y n o s iła od 12 do 24 m. W y j ą t k i e m b ył 400 m e tr o w y o d c in e k p r o m e n a d y (obecnie A le j e K ościuszki) z d w u k i e r u n k o w ą j e z d -nią, o s z e ro k o ś c i ok. 35 m. W u k ła d z ie k o m u n i k a c y j n y m b r a k o w a ło t a k ż e o d p o w ie d n io s z e ro k ic h u lic z n y c h s k r z y ż o w a ń , p la c ó w m ie jsk ic h i p a s a ż y p ieszy c h . W ro k u 1914 n a w ie r z c h n ię d r o g o w ą p o s ia d a ło ty lk o 50,3% d ró g m iejsk ic h . N a w ie r z c h n ią u l e p s z o n ą miał j e d y n i e k i l o m e tr o
-w y o d c in e k (0,3% )u . W ię k s z o ś ć ulic n ie b yła o ś-w ie tlo n a .
W o k r e s ie m ię d z y w o j e n n y m n a s t ę p u j e w tym z a k r e s ie p e w n a p o -p ra w a . O d s e t e k je z d n i u lic z n y c h o n a w ie r z c h n i u le -p s z o n e j w z r a s ta do 6,1%. Łódź w 1938 r. m ia ła j e d n a k je d e n z n a j n iż s z y c h w s k a ź n ik ó w p o w ie r z c h n i d ró g m ie js k ic h na m ie s z k a ń c a o ra z n a jn iż s z ą ś r e d n ią s z e r o -k o ś ć ulic. Po w o jn ie, n a s k u te k p o sz e rz e n ia g r a n ic m iasta, n a s t ę p u j e p r a w ie 2 ,5 -krotny w z r o s t p o w ie r z c h n i i d łu g o śc i d ró g m iejskich. T y m s a m y m z w ię k sz a się o d s e te k p o w ie r z c h n i d ró g n i e u r z ą d z o n y c h (z 30,3% w 1939 r. d o 6 9 % w 1946 r.). Z m ia n y w s t a n i e d ró g m ie js k ic h w la ta c h 1939— 1980 są b a r d z o z n a c z n e (por. tab. 4). Poza d y n a m ic z n y m p r z y r o -ste m d ługości i p o w ie r z c h n i j e z d n i n a s tą p ił 10-krotny w z r o s t u d z ia łu j e z d n i o n a w ie r z c h n i u le p s z o n e j (z 6 ,1 % w 1939 r. d o 59,1% w 1980 r.). T a b e l a 4 U lice Lodzi w la ta c h 1939— 1980 W y szczeg ó ln ien ie J e d n o s tk a m iary 1939 1946 1960 1970 1980 D ługość jezd n i km 410 . 1 065,3 1 076,3 1 038,0 1 142,0 P o w ierzch n ia jezd n i ty s. m* 3 318,0 8 681,4 9 181,9 5 439,1 6 606,0 U dział jezdni o n aw ierzch n i
u lep szo n ej % 6,1 3,9 13,6 36,5 59,1 Ź r ó d ł o : M a ły r o c z n ik s t a t y s t y c z n y m ia s ta Ł o d zi 1945— 1958, Ł ódź 1959j R o c z n ik s t a t y s t y c z n y m ia s ta t.o d z i 1971, L ódż 1971 j R o c z n ik s t a t y s t y c z n y m ia s ta ł o d z i 1981, Ł ó d ź 1981, s. 43. Z n a c z n e p r z y r o s t y je z d n i o n a w ie r z c h n i u le p s z o n e j n ie z m ie n iły w z a s a d n ic z y sp o só b s t a n u łó d z k ic h ulic. W z r o s t m o to r y z a c j i i ruchli-H A. G i n s b c r l - G o b e r t , Łódź — S tu d iu m M onograliczne, Łódź 1962, s. 53.
w o ś c i m ie s z k a ń c ó w u z a s a d n ia d a lsz ą r o z b u d o w ę u k ł a d u k o m u n i k a c y j -nego. R o zp o cz ęcie b u d o w y łó d z k ie j k o m u n i k a c j i z b io ro w e j n a s tą p iło w 1897 r. P o d p is a n o w ó w c z a s u m o w ę m ię d z y m a g i s t r a t e m łódzkim a p r z e m y s ło w c a m i o u tw o r z e n i u i e k s p lo a ta c ji sieci t r a m w a j o w e j w Ł o -dzi. Ju ż w g ru d n iu 1898 r. u r u c h o m io n o p ie r w s z e lin ie t r a m w a j o w e 15. P o c z ą w s z y od 1901 r. r o z p o c z ę to w r e jo n i e łód zk im e k s p l o a t a c j ę t r a m -w a jo -w y c h linii p o d m ie js k ic h (Łódź — P a b ia n ic e i Zgierz). O d r o k u 1910 do w y b u c h u I w o j n y ś w ia to w e j Łódź p r z e z y w a d o b r ą k o n iu n k tu r ę . N a s tą p ił w t e d y w z ro s t liczb y p o d ró ż n y c h , t a b o r u i w y k o n y w a n y c h w o- z o k ilo m e tró w . P o n o w n y ro z w ó j k o m u n ik a c ji w Łodzi p r z y p a d a na la ta d w u d z ie s te . W ro k u 1938 e k s p l o a t o w a n o 50,2 k m t r a s t r a m w a j o w y c h (W a r s z a w a — 120, K r a k ó w — 23,2, P o z n a ń 31,2). W ro k u 1948 doszło d o p o łą c z e n ia d w ó c h n i e z a le ż n y c h p r z e d s ię b io r s tw k o m u n i k a c y j n y c h (linie: m ie js k ie i p o d m iejsk ie ). W o k r e s ie p o w o j e n n y m r o z w ią z a n o p r o -b lem o d le g ły c h d zielnic p e r y f e r y j n y c h , łą cz ąc je ze ś ró d m ie ś c ie m li-niam i t r a m w a jo w ym i i a u to b u s o w y m i.
