Pater Dominik

(1)

1

(2)

SPIS ZAWARTOŚCI

TECZKI

...

d fę & z i ^ .f y .t Ł o . a & i i L . 7 . (A . $ 1

^.

L/l.jRelacja JC ^{„ 6} 5 / ! ' jS

I./2. Dokumenty ( sensu stricto) dotyczące relatora /I <5 /f

*

I./3..Inne materiały dokumentacyjne dotyczące relatora JC * -2

^j

^5 /l-' ik II. Materiały uzupełniające relację ^ Lj Ą / l - ^

III./|. Materiały dotyczące rodziny relatora -—

III./2. Materiały dotyczące ogólnie okresu sprzed 1939 r. — t i

III./3. Materiały dotyczące ogólnie okresu okupacji ( 1939-1945) — III./4. Materiały dotyczące ogólnie okresu po 1945— *

III./5. Inne — IV. Korespondencja

V. Nazwiskowe karty informacyjne L / U

VI. Fotografie cLuuOjb

2

(3)

3

(4)

Relacja

, . ^. ^. ^{_ _ .} ^{diła W,} j 2 H **a n i e ż y j ą c y * D .P a t e r ~ z ła ź a n ą p r z e z źanę * e r e s ę f a t e r araz**

córkę Mar i ę T a r a n a w sk ą ,a b ie z a m ie s z k a łe w N a w y m -M ie ś c ie ,u l.Ż w ir k i i Wigury nr 6*

t e l * 2 6 - « 7 *

Uradził się € maja IfOt w Taruniu z ajca Franciszka,burmistrza w Lubawie araz matki Marty z damu

S u c h e c k i e

j»Uczęszcza da Gimnazjum w Lubawie.Z pawego

kalectwa niezdalny Aa służby w©jskawej.Nle uczestniczył **w działaniach wajennych 1f3fr*Mieszkał w Lubawie-Fijewa**

i pracawał w Banku. W czerwcu 1f3fr D.Pater aktywny harcerz ad wielu lat zastał mianawany kamendantem tajnej grupy d y w e r s y j n e j małych patrali K-7 • kryptanimieMGrunwali".

W tym samym miesiącu wspólnie z władzami wajskawymi zastał*

na terenie Lubawy zargsnizawana Wajenna Kamenda Pagatawia Harcerskiega składająca się ze starszych harcerzy w wieku ad 13-16 lat.Kamendantem tegaź pagatawia zastał wybrany

**jaka padharcmistrz harcerstwa DPater»Pagatawie miała za zadanie współpracę z Kamendą Straży Granicznej w L u b a w ie w zakresie ac.hrany pagranicza na adcinku Radamne-Rakawiee- Radzane-Byszwałd i RaczekW mieszkaniu D.Patera wytypowani harcerze prowadzili w «-cu sierpniu 193fr caładabawy**

nasłuch niemieckich stacji radiawych a w szczególnaści stacji "Trepan" nadawającej w języku palskim.Meldunku z nasłuchu przekazywane były da Kamendy Straży Granicznej*

Wszelkie kantakty utrzymywane były za pośrednictwem zorga

nizowanych zwiadawców-kurierów harcerzy*

W dniu 2 września pa wkraczeniu wajsk niemieckich de Lubawy i

w szkale gdzie mieściła si£ harcówka i znajdował się cały sprzgt harcerski zatrzymali się przejściowe Miemcy|którzy

zniszczyli własn.ćć harcerzy. p , ,pUBŁca<mi(, s2lc0ły pr2ez

wajska niemieckie D.Pater w zniszczanym sprzęcie znajduje sztandar iruźyny 17-tej PDH,który przez całą akupację prze

chowywał aby pa wyzwaleniu przekazać Im kierownictwu szkoły p a d s t a w o w e j w Lubawie.Jaka bibliotekarz rejonawy T o w a r z y s tw a

