Jakie jest miejsce Polski w Europie, co je okreĂla lub warunkuje? WĂród najprostszych odpowiedzi nasuwajÈ siÚ nastÚpujÈce okreĂlenia: niewys- tarczajÈce, nieodpowiadajÈce narodowym ambicjom, dziejowo niespra- wiedliwe, niezasïuĝone. JednoczeĂnie jednak w próbie udzielenia odpo- wiedzi do gïosu dochodzÈ myĂli wprost przeciwne, wskazujÈce na polskie zapóěnienie wzglÚdem innych czÚĂci Europy, niĝszÈ kulturÚ ĝycia spo- ïecznego i politycznego, sïabszÈ, zacofanÈ gospodarkÚ czy wiele innych czynników ĂwiadczÈcych o polskich zalegïoĂciach na Ăcieĝce róĝnie rozu- mianego postÚpu. Ta ambiwalentna odpowiedě jest zakodowana w pol- skiej toĝsamoĂci, która w praktyce jest zbitkÈ narodowej megalomanii i kompleksów, dumy i wstydu. Czujemy, ĝe nasza pozycja jest sïaba i znaj- dujemy dla tego stanu rzeczy uzasadnienie, oczekujemy jednak, ĝe moĝe lub powinna byÊ lepsza.
W tej ksiÈĝce nie spisano recepty na to, jak poprawiÊ pozycjÚ Polski w europejskiej rodzinie narodów. Znajduje siÚ tu jednak wielopoziomo- wa reĠ eksja na temat przyczyn sytuacji, w jakiej siÚ znaleěliĂmy, i prób przezwyciÚĝenia piÚtrzÈcych siÚ przed nami przeciwnoĂci, reĠ eksja na po- ziomie struktury rzeczywistoĂci miÚdzynarodowej i funkcjonujÈcej w niej jednostki, na poziomie teorii i praktyki. Ponadto ksiÈĝka ta jest zapro- szeniem do tego, by o rzeczywistoĂci miÚdzynarodowej mówiÊ w nieco inny – z pewnoĂciÈ niedoceniany na gruncie polskiej nauki o stosunkach miÚdzynarodowych – sposób. ProponujÚ miÚdzy innymi wykorzystaÊ na- mysï ponowoczesny, by mówiÊ o nieformalnej hierarchii przynajmniej w skali europejskiej oraz o tym, jakie konsekwencje rodzi jej istnienie.
MówiÚ o tym, jakie miejsce Polska zajmuje w Europie w ujÚciu kultu- rowym i w jaki sposób zagadnienia szeroko rozumianej kultury kïadÈ siÚ cieniem na jej pozycji. DopytujÚ w koñcu, czy spoïecznoĂÊ, w której funkcjonujemy, przewiduje moĝliwoĂÊ awansu, czy dziaïania, które pro- wadzimy w polityce zagranicznej, niosÈ ze sobÈ potencjaï zmiany.
Zasadniczym problemem badawczym, który ïÈczy wskazane elementy, jest wpïyw hierarchicznej struktury spoïecznoĂci miÚdzynarodowej na funkcjonowanie w niej pañstw peryferyjnych. PodejmujÈc tak zarysowany temat, postanowiïam przyjÈÊ i zweryğ kowaÊ gïówne zaïoĝenie mówiÈce o tym, ĝe pañstwo peryferyjne ze wzglÚdu na zasady rzÈdzÈce strukturÈ rzeczywistoĂci miÚdzynarodowej, w której funkcjonuje, ma ograniczone moĝliwoĂci zabiegania o realizacjÚ wïasnych interesów czy maksymali- zacjÚ swojej potÚgi.