K o m u n ik a c ję a u t o b u s o w ą w Łodzi w p r o w a d z o n o w 1948 r. J e j w z ro s t j e s t im p o n u ją c y .
W o k r e s ie p o w o j e n n y m n a s tą p ił z n a c z n y p r z y r o s t d łu g o ś c i linii, p r z e -w ie z io n y c h p a s a ż e r ó -w i liczby ta b o r u (por. tab. 5). T a b o r -w j e d n o s tk a c h f iz y c z n y c h w z ró s ł z 547 w 1950 r. d o 1408 w 1980 r. P la n y p e r -s p e k ty w ic z n e p r z e w id u ją b u d o w ę m etra .
T a b e l a 5 R ozw ój u rz ą d z e ń i u słu g i k o m u n ik a c ji m ie js k ie j w Łodzi w la ta c h 1950- 1980
W y szczeg ó ln ien ie Je d n o s tk a m iary 1950 1960 1970 1980 D ługość tra s: a) tra m w a jo w y c h km 146,4 159 164 171 b) au to b u so w y ch km 5 67 173 298 D ługość linii: a) tra m w a jo w y c h km 274,2 353 413 474 b) au to b u so w y ch km 5 100 317 581
P rzew iezien i p asażero w ie m in osób 285,9 430,0 586,0 791,0
T a b o r w jedn. fizycznych a) tram w ajo w y szt. 536 711 784 808 b) au to b u so w y szt. 11 83 334 600 Ź r ó d ł o : M-20 r o c z n e s p r a w o z d a n ie г k o m u n i k a t/ i m ie j s k i e j i t a k s ó w e k za 1980 r ., ( m a sz y n o p is w ZC K m . L o d z ili K o m u n ik a c ja k o m u n a ln a w lic z b a c h , W a rs z a w a 1980, s . 9— 11. 15 K. K r a s s o w s k i , K o m u n ik a c ja m ie js k a w m iastach w o j e w ó d z t w a ł ó d z k i e -go, „P rzeg ląd E konom iczno-S połeczny M iasta Łodzi" 1979, n r 5, s. 49.
R o zw ó j u r z ą d z e ń w o d o c ią g o w o - k a n a l iz a c y j n y c h
S zybki ro z w ó j p r z e m y s łu p rz y c z y n ił się do w y c z e r p a n i a z a s o b ó w w o d n y c h w r z e k a c h Łodzi. Była to g łó w n a p r z y c z y n a b u d o w y s tu d n i g łę b in o w y c h . Do 1890 r. w y b u d o w a n o już 11 s tu d n i g ó r n o i d o ln o k re - d o w y c h . W p o c z ą tk o w y m o k r e s ie b u d o w ą ty c h u j ę ć z a in t e r e s o w a n e b y ły z a k ła d y p r o d u k c y jn e . S tu d n ie c z w a r t o r z ę d o w e do 1945 r. b u d o -w a n o -w p o s e s j a c h m i e s z k a ln y c h 1®.
B u d o w a studzien, ich k o r z y s tn e ro z m ie sz cze n ie, w y d a j n o ś ć o ra z ja k o ść w o d y s ta ły się j e d n ą z form w a lk i k o n k u r e n c y j n e j f a b r y k a n tó w . B ro n iąc s w y c h in t e r e s ó w n ie byli oni z a in t e r e s o w a n i b u d o w ą k o m u n a l n y c h w o d o c ią g ó w i k a n a liz a c ji. W ł a d z e m ia s ta u l e g a j ą c w p ł y w o m f a b -r y k a n t ó w n ie p -r z y ję ł y p -ro p o z y c ji in ż y n ie -r ó w B -r o n ik o w s k ie g o i S ło w i-k o w si-k ie g o , i-k t ó r z y już w r o i-k u 1886 p r a g n ę li z a ją ć się o p r a c o w a n ie m p r o je k tu k a n a liz a c j i i w o d o c ią g ó w dla Ł odzi17. R ów nież o p r a c o w a n y w la ta c h 1902— 1909 p rz e z a n g ie ls k ie g o in ż y n ie r a W. M. L in d le y a p r o -j e k t k a n a liz a c -ji i o c z y sz c z a n ia ś c ie k ó w o ra z w o d o c ią g u m ie -j s k ie g o n ie u z y s k a ł sz y b k o a k c e p ta c ji.