C z y t e l n i Ludowych w Lubawie ukrywa również znaczną część

księgozbioru we własnym dotau^Książki w czasie okupacji - 4

wypeźycza pola*o..Ewiałują się • ty. nie.ey,którzy po rewizji

4

(5)

rekwirują znajdujące się w **mieszkaniu ksiąźkiPrze całą okupację D.Pater pantcuje w banku w Nowym-Mie^cie,dokąd rodzina zmuszona była się przeprowadzi^ w 1940rByły tu bardzo z ł e w a r u n k ^ t a k ^ e dzieci cz?sto** c h o r o w a ł y , B e z

interesownej pomocy udzielał dr Piotrswski.Działalność l/\

**konspiracyjna D*Patera w czasie ©kupacji czy teź przyna- leźnoś- do organizacji podziemnych nie jest rodzinie znana.**

**Po wojnie DPater pracuje w różnych zakładach w Nowym-Mie^cie na stanowisku głksięgowego*W 1f71r prze**

chodzi na emeryturęSpołecznie pracuje w dalszym ciągu w

ruchu harcerskim.Umiera 17051M0r*

**Nowe-Miasto 30111fl*r»**

5

(6)

6

(7)

7

(8)

8

(9)

9

(10)

10

(11)

iii O W <3—I i i 3 .0 oO d i i . 1 8 . C o . 1 9 7 5

E o l e s ł a w J e n t k i a w i c z i i o w o - ■ I i a a t o L u b .

u l . 1 9 o t y c z i - i a

J a k o

0

. p r z e w o d n i c z ą c y P o l s k i e g o K o m ite tu O b y w a b e łs k ie g o k t ó r e g o c z ł o n k ie m b y ł r ó w n ie ż Ob. Dom inik P a t e r , i j a k o b .s ta r o s - f c a p o w i a tu lu b a w s k i e g o w r o k u 1345 ośw iad czam co n a s t ę p u j e :

W c h w i l i w y z w o le n ia iłowego M i a s t a L u b aw sk ieg o spod o k u p a c j i h itle a s r o w a k ie j PKO o b j ę ł o w ła d z ę w m i e ś c i e o b s a d z a j ą c w s z y s t k i e u r z ę d y

lad zin i z a u f a n y m i . O w y s ta w ia im u j a k i c h k o l w i e k angażów w t e n c z a s n i e m y ś la n o , w y s t a w i a j ą c t y l k o l e g i t y m a c j e s łu ż b o w e p o l s k o -

r o s y j s k i e . P ie rw sz y m u rz ę d e m w p o w i e c i e b y ł o S t a r o s t w o , w k tó r y m p r a c o w a ł Ob .D om inik P a t e r w /g l e g i t y m a c j i z d n i a 1 5 . 1 1 . 1 9 4 5 ^ a f a k t y c z n i e j u ż z d n iem 2 1 .1 .1945**. C-dy z d n iem l . Y . 1 9 4 5 r z o s t a ł a u tw o r z o n a Komunalna E a s a a O s z c z ę d n o ś c i p o w i a t u l u b a w s k i e g o , k t ó r a b y ł a s k ła d o w ą c z ę ś c i ą S t a r o s t w a Ob. P a t e r D om inik p r z e n i e s i o n y do p r a c y t a m ż e , j a k o b y ł y p r a c o w n ik bankow y. O t a k zwanych

p a p ie r k o w y c h p r z e n i e s i e n i a c h n i e m y ś la n o , n a j w a ż n i e j s z e by p r a c a w p i e r w s z y c h t y g o d n i a c h w y z w o le n ia s z ł a s p r a w n i e . S t ą d t e ż podawa n i e p r z e z Ob. P a t e r a D om inika c z a s u p r a c y w S t a r o s t w i e dc 5 o . I V . 1 9 4 5 r , z a ś w KKO do 3 1 . K . 1 9 4 5 r j e s t s ł u s z n e i c i ą g ł o ś ć p r a c y

zachow ana.

ISO n i e m ogła w y s ta w i ć z a ś w i a d c z e n i a , ż e p r a c o w a ł od 1 5 . 1 1 . 1 9 4 5 ^ s k o r o z o s t a ł a re a k ty w o w a n a ^ d o p i e r o l . V . 1 9 4 5 r i za t e n c z a s EKG w y s ta w i i o ś w ia d e c t w o .