Aby zrealizowaÊ tak nakreĂlone zamierzenia, postanowiïam oprzeÊ siÚ na dwóch paradygmatach teoretycznych: na Szkole Angielskiej – zarówno tradycyjnej, jak i uaktualnionej o wÈtpliwoĂci zgïaszane przez konstruk- tywizm, oraz na poststrukturalizmie i wywodzÈcym siÚ z niego postkolo- nializmie. Obie perspektywy ïÈczy przekonanie o intersubiektywnym cha- rakterze rzeczywistoĂci miÚdzynarodowej, değ niujÈcej mocy wzajemnego postrzegania, oddziaïywaniu czynników kulturowych, takich jak: zasady, normy czy wartoĂci, na strukturÚ miÚdzynarodowÈ i funkcjonujÈce w niej jednostki. Zalety te, obok wielu innych, sprawiajÈ, ĝe wybrane koncepcje pozwalajÈ mówiÊ o rzeczywistoĂci miÚdzynarodowej, w której uczestnicy nie sÈ równi wzglÚdem siebie – ci, którzy okreĂlajÈ obowiÈzujÈce w niej zasady, cieszÈ siÚ wiÚkszÈ swobodÈ dziaïania, inni zaĂ muszÈ lawirowaÊ w granicach pozostawionych im moĝliwoĂci.
Nurt okreĂlany mianem Szkoïy Angielskiej w ostatnim czasie prze- ĝywa ponowny rozkwit pod wpïywem konstruktywistycznej krytyki. Jej efektem jest odejĂcie od tradycyjnego podejĂcia Szkoïy Angielskiej do procesu rozszerzania siÚ spoïecznoĂci miÚdzynarodowej charakteryzujÈ- cego siÚ dwiema cechami: po pierwsze europocentryzmem, po drugie zaĂ skrajnie jednostronnym spojrzeniem nakazujÈcym traktowaÊ pañstwa znajdujÈce siÚ poza spoïecznoĂciÈ miÚdzynarodowÈ jako caïkowicie bierne przedmioty procesu majÈcego ěródïo w Europie. W ostatnich latach coraz czÚĂciej zwraca siÚ uwagÚ na jego drugÈ stronÚ, ukazujÈc perspektywÚ pañstw peryferyjnych, jednoczeĂnie obrazujÈc fundamentalny dla struktu- ry spoïecznoĂci miÚdzynarodowej charakter nierównoĂci. Krytyka wobec zaïoĝeñ Szkoïy Angielskiej skupia siÚ takĝe na ksztaïcie spoïecznoĂci miÚ- dzynarodowej, próbujÈc popularyzowaÊ zaïoĝenie o wielowarstwowoĂci spoïecznoĂci (a odrzucajÈc „zero-jedynkowe” spojrzenie na ten twór).
Coraz czÚĂciej, obok prawnomiÚdzynarodowego wymiaru czïonkostwa, podejmowany jest teĝ aspekt kulturowy bycia czïonkiem spoïecznoĂci miÚdzynarodowej i funkcjonowania w niej. Niniejsza ksiÈĝka podejmuje wyzwania stawiane przez coraz popularniejszy zwrot na gruncie Szkoïy
Angielskiej – odpowiadajÈc na postulaty uwzglÚdnienia zagadnieñ wie- lowarstwowoĂci spoïecznoĂci i procesu zmian pozycji zwïaszcza pañstw peryferyjnych w spoïecznoĂci.
Tak zarysowana Szkoïa Angielska oferuje podstawowy dla pracy termin spoïecznoĂci miÚdzynarodowej – jego değ nicjÚ, wskazanie obowiÈzujÈcych standardów (normy, wartoĂci i praktyki) i zasad ich dziaïania oraz omó- wienie, niezwykle waĝne ze wzglÚdu na wynikajÈce z niego konsekwencje, procesu rozszerzania siÚ spoïecznoĂci miÚdzynarodowej w jego europo- centrycznym wyděwiÚku. Dodatkowo Szkoïa Angielska oferuje oryginalne spojrzenie na stosunki miÚdzynarodowe, w którym za gïówny przedmiot badañ uchodzÈ nie potÚga, bogactwo czy potencjaï, lecz kwestie stowa- rzyszenia, uczestnictwa, równoĂci, praw, zwyczajów, umów, a wiÚc caïego normatywnego zaplecza ludzkiego zachowania1. Kïadzie zatem nacisk na najbardziej interesujÈce mnie aspekty rzeczywistoĂci miÚdzynarodowej.