Do 1900 r. już 180 m ia s t P olski (tj. 29,8% ogółu) p o s ia d a ło u r z ą d z e nia w o d o c ią g o w e . W Łodzi d o p ie r o w l a t a c h tr z y d z ie s ty c h XX w. r o z p o c z ę to ich b u d o w ę . Z a tw ie r d z e n ie p r o j e k t u b u d o w y u r z ą d z e ń w o d o -c ią g o w o - k a n a li z a -c y j n y -c h p r z y s p ie s z y ła k r y t y -c z n a s y t u a -c j a s a n ita r n a Łodzi p o I w o j n i e ś w ia to w e j. R. R o sło ń sk i o p r a c o w a ł te p r o j e k t y na p o d s ta w ie r o z w ią z a ń Lindleya. W p ie r w s z e j k o le jn o ś c i (1925 r.) r o z -p o c z ę to b u d o w ę k a n a liz a c ji. B rak ś r o d k ó w fin a n s o w y c h nie -p o zw olił n a p e łn ą re a liz a c ję za m ie rze ń .
Ze w z g lę d u na b r a k u r z ą d z e ń s a n i t a r n y c h Łódź n a le ż a ła do m iast, w k t ó r y c h n ie w ie le m ie sz k a ń p o s ia d a ło i n s ta la c j e s a n ita r n e . W y p o s a -ż e n ie w w o d ę b u d y n k ó w m ie s z k a ln y c h (w % ) w y n o s iło w 1939 r. w Ło-dzi — 14,7; W a r s z a w i e — 62; K r a k o w ie — 64,7 i P o z n a n iu — 78. Do a k tu a liz a c j i p r o j e k t u w o d o c ią g u m ie js k ie g o w Łodzi p r z y s tą p io n o w r o k u 1934. Do 1939 r. w o d o c ią g k o m u n a l n y nie z o sta ł u ru c h o m io n y . W ł a ś -ciw ą p r a c ę r o z p o c z ą ł on w 1943 r. po z a k o ń c z e n iu b u d o w y sta c ji p o m p „ D ą b ro w a " .
P o tr z e b y m ia s ta z o s ta ły z a s p o k o jo n e d o p ie ro p o o d d a n iu do u ż y t k u w 1955 r. s y s te m u w o d o c ią g o w e g o , o p a r te g o n a p o b o rz e w o d y z rz e k i Pilicy w r e jo n ie T o m a s z o w a M a z o w ie c k ie g o (odległość 50 km). W la
-18 K. K r a s s o w s k i , Łó d zk ie wodocią gi i kanalizacja (50-lecie działalności),
„P rzeg ląd E konom iczno-S połeczny M ia sta Łodzi" 1975, n r 2, s. 129.
17 S. S k r z y w a n , P r z y c z y n e k do historii w o d o c ią g ó w i kanaliza cji w Łodzi, „D ziennik Z arząd u m. Łodzi" 1926, n r 3.
śc iw y m r o z w ią z a n ie m z a o p a tr z e n ia w w o d ę Łodzi b y ła s z y b k a r o z b u -d o w a ro z -d zielcz ej sieci w o -d o c ią g o w e j i p r z y r o s t liczby p r z y łą c z o n y c h d o niej n ie r u c h o m o śc i (por. tab. 6).
T a b e l a 6
R ozw ój m ie jsk ie j sieci w o d o ciąg o w ej i k a n a liz a c y jn e j w Łodzi w la ta c h 1938- 1980
W y szczeg ó ln ien ie Je d n o s tk a
m iary 1938« 1946 1960 1970 1980
D ługość sieci ro zdzielczej km 53,7 65,1 350,8 502,0 710,2
D ługość sieci na 1 m ieszkańca m/M 0,08 0,16 0,49 0,66 0,85 Liczb,i p rz y łączo n y ch n ie -ruchom ości szt. . 372 6218 7 962 11 220 D ługość k a n a łó w km . 108,7 273,1 689,5 781,6 D ługość sieci na 1 m ieszk ań ca m/M • 0,2 0,38 0,9 0,97 a W ó w c z e s n y c h g r a n ic a c h Ł o d zi.
Z r ń d t o : M a ły r o c z n ik M a fy e fy c z n y m ia n ta L o d z i..., *. 203—205, R o c z n ik « f a l y jly c z n y m ia s ta
ł o d z i 1971, In ir a a tr u k tu r a k o m u n a ln a w w n |. m ie/sA /m łó d z k im w la ta c h 1975— 19110, t ó d ż 1981, s. 24__25
39 1 43.