J u ż p ó ź n i e j n a s t ę p o w a ł a norma l i z a ć j a i w ł a ś c i w e w y s t a w i a n i e dokumentów.

La l ę g Ł t- y 3 a p ji z d n i a 15 I I 1 9 4 5 r - j e s t mój p o & n is.

& -- A ^ O /

i i 'Ą & )

5

'

5

t_ f B o le s ła w /e e n t k i e w i c z / Stwierdzam własnoręczność podpisu

Bolesława Jentkiewioza*

Nowe Miasto'Łub.dnia 20.VIII.1973rV

Kierownik Referatu Ogólno f J l m i n & t r a o j j n e g o

/ Urszula Radziszewska /

11

(12)

12

(13)

13

(14)

14

(15)

15

(16)

JÓZEF ŚLIWIŃSKI

LUBAWA

Z dziejów miasta i okolic

( t ^>\

WYDAWNICTWO POJEZIERZE OLSZTYN 1982

16

(17)

i

Prusy Zachodnie, w skład której wchodziła Lubawa, w licznych instruk

cjach i przemówieniach stale z naciskiem podkreślał, że „język polski musi zostać całkowicie w ytępiony”.* Zburzono kilkadziesiąt krzyży i kapliczek przydrożnych, ponieważ znajdowały się tam napisy polskie.

Rozbito figurę kultu religijnego, ustawioną w m iejscu spoczynku uczest

ników powstania listopadowego, przy skrzyżowaniu dróg wiodących do Targowiska i dworca kolejowego. Przy ulicy W arszawskiej usunięto pomnik Chrystusa Króla. W kościołach zniszczono polskie napisy, zbu

rzono cmentarz i świątynię żydowską.

W domach przeprowadzano rewizje w poszukiwaniu książek, gazet, a nawet m odlitewników polskich, które następnie publicznie palono.

Postanowiono w pierwszym rzędzie zniszczyć księgozbiór biblioteki TCL w Lubawie. 29 kwietnia 1940 roku grudziądzkie Gestapo skierowało w tej sprawie do landrata powiatu lubawskiego w Nowym Mieście, Bec

kera, pismo następującej treści: «Powyższe Towarzystwo jest organi

zacją, która opiera oświatę ludu na nacjonalistycznych podstawach. Przez zakładanie czytelni ludowych i wydawanie czasopism chce ono zwrócić uwagę ludu polskiego na „historyczne posłannictwo Polski” i przez to współdziałać w „podnoszeniu dumy narodowej”. Towarzystwo prowa

dziło swą działalność na terenach należących uprzednio do Rzeszy i jest ono jednym z głównych nosicieli polskości i [...] wrogich Niemcom ten

dencji. Oddział Towarzystwa znajdował się w Lubawie, liczył 79 człon

ków i obejmował 11 bibliotek. Zarządem Pow iatow ym kierował Dom i- ^ nik Pater, bibliotekarz TCL Lubawa, Bank Ludowy. Jeśli dotychczas nie nastąpiło jeszcze zlikwidowanie Towarzystwa, to proszę tego doko

nać i zabezpieczyć istniejący majątek».** 6 maja 1940 roku landrat naka

zał burmistrzowi Lubawy, Marksowi wykonanie owego polecenia w cią

gu ośmiu dni. 10 maja burmistrz odpowiedział, że „Książki Towarzystwa Czytelni Ludowych znajdują się obecnie u Dominika Patera zamieszka- łego w Fijew ie. Zabezpieczyłem je w dniu dzisiejszym . Meble Towa

rzystwa przejął Urząd Pracy w Lubawie”.***

Tymczasem Dominik Pater przekazał Niemcom z dużego księgozbioru ^ biblioteki TCL tylko kilkadziesiąt tomów. Pozostałe um ieścił w skrzyni i przewiózł do dawnego browaru lubawskiego. Pow ierzył je na prze

chowanie — nie wtajemniczając w zawartość — znajomemu Niemcowi, głuchoniem emu stolarzowi, członkowi NSDAP. Niem iec ów na skrzynie nie zwracał uwagi. Jednakże jego żona zaczęła coś podejrzewać. I wtedy księgozbiór rozdzielono m iędzy zaufanych Polaków. Większość książek

* W. J a s t r z ę b s k i , J. S z i l i n g , O k u p a c ja h i t l e r o w s k a na P o m o r z u G d a ń  s k i m w la t a c h 1939— 1945. G dańsk 1979, s. 242.