Uaktualniona o krytyczne zarzuty konstruktywizmu „nowa” Szkoïa Angielska pozwala natomiast stworzyÊ model hierarchicznej spoïecznoĂci miÚdzynarodowej i omówiÊ zasady jego dziaïania opierajÈce siÚ na percep- cji. W ksiÈĝce przyjmuje siÚ bowiem zaïoĝenie, ĝe kluczowa dla pañstwa jest nie jego egzystencja, a esencja, czyli to, w jaki sposób postrzegane jest i değ niowane przez aktorów spoïecznoĂci miÚdzynarodowej. Takie zaïoĝe- nie, które konstruktywizm w istocie dzieli ze SzkoïÈ AngielskÈ (percepcja jest jednym z wyznaczników istnienia spoïecznoĂci miÚdzynarodowej), a takĝe z poststrukturalizmem i postkolonializmem, bÚdzie wiÚc przewijaÊ siÚ na wszystkich kolejnych stronach, równieĝ w czÚĂciach dotyczÈcych pañstwa peryferyjnego oraz studium przypadku dotyczÈcego Polski.
Drugim elementem, który skïada siÚ na teoretyczne tïo pracy, jest teoria postkolonialna i podszywajÈcy jÈ poststrukturalizm. Ich wyróĝnie- nie jest niezwykle istotne, poniewaĝ – choÊ nie stanowiÈ dominujÈcego paradygmatu – ich wpïyw na postrzeganie przeze mnie pewnych zagad- nieñ zwiÈzanych z pañstwem peryferyjnym oraz hierarchicznymi relacja- mi, w jakie wchodzi ono z pañstwami rdzenia, jest zasadniczy. Przede wszystkim jednak perspektywy te rozszerzajÈ zaïoĝenie o intersubiektyw- noĂci, opisujÈc relacjÚ wiedzy z wïadzÈ i problem orientalizmu. W tym ujÚciu percepcja nabiera zasadniczego znaczenia dla pracy, poniewaĝ nie tylko pozwala ksztaïtowaÊ jednostki, lecz takĝe stworzyÊ system sprawo- wania wïadzy. Tak ujÚty dorobek poststrukturalizmu i postkolonializmu
1 Robert H. Jackson, Pluralism in international political theory, „Review of Interna- tional Studies” 1992, vol. 18(3), s.b271–281.
decyduje wiÚc o ksztaïcie i rozumieniu jednego z kluczowych elementów teoretycznych przedstawianej ksiÈĝki. Wykorzystanie postkolonializmu wzbogaca ponadto reĠ eksjÚ na temat pañstwa peryferyjnego, a zwïaszcza zasad jego funkcjonowania w spoïecznoĂci miÚdzynarodowej.
Jak sygnalizowaïam, w ksiÈĝce proponuje siÚ reĠ eksjÚ na temat za- równo teorii, jak i praktyki. W pierwszej czÚĂci poĂrednia obserwacja rzeczywistoĂci miÚdzynarodowej prowadzi do okreĂlenia konkretnych zaïoĝeñ co do jej cech i funkcjonowania (charakter spoïecznoĂci miÚ- dzynarodowej, struktura hierarchii), a takĝe miejsca i statusu pañstwa peryferyjnego (aspekty jego funkcjonowania). W tym sensie rozwaĝania teoretyczne oparte sÈ na empirycznych obserwacjach dotyczÈcych ewolucji spoïecznoĂci miÚdzynarodowej i ustanawiania siÚ w niej nieformalnej hierarchii opartej na historycznie ugruntowanych róĝnicach kulturowych.