W la ta c h 1946— 1960 d łu g o ś ć m ie js k ie j sieci w o d o c ią g o w e j w z ro sła p ię c io k r o tn ie . Z n a c z n y p r z y r o s t tej sieci c h a r a k t e r y z o w a ł r ó w n ie ż n a s t ę p n e lata. P ozw olił on n a w z r o s t w s k a ź n ik a d łu g o śc i sieci w o d o c ią -g o w e j na 1 m ie s z k a ń c a z 0,16 m /M w 1946 r. do 0,85 m /M w 1980 r. D uże z m ia n y z a n o to w a n o r ó w n ie ż w z a s ię g u sieci w o d o c ią g o w e j (rys. 1). Po ro k u 1955 n a s tą p ił b a r d z o d u ż y p r z y r o s t z d o ln o śc i p r o d u k c y j n e j u j ę ć w o d n y c h . S tało się t a k dzięki:
— p o n a d p l a n o w e j ro z b u d o w ie w o d o c ią g ó w lo k a l n y c h (ujęcia w g ł ę b -ne), — w y b u d o w a n i u w o d o c ią g u P ilica— Łódź (I e t a p 1955 r., II e t a p 1963 r.), — r e a liz a c ji I e t a p u w o d o c ią g u S u le j ó w — Łódź (e ta p la — 1973 r., e t a p Ib — 1975 r.)18.
R o z b u d o w a u rz ą d z e ń w o d o c ią g o w y c h w Łodzi u m o ż liw iła w y s o k i p r z y r o s t z u ż y c ia w o d y n a 1 o dbiorcę .
K o n c e p c ję k a n a liz a c j i w Łodzi (w e d łu g p l a n ó w inż. L in d le y a z 1902— — 1909 r.) z a a d a p t o w a n o w ro k u 1922. B u d o w ę ro z p o c z ę to w e w r z e ś n iu
ШШШШ 6
— 3 в ш а 7
— у— U — • — S
Rys. i. Z asięg te r y to ria ln y w o d o ciąg u m iejsk ieg o w Lodzi
1 — g r a n ic e Łodzi, 2 — g r a n ic e d z ie ln ic a d m in is tr a c y jn y c h , 3 — is tn i e ją c e m a g is tr a le w o d n e . 4 — p r o -je k to w a n e m a g is tr a le w o d n e , 5 — z a s ię g s ie c i w o d o c ią g o w e j do r o k u 1960, 6 — p r z y r o s t z a s ię g u s ie c i w o d o c ią g o w e j do 1975 r ., 7 — p r z y r o s t z a s ię g u s ie c i w o d o c ią g o w e j d o 1980 r., 8 — d o c e lo w y
1924 r. Do 1939 r. w y b u d o w a n o w s t ę p n ą s ta c j ę o c z y s z c z a n ia ś c ie k ó w i 115 k m o g ó ln o s p ła w n e j sieci k a n a li z a c y j n e j , W r o k u 1939 łą c z n a d ł u g o ść sieci k a n a łó w w y n o s iła 105,5 km, k o r z y s ta ło z niej 2709 n i e r u c h o -mości (16% o g ó ln e j ich liczby). S k a n a liz o w a n ie Łodzi m iało is to tn y w p ły w n a z m n ie js z e n ie się liczb y z a c h o r o w a ń j e j m ie s z k a ń c ó w , sz c z e -g ó ln ie na d u r b rz u sz n y .
K a n a liz a c ja Łodzi w o k r e s ie m i ę d z y w o j e n n y m o sią g n ę ła , m im o w s z y -stko, j e d y n i e w s t ę p n e s ta d iu m ro z b u d o w y . Ś w ia d c z y o ty m fakt, że w 1938 r. z u słu g ty c h k o r z y s ta ło z a le d w ie ok. 3 0 % lu d n o ś c i m iasta. D o p ie r o p o w o j n ie k a n a li z a c j a m ie j s k a u le g ła r o z b u d o w ie z g o d n ie z n o -w y m i -w a r u n k a m i z a g o s p o d a r o -w a n i a Łodzi.
D uży p r z y r o s t sieci k a n a li z a c y j n e j n a s tą p ił w la ta c h s z e ś ć d z ie s ią -tych. Dzięki te m u w z r o s t jej z a s ię g u (rys. 2) u m o ż liw ił o b ję c ie n o w y c h te r e n ó w m ia sta s y s t e m e m k a n a liz a c j i m ie jsk ie j. M im o z n a c z n e j p o -w o j e n n e j ro z b u d o -w y k a n a liz a c ji, poziom ty c h u s łu g -w Łodzi n a d a l o d b ie g a od p o z o s ta ły c h w ie lk ic h m ia st w Polsce. P r z y k ł a d o w o w 1960 r. w s k a ź n ik d ługości sieci k a n a li z a c y j n e j na 1 m ie s z k a ń c a (m/M) w y n o s ił d la: Łodzi 0,38; P o z n a n ia 0,86, W a r s z a w y 0,51. M im o w y s o k ie g o p r z y ro s tu sieci k a n a li z a c y j n e j Łódź, w p o r ó w n a n i u z inn y m i d u ż y m i m i a sta m i w Polsce, m a n a d a l n a jn iż s z y u d z ia ł lu d n o śc i k o r z y s ta j ą c e j z k a -n a liz a c j i1®. A k t u a l -n a s y t u a c j a s a -n i t a r -n a Łodzi z m u sza do p rz y s p ie s z e -n ia b u d o w y n a s t ę p n e g o s y s te m u w o d o c ią g o w e g o z Pilicy i ro z w ią z a n ia p r o b le m u o cz y sz c z a n ia ś c ie k ó w m iejsk ic h .