** T. R u c z y ń s k i, O p o w i a d a n ie z p o gran icza. Ł ódź 1973, ss. 161— 162.

*** Ib id em , s. 162.

191

17

(18)

przechowywała Piotrowska, żona adwokata lubawskiego. Niestety, dom jej spłonął w czasie działań wojennych, w styczniu 1945 roku. Przecho

wało się zaledwie kilkadziesiąt tomów, które po w yzw oleniu stały się zalążkiem lubawskich bibliotek.

Władze hitlerowskie przystąpiły też do procesu germanizacji ludności polskiej poprzez tak zwane eindeutschowanie. Polegało to na przymuso

wym wpisywaniu Polaków do trzeciej i czwartej grupy niemieckiej listy narodowej. W ten sposób tworzono volkslisty. Akcja eindeutschowania miała na celu rozbicie zwartości społeczeństwa polskiego i załamanie ducha patriotycznego Polaków poprzez wprowadzenie ich w stan depre

sji moralnej. Chodziło o m aksymalne zwiększenie liczby ludności nie

mieckiej przy jednoczesnym stałym obniżaniu liczby Polaków. Również zasadnicze znaczenie dla dalszego przebiegu kwalifikowania Polaków do kategorii Niemców m iała klęska hitlerowców pod Moskwą w grudniu 1941 roku. Wzrosło bowiem zapotrzebowanie na żołnierzy. Ponieważ prawdziwych Niem ców było zbyt mało na Pomorzu, aby zasilić szeregi Wehrmachtu, Polaków wciągniętych na „volkslistę” siłą w cielano do armii niemieckiej. Akcja ta przybrała w iększy rozmach od roku 1942.

Dlatego też zmuszano ludność do wpisu na niemiecką listę narodowoś

ciową (Deutsche Volksliste).

Ludność ziemi lubawskiej, podobnie jak wszędzie na Pomorzu, po

dzielono na następujące kategorie narodowe: pierwszą grupę tworzyli Reichsdeutsche, to znaczy Niem cy miejscowi pochodzący z Rzeszy Nie

mieckiej, którzy obyw atelstwo niemieckie m ieli już przed wojną. Byli oni tu przeważnie szefam i policji, SS, komendantami obozów. Drugą grupę stanowili Volksdeutsche, czyli Niemcy również m iejscowi, mający przed wojną obyw atelstwo polskie. Właśnie ci najbardziej w ysługiw ali się reżimowi. B yli aktyw nym i członkami Selbstschutzu, SS, SA. W nisz

czeniu polskości pomagała im znajomość stosunków m iejscowych. Do powyższej grupy dołączyło kilku polskich zdrajców, którzy tym chcieli udowodnić swe niem ieckie pochodzenie. Byli to między innymi: dawny sekretarz miejski Leon Matuszewski, który zmienił potem nazwisko na Maties, kupiec A lojzy Biernacki i jego syn Józef. O takich właśnie zdrajcach krążyła na Pomorzu parafraza wiersza K to t y jesteś?:

„Kto ty jesteś? — Volksdeutsch mały.

Jaki znak twój? — Krzyż łamany.

Kto cię stworzył? — Zawierucha.

Co cię czeka? — Gałąź sucha”.*

* B. S t a n d a r a [sen ior], K r o n i k a L u b a w y . M aszynopis. 1964. Z biory rodziny S tan d arów z L ubaw y. S tąd zaczerp n ięto n in iejszą relację.

192

18

(19)

W październiku 1948 r., po kilkunastogodzinnym przesłuchaniu w PUBP w Nowym Mieście Lubawskim poważnie zachorował i miał pierwszy zawał serca.

Zm arł w 1980 r.