Zasygnalizowana zostaje takĝe analiza dyskursu prowadzona w obydwu wymiarach: archeologicznym (w celu wskazania wypowiedzi ksztaïtu- jÈcych dominujÈcy w spoïecznoĂci dyskurs) i genealogicznym (w celu wykazania relacji miÚdzy obowiÈzujÈcym dyskursem a stosunkami pod- porzÈdkowania zachodzÈcymi w spoïecznoĂci miÚdzynarodowej). Analiza ta, wywodzÈca siÚ z poststrukturalizmu, ma w istocie centralne znaczenie dla caïej ksiÈĝki. Jak wspomniaïam, zawarte sÈ tu oba aspekty badania dyskursu wedïug Michela Foucault. W pierwszym etapie stwierdza siÚ ist- nienie specyğ cznego dyskursu hierarchicznej spoïecznoĂci miÚdzynarodo- wej, w drugim zaĂ przyjmuje siÚ, ĝe zidentyğ kowany dyskurs jest mecha- nizmem sprawowania wïadzy, przy czym etap genealogiczny uzupeïniony jest o Foucaultowskie pojÚcie prawdy i SaidowskÈ koncepcjÚ orientalizmu.
Analiza dyskursu sïuĝy wiÚc dwóm celom: po pierwsze, w sensie histo- rycznym pozwala uchwyciÊ zmiany (lub ich brak) w sposobie rozumienia i opisywania rzeczywistoĂci miÚdzynarodowej, a takĝe w sposobie değ nio- wania jej uczestników. Po drugie, w ten sposób hipotetycznie umoĝliwia ona zdeğ niowanie zasadniczych warunków, na podstawie których Polska funkcjonuje w hierarchicznej spoïecznoĂci miÚdzynarodowej jako pañstwo peryferyjne. Pozwala okreĂliÊ punkty, które w rezultacie stanowiÈ o jej miejscu w hierarchii i które w nastÚpstwie warunkujÈ podejmowane przez niÈ dziaïania. Innymi sïowy, metoda umoĝliwia odpowiedě na pytanie, czy Polska funkcjonuje w hierarchicznej spoïecznoĂci miÚdzynarodowej na zasadach peryferyjnoĂci.
CzÚĂÊ praktycznÈ stanowi studium przypadku. Analizie zostaje pod- dany dwugïos polskiej polityki zagranicznej oraz jego historyczne uwa- runkowania. Studium to ma prowadziÊ do stwierdzenia, jakie interesy
deklaruje Polska w polityce zagranicznej, jakie strategie podejmuje w celu ich realizacji oraz czy dziaïania te wpisujÈ siÚ w logikÚ hierarchicznej spoïecznoĂci miÚdzynarodowej i kody dziaïania typowe dla pañstwa pe- ryferyjnego. W tym celu na podstawie materiaïu ěródïowego zostaje prze- prowadzona analiza dyskursu.
WĂród pojÚÊ zasadniczych dla treĂci ksiÈĝki naleĝy wyróĝniÊ nastÚ- pujÈce:
• spoïecznoĂÊ miÚdzynarodowa – sytuacja, w której grupa pañstw Ăwiadomych swych wspólnych interesów i ïÈczÈcych je zasad two- rzy wspólnotÚ w tym sensie, ĝe postrzegajÈ siÚ one jako zwiÈza- ne przez zestaw zasad w relacjach miÚdzy sobÈ oraz biorÈ udziaï w dziaïaniu wspólnych instytucji. W pracy przyjÚto, ĝe trafniejsze jest przedstawianie spoïecznoĂci miÚdzynarodowej jako wspólnoty (Gemeinschaft, community). Wspólnota podkreĂla bowiem istnienie wiÚzów wspólnej kultury i tradycji. W ten sposób takĝe postrzegaï uczestników stosunków miÚdzynarodowych Martin Wight2, zwra- cajÈc uwagÚ na spoïeczne i kulturowe aspekty ich funkcjonowania.