R o zw ó j fo rm o cz y sz c z a n ia
P rz e d w o j n ą o c z y s z c z a n ie Łodzi b y ło z d e c e n tr a liz o w a n e . W y w ó z o d p a d ó w s ta ły c h i p ł y n n y c h o r g a n iz o w a li w e w ła s n y m z a k r e s i e w ł a ś c i c ie le b u d y n k ó w m i e s z k a ln y c h i z a k ła d ó w p r z e m y s ło w y c h . W ł a d z e m i e j -sk ie d y s p o n o w a ł y dla p o tr z e b w ł a s n y c h o b ie k tó w ty lk o n ieliczn y m i b r y g a d a m i o c z y sz c z a n ia ulic i placó w . D o p ie r o p o w o j n ie z o r g a n iz o w a n o s p e c ja lis ty c z n ą j e d n o s tk ę , z a j m u j ą c ą się o c z y s z c z a n ie m m i a -sta. W p ie r w s z y c h l a t a c h p o w o j n ie w y w ó z o d p a d ó w s ta ły c h i p ły n n y c h w y k o n y w a n o w o z a m i k o n n y m i. By u t r z y m a ć c z y s to ś ć ulic i p la c ó w k o r z y s ta n o z p r a c y rę c z n e j.
W z r o s t z a d a ń o c z y sz c z a n ia w ią ż e się z m e c h a n iz a c ją . W Łodzi d o -p ie r o lata s z e ś ć d z ie s ią te -p r z y n io s ły w id o c z n ą zm ianę. P r z e d s ię b io r s tw o
18 K. K r a s s o w s k i , I nfrastruktu ra te ch n iczn a Łodzi, [w] S tr u k tu r a l n e p r z e o
-brażenia w ie lk ic h miast p r z e m y s ł o w y c h , M a te ria ły z M ię d z y n a r o d o w e j Konfere ncji,
o tr z y m a ło ta b o r i s p r z ę t s p e c ja lis ty c z n y (tab. 7). Dzięki te m u w ciąg u 30 la t p o w ię k s z o n o 6 -k ro tn ie ilość w y w o ż o n y c h o d p a d ó w sta ły c h . W 1980 r. o b ję to z a m ia ta n ie m i o c z y s z c z a n ie m 12,7 tys. m2 pow. ulic i p la c ó w (w z ro st ok. 30-krotny). D u ż y p r z y r o s t u s łu g z a n o to w a n o zw
ła-Rys. 2. Z asięg sieci k a n a liz a c y jn e j w Łodzi
1 — g r a n ic e Ł o d zi, 2 — z a s ię q s ie c i k a n a liz a c y jn e j d o 1945 r ., 3 — z a s ię g s ie c i k a n a liz a c y jn e j 30. 12. 1980 r.
T a b e l a 7
Sprzęt 1 u słu g i o czy szczan ia w Lodzi w la ta c h 1950— 1980
W yszczeg ó ln ien ie J e d n o s tk a
m iary 1950 1960 1970 1980
W yw óz od p ad ó w
a) sta ły c h ty s. m s 281 414 529 1 573,0
b ) p ły n n y ch ty s. ms 173 171 288 396,7
P o w ierzch n ia ulic i placów
a) zam iatan a tys. m* 452 321 684 3 458
b ) o czy szczan a ty s. m* — 2 101 5 556 9 316
Sprzęt sp e c ja listy c z n y do:
a) w yw ozu śm ieci szt. 1 2 + 1 2 » 28 + 1» 86 - 119
b ) oczy szczan ia ulic szt. 3 41 68 110
a Wozy konne. Ź r ó d ł o : R o c z n ik s t a t y s t y c z n y w o je w ó d z tw a m le la k ln q o łó d z k ie g o 1981 , Ł ódź 1981, s. 222. szcza w la ta c h s ie d e m d z ie s ią ty c h . W y n i k a ł o n ze w z r o s tu p o trz e b i m e c h a n iz a c ji prac. R o zw ój c i e p ło w n ic tw a Łódź j e s t p r z y k ła d e m k o m p le k s o w e g o z a o p a tr z e n ia p r z e m y s łu o ra z b u d y n k ó w m ie s z k a ln y c h w e n e r g ię c iep ln ą . C ie p ło w n ic tw o z d a la c z y n - ne, w p r o w a d z o n e po 1950 r. p o p r a w iło z n a c z n ie g o s p o d a r k ę c ie p ln ą m iasta. U m ożliw iło o n o w y e li m i n o w a n i e ok. 150 k o tło w n i p r z e m y s ło -w y c h , -w k t ó r y c h p r z e -w a ż a ł y s t a r e k o tły (50 la t i -w ięc ej) o ś r e d n ie j s p r a w n o ś c i 0,6. P ie r w s z y m s c e n tr a l i z o w a n y m ź r ó d łe m e n e r g ii c iep ln e j, u r u c h o m io n y m po 1953 r. b y ła p r z e d w o j e n n a e l e k t r o w n i a k o n d e n s a c y j -na, p r z e b u d o w a n a n a e l e k t r o c ie p ło w n ię (Łódź I). N a s t ę p n y m ź r ó d łe m s ta ła się n o w o w y b u d o w a n a e l e k tr o c ie p ło w n ia (Łódź II), u r u c h o m io n a w 1958 r. O b ie e le k t r o c i e p ł o w n i e z a o p a t r y w a ł y w 1966 r. 149 z a k ła d ó w p r z e m y s ło w y c h w p a r ę i 1600 o b ie k tó w b u d o w n i c t w a m ie j s k ie g o w g o -r ą c ą w o d ę 20. D a lsz y m i e ta p a m i -r o z w o ju s k o ja -r z o n e j g o s p o d a -r k i c ie p ln e j b y ł o o d d a n ie do e k s p lo a ta c j i w r o k u 1968 EC-III i w r o k u 1974 EC-IV.