AP AK, T.: Kujawski J., Łaniewski W., Pater D., (rei. żony i Z. Muchlińskiego), Piotro

wski B.; Ś l i w i ń s k i J., Lubawa. Z dziejów miasta i okolicy, Olsztyn 1982, s. 191-192;

S t a n d a r a B., Harcerskie Pogotowie Wojenne w Lubawie, Lubawa 1982, s. 33-34.

Jan Kujawski Pater Dominik, przybr. nazw. „Franciszek

P anek” (1908-1980), dowódca grupy nasłuchu Harcerskiego Pogotowia Wojennego w Lubawie, żołnierz wywiadu Obwodu AK Nowe M iasto Lubawskie.

Urodzony 9 V 1908 r. w Toruniu; syn F ran

ciszka, burm istrza m. Lubawy i M arty z d. Sucho

ckiej. Uczył się w progimnazjum w Lubawie i w gimnazjum w Chełmnie. Pracował zawodowo jako księgowy w Banku Ludowym w Lubawie. Pod

harcmistrz — członek Komendy Hufca Harcerzy w Lubawie, tamże bibliotekarz i prezes TCL.

Przeszkolony w lipcu 1939 r. i zaprzysiężony przez kpt. Dulębę, przedstawiciela PU W F i PW, był w sierpniu 1939 r. w ramach Harcerskiego

Pogotowia Wojennego w Lubawie dowódcą całodobowego nasłuchu niemieckich stacji radiowych. (Dysponował nadajnikiem radiowym). Zabezpieczał cenne pozycje lubawskiego TCL. Przechowywał w swoim mieszkaniu sztandar 22 Pomorskiej D ru żyny Harcerzy im. Tadeusza Kościuszki w Lubawie. W końcu 1940 r. po likwidacji Banku Ludowego w Lubawie, przesiedlony do Nowego M iasta Lubawskiego i za

trudniony w Raiffeisenbank. Był jednym z inform atorów ks. Władysława Łaniew- skiego ps. „Bryler”. W początkach 1943 r. za pośrednictwem Jana Kujawskiego ps.

„Piórko”, wprowadzony do siatki Stanisława Leskiego. Przekazywał wiadomości dotyczące wysiedlania Polaków i napływu kolonistów niemieckich, stosunków m ię

dzy ludnością miejscową a napływową, przejawów bezprawia hitlerowców na wsi, poziomu produkcji rolnej, obciążenia kontyngentam i itp. W jego m ieszkaniu ukry

wali się przejściowo Marcin Graszek ps. „Rybka” i Jan Kujawski ps. „Piórko”.

Po zakończeniu działań wojennych na terenie powiatu nowomiejskiego jako członek Polskiego Komitetu Obywatelskiego brał udział w naradach akowców w mieszkaniu ks. W. Łaniewskiego, dotyczących ważniejszych decyzji personalnych, administracyjnych i gospodarczych. Był w spółredaktorem Kom unikatów Polskiego Komitetu Obywatelskiego.

Po wojnie — zgodnie z ustaleniami Kmdy Obw. A K nie ujawnił się. Po reakty

wowaniu Starostwa Powiatowego był kierownikiem wydziału administracyjnego, a następnie głównym księgowym Komunalnej Kasy Oszczędności. Od 1 XI 1945 r.

do emerytury pracował jako główny księgowy w PZG S „Sam opom oc Chłopska”

w Nowym Mieście Lubawskim.

19

(20)

20

(21)

21

(22)

22

(23)

23

(24)

24

(25)

25

(26)

26

(27)

27

(28)

28

(29)

29

(30)

30

(31)

31

(32)

P A T E R D O M I N I K

9

B R O D N I C A A K

U c z e s t n i c z y ł w s p o t k a n i a c h n o w o m i e j s k i e j g r u p y A K - o w c ó w w c i ą g u p i e r w s z y c h t y g o d n i po 1 9 . 0 i . l 9 4 5 r . o d b y w a j ą c y c h się w m i e s z k a n i u k s . W ł a d y s ł a w a

Ł a n i e w s k i e g o .

T. P i o t r o w s k i B e r na r d , Insp. B r o d n i c a , M-7, 1/1/4.

M G r '99

32

(33)

33

(34)

34

(35)

35

(36)