Z tego powodu na kolejnych stronach zamiennie stosujÚ pojÚcia spoïecznoĂci i wspólnoty. Jest to wybieg Ăwiadomy – choÊ nie jest on caïkowicie trafny pod wzglÚdem teoretycznym, pozwala zachowaÊ stylistycznÈ poprawnoĂÊ tekstu, czyniÈc go wolnym od powtórzeñ;
• (nieformalna) hierarchia w spoïecznoĂci miÚdzynarodowej – wyraĝajÈca siÚ nie poprzez nierówny rozkïad zasobów materialnych, ale historycznie i kulturowo ugruntowane znaczenia tego, co po- ĝÈdane i niepoĝÈdane w rzeczywistoĂci miÚdzynarodowej. W tym sensie Zachód ustanawia siÚ jako wzór i miara rzeczy, którego organizacja spoïeczno-polityczna uosabia cel spoïecznego postÚpu pozostaïych czÚĂci Ăwiata. Na drugim biegunie hierarchii sytuujÈ siÚ pañstwa peryferyjne. NierównoĂÊ ta, oparta na dominacji dys- kursu, prowadzi do ustanowienia hierarchii w tym sensie, ĝe na jednym biegunie stawia tych, którzy okreĂlajÈ zasady obowiÈzujÈce w spoïecznoĂci miÚdzynarodowej, na drugim zaĂ tych, którzy pod- porzÈdkowujÈ siÚ pierwszym, Ăwiadomi pïynÈcych z tego korzyĂci, ale i sankcji wynikajÈcych z oporu;
• pañstwo peryferyjne – to pañstwo, które w swoim postÚpowaniu na arenie miÚdzynarodowej (najczÚĂciej nieĂwiadomie) kieruje siÚ logikÈ peryferyjnoĂci, tj. zespoïem zinternalizowanych przekonañ
2 Martin Wight, Systems of States, Leicester University Press, Leicester 1977.
co do wïasnego miejsca w hierarchii z jednej strony i chÚciÈ wybicia siÚ ponad swojÈ dotychczasowÈ pozycjÚ z drugiej. Logika peryferyj- noĂci moĝe byÊ opisana jako sposób zapatrywania siÚ na dostÚp- ne strategie dziaïania na arenie miÚdzynarodowej uwarunkowany przez dominujÈcy dyskurs;
• awans spoïeczny – jako ĝe przyjmuje siÚ tu równieĝ socjologicznÈ perspektywÚ badania stosunków miÚdzynarodowych, a wraz z niÈ omawia siÚ problem hierarchii, przyjÚto, ĝe interesem pañstw usytuowanych niĝej na swoistej „miÚdzynarodowej drabinie spo- ïecznej” jest spoïeczny awans. Praktyka pokazuje, ĝe pañstwo pe- ryferyjne próbuje realizowaÊ ten cel swojej polityki poprzez dwie strategie – zgodnoĂci bÈdě niezgodnoĂci z obowiÈzujÈcym dyskur- sem. W ksiÈĝce zaïoĝyïam, ĝe o przesuwaniu siÚ pañstw w hierar- chii decyduje to, w jaki sposób i z jakim efektem bÚdÈ negocjo- waïy swój wizerunek miÚdzynarodowy, prowadzÈc tym samym do powiÚkszania lub umniejszania swojego prestiĝu – jego dowodem jest polityczne uznanie ze strony uczestników zajmujÈcych miejsca w rdzeniu spoïecznoĂci miÚdzynarodowej.
Procesowi badawczemu towarzyszyïy pewne ograniczenia: niektóre naïoĝone Ăwiadomie, inne zaĂ o charakterze obiektywnym. Do ograniczeñ warsztatowych naleĝy zakwaliğ kowaÊ kompetencje kulturowe, które mogÈ wpïywaÊ na stronniczy charakter prowadzonej analizy. Jako ĝe przedmiot badañ dotyczy ojczyzny, moĝe skutkowaÊ to emocjonalnym stosunkiem do opisywanych wydarzeñ czy ujawnianiem siÚ sympatii politycznych.
Drugim z tego typu ograniczeñ jest brak spójnoĂci posiadanego przeze mnie wyksztaïcenia z jednÈ z kluczowych w pracy metod, a wiÚc analizÈ dyskursu, bÚdÈcÈ domenÈ jÚzykoznawstwa i w mniejszym stopniu litera- turoznawstwa. Z tego powodu jest ona prowadzona w stopniu ogólnym, z silnym podkreĂleniem znaczenia prac Foucault, które nie majÈ ĂciĂle jÚzykoznawczego charakteru.