W p r o w a d z e n i e w Łodzi c i e p ło w n ic tw a z d a la c z y n n e g o p r z y c z y n iło się do z m n ie js z e n ia z a p y le n i a i z a s ia rc z e n ia p o w ie tr z a a tm o s fe r y c z n e g o . W p ł y n ę ł o t a k ż e n a z m n ie js z e n ie lic z b y k o tło w n i. W z r o s t sieci c ie p ln e j o ra z z u ż y c ie p a r y i w o d y b y ł y n a j w i ę k s z e w l a t a c h s i e d e m d z ie s ią ty c h (tab. 8). W r o k u 1980 w Łodzi e k s p l o a t o w a n o 470 k m sieci w o d n e j i p a -ro w e j.
T a b e l a 8
C iep ło w n ictw o z d e la c z y n n e w Łodzi w la ta c h 1960— 1980
W y szczeg ó ln ien ie Je d n o s tk a
m iary I960 1970 1980
D ługość sieci c iep ln ej km 25,0 245,4 471,2
w tym : a) w o d n ej km 12,5 199,7 405,9 b) p aro w ej km - 12,5 45,7 65,3 W ielk o ść zużycia a) w o d y G cal/h 257,6 609,6 1 590,2 b) p a ry G cal/h 37,8 469,7 639,5 Liczba o d b io rcó w a) w o d y szt. 175 2 240 4 531 b) p a ry szt. 65 188 296 Ź r ó d ł o : R o c z n ik a la ly e ty c z n y m ia s ta Ł odzi 1P7(| R o c z n ik s t a t y s t y c z n y w o je w ó d z tw a m ie ls k lo q a łódzki*QO 1QHÍ, я. 219. P o d e j m u j e się r ó w n ie ż p r a c e n a d p o p r a w ą e f e k ty w n o ś c i e le k tr o cie p ło w n i. Md to n a c e lu z w ię k s z e n ie m o c y i p r o d u k c ji e n e r g ii e l e k -t r y c z n e j o ra z o sz c z ę d n o ś ć w ę g la .
E ta p y r o z w o j u zie le n i m ie jsk ie j
Łódź p o d k o n ie c X IX w. p o s ia d a ła j e d y n i e 3 n ie w ie lk ie p a r k i p u b liczne: Ż ró d lisk a , K o le jo w y (ob e cn ie S. M o n iu szk i) u r z ą d z o n y w 1877 r. o ra z im. H. S ie n k ie w ic z a , o t w a r t y w 1897 r.21 O b e j m o w a ły o n e p o w i e r z -c h n ię ok. 15 ha, tj. 0,5% o b s z a r u m iasta. W ty m -cz a sie p o w ie r z -c h n ia p r y w a t n y c h p a r k ó w f a b r y k a n c k ic h w y n o s iła ok. 110 ha. Były o n e p r z e -z n a c -z o n e dla b o g a ts -z e j lu d n o ś c i m ia sta . Do g r u p y tej n a le ż a ły : o g ró d P a r a d y ż A. H e n ts c h la z a ło ż o n y w r o k u 1830 p r z y ul. P io tr k o w s k ie j
1 7 3 — o pow . ok. 1,5 h a o r a z p a r k H e le n ó w b r a c i A n d s t a d t z a ło ż o n y w r o k u 1885 w g ó r n y m o d c in k u d o lin y rz. Łódki. H e le n ó w był w y p o s a ż o n y w s t a w y z łód k am i, m u sz le k o n c e r to w e , r e s ta u r a c j e , b o is k a s p o r -tow e, z w ie r z y n ie c itd.
P o w ię k s z e n ie o b s z a r u zieleni p u b lic z n e j n a s tą p iło d o p ie ro w 1903 r. Kolej K a lis k a i w y b u d o w a n a p ó ź n ie j linia kolei o b w o d o w e j, łą c z ą c a ją z k o l e j ą fa b ry c z n ą , o d c ię ły od s t r o n y m ia s ta cz ęść p o łu d n io w o - - w s c h o d n ią la s u m iejsk ie g o . Z la s u te g o w 1904 r. u t w o r z o n o ok. 50-hek- t a r o w y p a r k łódzki, o b e c n ie p a r k im. J. P o n ia to w s k ie g o . R eszta lasu d o p ie ro w o k r e s ie m ię d z y w o j e n n y m z o s ta ła p r z e k s z ta łc o n a w
n y P a rk L u d o w y 22. W r o k u 1941 Łódź p o s ia d a ła już 69 h a zieleni o g ó l-n ie d o s t ę p l-n e j (l-nie licząc lasó w ) o ra z ok. 2300 d r z e w l-na u lic a c h m iasta. O b s z a r la s ó w m ie j s k ic h w ty m o k r e s ie w y n o s ił 397 ha. L asy K o n s t a n t y n o w s k i i W id z e w s k i są p o z o s ta ło ś c ia m i o t a c z a j ą c y c h m ia s to l a -só w rz ą d o w y c h . R o z m ie sz c z e n ie ziele n i m ie js k ie j w 1914 r. n ie b y ło
Rys. 3. T e re n y zielo n e n a o b szarze Lodzi
1 — p a r k i i la s y , 2 — o g r o d y d z ia łk o w e , 3 — c m e n ta r z e
28 M. K o t e r, R o z w ó j p r z e s tr z e n n y i z a b u d o w a miasta Łodzi, i[w:j Dzieje miasta, t. I, Do 1918 r., W a rs z a w a 1980, s. 187.
j e d n a k ró w n o m ie r n e . G ę sto z a lu d n io n e d z ie ln ic e p ó łn o c n e j i p o łu d n io -w e j części m ia sta p o z b a -w io n e b y ły c a łk o -w ic ie ziele n i m iejsk ie j.
W o k r e s ie m i ę d z y w o j e n n y m t e r e n y ziele n i m ie js k ie j u le g ły z n a c z n e m u ro z sz e rz e n iu . D ziało się ta k w re z u lta c ie b u d o w y n o w y c h o b ie k -tó w ziele n i i w y k u p i e n i a n i e k t ó r y c h p a r k ó w p r y w a t n y c h . W s k a ź n ik o g ó ln e g o o b s z a r u ziele n i na 1 m ie s z k a ń c a w la ta c h 1919— 1939 w z ró sł z 8,5 m 2 d o 10,0 m*. Z n a m ie n n e je s t n i e r ó w n o m i e r n e ro z m ie sz c z e n ie zieleni i je j b r a k w Ś ró d m ie ś c iu Łodzi. W o k r e s ie p o w o j e n n y m m iasto p r z e j ę ło p a r k i p o f a b r y k a n c k ie o ra z u rz ą d z iło liczne t e r e n y zieleni d o stę p n e j sp o łe c z e ń s tw u . R o zm ieszc zen ie t e r e n ó w ziele n i m ie js k ie j (w s z y -s tk ic h ro d z a jó w ) Łodzi w 1980 r. p r z e d -s ta w ia ry-s. 3.
O g ó ln y o b sz a r ziele n i m ie js k ie j na 1 m ie s z k a ń c a w z ró sł w 1980 r. d o 37,1 m 2. W w y n i k u z m ia n g r a n ic Łodzi cz ęść la s ó w z n a la zła się w g r a n ic a c h m iasta, p o w ię k s z a ją c t y m s a m y m t e r e n y la s ó w m ie js k ic h 23. W z r o s ł a ró w n ie ż liczba d rz e w na d r o g a c h m ie js k ic h (tab. 9).
T a b с 1 a 9 R ozw ój zieleni m ie jsk ie j w Łodzi w lalach 1938— 1980
W y szczeg ó ln ien ie Je d n o s tk a
m iary 1938“ 1946 1960 1970 1980
O b szar zieleni w m ieście ha 676,9 1 997,1 2 097,0 2 312,7 3 106,1 O g ó ln y o b szar zieleni
n a m ieszk ań ca m*/M 10,0 36,2 29,5 32,9 37,1
Liczba drzew na dro g ach
m iejsk ich tys. szt. 38,0 42,2 73,3 63,5 55,7
Liczba drzew
n a d ro g ach m iejsk ich
na m ieszk ań ca szt./tys. M 55 92 103 83 66
a Ó w c z e s n e g r a n ic e m ia s ta .
Ź r ó d ł o : R o c z n ik s t a t y s t y c z n y m ia s ta Ł o d zi 1971} R o c z n ik s t a t y s t y c z n y w o je w ó d z t w a m ie j s k ie g o łó d z k ie g o 1981, s . 222.