W pracy przyjÚto takĝe nastÚpujÈce ograniczenia czasowe i przedmioto- we. Okres podlegajÈcy koñcowej analizie zamyka siÚ w latach 2005–2019.
Wybór tych dat spowodowany jest zmianÈ uwarunkowañ polskiej poli- tyki miÚdzynarodowej w 2004 roku, a takĝe zastÈpieniem w tym samym czasie sporu miÚdzy obozem SolidarnoĂci i postkomunistów podziaïem ideologicznym na konserwatystów i liberaïów. Ograniczenie przedmiotowe dotyczy takĝe decyzji podjÚtych w kontekĂcie ostatniego rozdziaïu: analizie zostajÈ poddane tylko dwie partie polityczne, postrzegane jako te, któ- re miaïy faktyczny wpïyw na prowadzonÈ w wybranym okresie politykÚ
zagranicznÈ. Mimo istnienia rzÈdów koalicyjnych niemal w caïym badanym okresie w pracy pominiÚto programy partyjne koalicjantów, tj. Samoobrony, Ligi Polskich Rodzin, Polskiego Stronnictwa Ludowego, Porozumienia dla Polski oraz Solidarnej Polski, i wypowiedzi reprezentujÈcych ich polityków.
KsiÈĝka bazuje na materiaïach wtórnych: analizach i opracowaniach badaczy akademickich, organizacji rzÈdowych i pozarzÈdowych, oraz pierwotnych. Przedmiotem analizy staïy siÚ wiÚc wystÈpienia sejmowe – exposé premierów i informacje ministrów spraw zagranicznych na temat polityki zagranicznej RP traktowane jako dokumenty zawierajÈce deklara- cje polityczne oraz partyjne dokumenty programowe wybrane wedïug tego samego kryterium, inne oğ cjalne wypowiedzi publikowane na stronach Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Kancelarii Prezesa Rady Ministrów i Prezydenta, partii politycznych, a takĝe, jeĂli byïo to niezbÚdne, stenogra- my z posiedzeñ sejmowych. Oğ cjalne dokumenty uzupeïniajÈ wypowiedzi polityków dwóch opisywanych partii w mediach. Ze wzglÚdu na fakt, iĝ powziÚta analiza ma prowadziÊ jedynie do okreĂlenia trendów w polityce zagranicznej obydwu partii, istotne byïo ograniczenie dostÚpnego mate- riaïu. Z tego powodu zdecydowaïam siÚ korzystaÊ w przewaĝajÈcej mierze z archiwum rozmów przeprowadzonych z politykami na antenie Polskiego Radia. Wybór ten dostarcza bogatego materiaïu skïadajÈcego siÚ z caïych (a wiÚc niewyrwanych z kontekstu) wypowiedzi, które dodatkowo ze wzglÚ- du na charakter medium nie mogïy podlegaÊ autoryzacji ani zmianom.
Szkoïa Angielska, stanowiÈca podstawÚ teoretycznÈ podejmowanych w pracy rozwaĝañ, jest nurtem rzadko wykorzystywanym i dyskutowa- nym w Polsce. Podstawowe pozycje wchodzÈce w kanon tego nurtu nie zostaïy przetïumaczone na jÚzyk polski3 – sÈ teĝ trudno dostÚpne lub nie- dostÚpne w krajowych bibliotekach (np. Martin Wight, Systems of States, 1977; Hedley Bull, The Anarchical Society, 1982; Hedley Bull, Adam Wat- son, The Expansion of International Society, 1984; Gerrit Gong, The Standard ofb‘Civilization’ in International Society, 1984; Adam Watson, The Evolution of International Society, 1992). Bardzo uĝytecznÈ pozycjÈ jest opracowanie (choÊ bardziej sprawiedliwie byïoby powiedzieÊ: podrÚcznik) autorstwa Barry’ego Buzana (An Introduction to the English School of International Rela- tions, 2014), które systematyzuje wiedzÚ na temat Szkoïy Angielskiej pod
3 W roku 2018 wybór i tïumaczenie z dwóch kluczowych tekstów – The Anarchi- cal Society Hedleya Bulla i De systematibus civitatum Martina Wighta – zostaïy opubli- kowane nakïadem Wydawnictw UW w zbiorze pt. Stosunki miÚdzynarodowe. Antologia tekstów ěródïowych, t. 1: Korzenie dyscypliny – do 1989 roku, pod redakcjÈ Hanny Schrei- ber i Anny Wojciuk.
kÈtem jej genezy, treĂci oraz podejĂcia metodologicznego. PodobnÈ funkcjÚ moĝe peïniÊ ksiÈĝka Cornelii Navari (Theorizing International Society, 2009), która „aktualizuje” dorobek tego nurtu. Na polskim gruncie o Szkole Angielskiej wspomina siÚ gïównie w opracowaniach dotyczÈcych teorii stosunków miÚdzynarodowych – nieoceniona w przybliĝeniu gïównych zaïoĝeñ nurtu jest praca Jacka Czaputowicza Teorie stosunków miÚdzynaro- dowych (2008). To samo dotyczy literatury krytycznej wobec pierwotnych zaïoĝeñ tego nurtu. StÈd w pracy wykorzystywane bÚdÈ gïównie ěródïa obcojÚzyczne, wydane przede wszystkim w jÚzyku angielskim. Kluczowe pod wzglÚdem teoretycznym pojÚcia – w zwiÈzku z brakiem tïumaczeñ podstawowych dla Szkoïy Angielskiej tekstów na etapie powstawania tej ksiÈĝki – zostaïy zaczerpniÚte z wymienionej ksiÈĝki Czaputowicza.
Inaczej sytuacja ma siÚ w przypadku literatury dotyczÈcej wÈtków zaczerpniÚtych z poststrukturalizmu i postkolonializmu. WiÚkszoĂÊ z cy- towanych prac zostaïa wydana w Polsce jeszcze w latach 70. i 80. – jest zatem ïatwo dostÚpna. Dotyczy to zwïaszcza ksiÈĝek Foucault (Archeologia wiedzy, 1977; Historia szaleñstwa, 1987) i niektórych klasyków postkolo- nializmu, np. Frantza Fanona (WyklÚty lud ziemi, 1985). Pozostaïe prace doczekaïy siÚ polskich wydañ juĝ w nowej rzeczywistoĂci politycznej, jak np. Orientalizm (1991) i Kultura i imperializm (2011) Edwarda Saida czy NadzorowaÊ i karaÊ (1998) Foucault. ZnaczÈcÈ pozycjÈ dotyczÈcÈ tych nurtów jest ksiÈĝka Leely Gandhi Teoria postkolonialna (2008), która ïÈczy i omawia wiele zagadnieñ poruszanych przez postkolonializm.
W ostatnich latach wydano kilka znaczÈcych, krytycznych prac pod- noszÈcych problemy zwiÈzane z nurtem Szkoïy Angielskiej. Coraz wiÚcej miejsca poĂwiÚca siÚ takĝe zagadnieniu hierarchicznoĂci, próbujÈc opisy- waÊ rzeczywisty ksztaït spoïecznoĂci miÚdzynarodowej. To samo dotyczy takĝe ujmowania procesu rozszerzania siÚ spoïecznoĂci miÚdzynarodowej o inne pañstwa, postrzeganego w koñcu w formie relacji, nie zaĂ jedno- stronnego procesu (Edward Keene, Beyond the Anarchical Society. Grotius, Colonialism and Order in World Politics, 2002; Filip Ejdus, Memories of empire and entry into international society, 2017; artykuïy: Iver B. Neumann, Jennifer Welsh, The Other in European self-değ nition: An addendum to the literature on international society, 1991; Iver B. Neumann, Entry into international society reconceptualised: The case of Russia, 2011; Jack Donnelly, Sovereign inequali- ties and hierarchy in anarchy: American power and international society, 2006).
W tym kontekĂcie w ciÈgu ostatnich lat opublikowano badania dotyczÈce np. Europy Wschodniej, regionu Baïkanów czy Azji, które znajdÈ zasto- sowanie w niniejszej pracy.