R ola i n f r a s tr u k tu r y k o m u n a l n e j w r o z w o ju Łodzi
R ozw ój Łodzi, je j g o s p o d a r c z e z n a cze n ie , z a le ż y n ie t y lk o o d p r z e m ysłu. W i e l e w s k a z u j e n a to, ż e po zio m p r o d u k c j i p r z e m y s ło w e j u z a -le ż n io n y j e s t m. in. od w ła ś c iw ie ro z w in ię te j i n f r a s tr u k tu r y k o m u n a ln e j. O d s to p n ia w y p o s a ż e n i a w n ią z a le ż y ró w n ie ż s ta n t e c h n ic z n y m ia s ta i ż y c ie je g o ludności. Łódź, m im o iż w o k r e s ie p o w o j e n n y m z a n o to w a ł a n a j w i ę k s z y ro z w ó j tej i n f r a s tr u k tu r y , n a d a l r e p r e z e n t u j e w z a sa d z ie
28 K. K r a s s o w s k i , Zieleń w Łodzi (slan i p e r s p e k t y w y j e j rozwoju), „P rze-g ląd E konom iczno-S połeczny M iasta Łodzi" 1981, n r 7, s. 30.
niski sto p ień w y p o s a ż e n i a w o w e u rz ą d z e n ia . Braki in f r a s tr u k tu r y k o -m u n a ln e j s t a j ą się c o r a z o s tr z e js z ą b a r i e r ą d a ls z e g o r o z w o j u -m ia sta . P o n a d 8 0 % b y d u n k ó w m i e s z k a ln y c h w z n o s z o n y c h j e s t ra z e m z b u d o w ą u z b r o je n ia m iejsk ie g o . O d p o w ie d n ie w s k a ź n ik i, c h a r a k t e r y z u j ą c e s to p ie ń w y p o s a ż e n ia w i n f r a s tr u k tu r ę k o m u n a l n ą K ra k o w a , Łodzi i W a r s z a w y p r z e d s ta w ia tab. 10. T a b o 1 a 10
S topioń w y p o sażen ia n a jw ię k s z y c h m iast Polski w Infrastruktur«? k o m u n aln ą w ro k u 1979
R odzaj using Jd d n o a tk a
m iary K rak ó w Łódź W a rsz a w a
N a sy c e n ie Jezdniam i obszaru m iasta» km/m* 3,84 4,96 4,91
S lo p ień n aw ierzch n i u lep szo n ej % 63,4 56,0 51,8
P o w ierzch n ia d róg na
m ieszkańca» m*/M 9,1 7,1 8,3
N a sy c e n ie ulic tra sa m i k o m u n ik a c ji
m ie jsk ie j % 27,7 25,4
14,4 O b ciążen ie tra s k o m u n ik acji p asa ż e ró w
m ie jsk ie j na km /d o b ę 3 323 5 367 5 586 O d se te k ulic o b ję ty c h siecią: 1) w o d o ciąg o w ą ro zdzielczą % 56,2 64,6 55,6 2) k a n a liz a c y jn ą % 47,4 54,2 45,2 a N a w ie r z c h n ie d r ó g tw a r d y c h . Ź r ó d ł o : O b lic z a n ia w ła s n e n a p o d s ta w ie : R o u n l k A w u la t y M y c t n y c h w o je w ó d z tw : k r a k o w s k ie g o łó d z k ie g o , w a r s z a w s k ie g o d o ty c z ą c y c h 1073 r . 0 raz p r a r y K o m u n i k a c h k o m u n a ln a w la la c h J078-197Q , W a rs z a w a 10R0, я. 11— 2Я. D a n e w n i e k t ó r y c h d z ie d z in a c h są dla Łodzi k o r z y s tn ie j s z e . W y n i k a to z m a le j p o w ie r z c h n i m ia s ta (nie z m ie n io n e j o d 1946 r.), i n a j w y ż s z e j g ę s to ś c i z a lu d n ie n ia (blisko 3900 o s ó b /k m 2) s p o ś r ó d m ia s t Polski. O t r u -d n o ś c ia c h w lo k a liz a c ji b u -d o w n i c t w a m ie s z k a n io w e g o m o że ś w ia -d c z y ć n ie w ie lk a cz ęść o b s z a ru m ia s ta o b j ę ta z a s ię g ie m sieci w o d o c ią g o w e j (33,9%) i k a n a li z a c y j n e j (27,3%).
I n f r a s t r u k t u r a k o m u n a ln a , k t ó r a p o w in n a s ta ć się d ź w ig n ią ro z w o ju m iasta, c z ęsto u n ie m o ż liw ia te n rozw ój.
R O Z W O J INFRASTRUKTURY K O M U N A LN EJ W M N IEJSZY CH M IA STA C H W O JE W Ó D Z T W A ŁÓDZKIEGO
O d 1975 r. w w oj. łódzkim , o p ró c z Łodzi, z n a j d u j e się 7 m iast, z a j -m u j ą c y c h p o w ie r z c h n ię 12 129 ha, z a -m ie s z k a ły c h p rz e z 193,7 tys. o sób