O podobnym oĝywieniu moĝna mówiÊ takĝe w kontekĂcie literatury rozpatrujÈcej PolskÚ jako pañstwo peryferyjne, analizujÈcej jej toĝsamoĂÊ, problemy ze stawianiem czoïa wyzwaniom nowoczesnoĂci czy wïasnych ambicji. Z tego powodu literatura ta, choÊ wciÈĝ nieobğ ta, jest ïatwo dostÚpna i stanowi waĝny punkt wyjĂcia w podejmowanych rozwaĝaniach (np. Maria Janion, Niesamowita Sïowiañszczyzna, 2006; Tomasz Zarycki, Ideologies of Eastness in Central and Eastern Europe, 2014; Jan Sowa, Fanto- mowe ciaïo króla, 2011; Przemysïaw Czapliñski, Resztki nowoczesnoĂci, 2011;
Przemysïaw Czapliñski, Poruszona mapa, 2016). Istotnym faktem jest, ĝe wciÈĝ takie badania prowadzone sÈ gïównie przez literaturoznawców lub kulturoznawców i rzadko sÈ przekïadane na jÚzyk nauk politycznych.
WierzÚ, ĝe przedkïadana przeze mnie ksiÈĝka w zarysowanym ksztaïcie moĝe wzbogaciÊ polskÈ naukÚ o stosunkach miÚdzynarodowych, zwïasz- cza w aspekcie teoretycznym. Wedïug mnie wyróĝniajÈ jÈ trzy nastÚpujÈce elementy: po pierwsze, nowy sposób spojrzenia na spoïecznoĂÊ miÚdzy- narodowÈ jako strukturÚ hierarchicznÈ, po drugie, postawienie zagadnieñ kulturowych w centrum rozwaĝañ w tym ujÚciu, ĝe ukazane sÈ one jako gïówna oĂ dziaïania spoïecznoĂci miÚdzynarodowej i funkcjonowania w niej konkretnych aktorów, po trzecie zaĂ, zdeğ niowanie Polski jako pañstwa peryferyjnego, którego uczestnictwo w spoïecznoĂci miÚdzynarodowej zdeterminowane jest, jak zakïadam, przez jej strukturÚ. Praca moĝe wiÚc pogïÚbiÊ reĠ eksjÚ teoretycznÈ, omawiajÈc podstawowe i najnowsze zagad- nienia zwiÈzane z nurtem Szkoïy Angielskiej, ale przede wszystkim oferujÈc nowy model teoretyczny uwzglÚdniajÈcy nieformalne nierównoĂci i wy- korzystujÈcy ku temu perspektywy poststrukturalimu i postkolonializmu, bardzo rzadko eksploatowane na gruncie stosunków miÚdzynarodowych.
Ponadto stworzona koncepcja teoretyczna zostaje w pracy zoperacjona- lizowana w oryginalnym studium przypadku bazujÈcym na najnowszym materiale empirycznym, dziÚki czemu ksiÈĝka moĝe takĝe przedstawiaÊ wartoĂÊ w sferze praktycznej, okreĂlajÈc pole dziaïania polskiej polityki za- granicznej. BiorÈc pod uwagÚ, ĝe wszystkie te elementy wymagajÈ uwzglÚd- nienia dotychczasowego stanu badañ w wyĝej wymienionych obszarach, wartoĂciÈ dodanÈ bÚdzie usystematyzowanie i omówienie zagadnieñ rzadko podejmowanych na polskim gruncie naukowym, tj. tych zwiÈzanych ze SzkoïÈ AngielskÈ, jej gïównie konstruktywistycznÈ krytykÈ oraz badañ nad peryferyjnoĂciÈ Polski czynionych gïównie na gruncie literaturoznawstwa.
W ostatnim zdaniu pragnÚ zïoĝyÊ najszczersze podziÚkowania moje- mu promotorowi Profesorowi Tomaszowi Grosse za wysiïek i czas, który mi poĂwiÚciï.
