Marian Alfons Myrcha
Problem winy w karnym
ustawodawstwie kanonicznym : [ciąg
dalszy]
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 15/1-2, 73-118
P ra w o k anoniczne 15 (1972) n r 1—2
K §. M A R IA N -A L FO N S M YRCHA
PROBLEM WINY W KARNYM USTAWODAWSTWIE KANONICZNYM V. Prawo D ekretałów oraz D ekretaliści w ieku X III, XIV, XV
O kres p ra w a D ek retałó w rozpoczyna ogłoszenie D ek retó w G rzegorza IX w 1234 ro k u i trw a on do 1917 ro k u , to je s t do p ro m u lg a cji K o d ek su P ra w a K anonicznego. Z uw agi n a długość czasokresu, ja k też ro zw o ju w in y w ogóle, a w szczególności w in y n ie u m y śln e j, m ożem y go podzielić n a dw ie części. P ie rw sz ą sta n o w ić będzie okres od p ro m u lg a cji D e k re ta łów G rzegorza IX do X V I w ie k u — d ru g i — od X V I do X X w iek u . P o d sta w ą tak ieg o podziału je s t rozw ój p o ję c ia w in y n ieu m y śln ej ja k i dokonany został w w ie k u X V I i X V II w n a u c e p ra w a kanonicznego po d w p ły w em teologów oraz zm iany ja k ie w te j m a te rii zaszły.
1. Pojęcie w in y um yślnej — nieum yślnej t— przypadku
1. W i n a u m y ś l n a /
a. Praw o rzym skie.
W p ra w ie rzy m sk im w in a um y ślą (dolus m alus) oznaczała zły z a m ia r (m ala intentio) w y rz ąd z en ia d ru g iem u szkody (krzyw dzenia) — m ala in te n tio a liu m laedendi. W w in ie u m y śln ej na p la n p ierw szy w y su w a się w ola, a fnie s k u te k .1 Z naczenie złej w oli m a te rm in „dolus m a lu s”, jakiego naogół używ a się n a oznaczenie różnicy zachodzącej m iędzy w in ą u m y śln ą a n ie u m y śln ą |(culpa).2 W inę u m y śln ą o k reśla się ta k ż e słow em „ anim us” co oznacza sposób m yślenia, św ia domość, rozw agę, n a s tró j, pożąd an ie ,chęć, p rag n ie n ie, za m ia r, p o sta n o -1 P or. A z o , ad Cod. IX , Ad -1. C ornel, de sicar., n. 4, S u m m a , L u g d u n i 1532, fol. 162 r. S с h w a r z A. B., Figura h o m in is diligentis in re
culpae iuridicae, R om ae 1952, 14.
2 P or. Dig. 46, 1, 2: „P om ponius (libro X X II, ad Sabinum ). E t com m o d a ti, e t d epositi fid eiu sso r accipi p o te st; e t te n e tu r, e tiam si ap u d se rv u m v el p u p illu m d epositum com m ododatum ve fu e rit; sed ita d e m um , si a u t dolo m alo a u t culpa h i fe c e ru n t, p ro qu ib u s fid eiu ssu m e s t”.
w ien ie. Z ty c h w szy stk ich o k reśle ń słow a „a n im u s” do w in y um y śln ej m a ją zastosow anie dw a o sta tn ie : zam iar, postanow ienie. W ina u m y śln a je st to za m ia r (postanow ienie) w y k o n an ia lu b za n iech an ia czegoś co je st sprzeczne z praw em , a w ięc do k o n an ia b ezpraw ia. T akie znaczenie n a d a ją słow u „ anim us” p rz e p isy z a w a rte w D igestach, a dotyczące p rze stę p stw a kradzieży, zabójstw a. P rz estę p stw o krad zieży p o p ełn ia ten, kto m a za m ia r p rzyw łaszczenia rzeczy p o ta jem n ie z a b ran ej — „crim en
fu r ti non p erp etra tu r n isi anim o re m su b rip ien d i” 3. M ianem zabójcy
m ożna o k reślić tego, kto m ia ł z a m ia r o d eb ra n ia życia d ru g iej osobie ·—
„hom icida est, qui cu m anim o occiedendi a liq u em in te rfe c e rit” 4. W zw iązku
z ty m w inę um y śln ą (dolus m alus) U l p i a n u s 'określa jako za m ia r d o k o n an ia n iespraw iedliw ości, którego b ra k u m łodocianych (im puberes) z pow odu niedorozw oju u m y sło w e g o 5. S e r v i u s zły za m ia r (dolus m alus) o k reślał w n a stę p u ją c y sposób: ...m a ch in a tio n em ą u a n d a m al
te riu s d ecipiendi causa, q u u m aliud sim u la tu r, et aliud a g itu r”. L a b e o
określenie to u zn a je za n iedostateczne, gdyż i bez sim u lac ji m oże ktoś działać w te n sposób ażeby w p row adzić w błąd. P o d aje w ięc in n e określenie złego zam iaru : „dolum m a lu m esse o m n em ca lliditatem , fa l
laciam , m a ch in a tio n em ad circu n v en ie n d u m , fa llen d u m , d ecip ien d u m a lte rn u m a d h ib ita m ” U lp ia n pow yższe o k reśle n ie u z n a je za s łu s z n e s.
Zły za m ia r je st to w szelkiego ro d z a ju podstęp, oszóstwo, działan ie .skie ro w a n ie do oszukania, p o d ejścia do dru g iej osoby. O kreślenie ty m p rz y
szłości będ ą się p o sługiw ali i k a n o n iś c i7.
P ra w n ic y rzym scy od złego z a m ia ru odróżniali dobry za m ia r (dolus bonus) przez k tó ry ro zum ieli dośw iadczenie, biegłość oraz roztropność, w godziw ym działaniu, a p rzed e w szystkim w .działaniu przeciw ko n ie przyjaciołom , bądź zło czy ń co m 8.
3 P or. Dig. 47, 2, 78. (77): „Q ui saccum h ab e n te m pecu n iam su rrip it, f u r t i etia m sacci nom ine te n e tu r, q u am v is non sit ei an im u s sacci su r- rip ie n d i” .
4 P or. Dig. 48, 8, 1, 3: „M arcianus (Libro X IV In stitu tio n u m .) — E iu s dem legis C o rneliae de sicariis e t veneficis cap ite quinto, qui v en en u m n e c a n d i hom inis cau sa fec erit, v el v en d id e rit, v e l h ab u e rit, p le c titu r. §. 1. E iusdem legis poena a ffic itu r, qui in p u b licu m m a la m e d ica m e n ta v en d id erit, vel hom inis n ec an d i causa h ab u e rit...”
5 P or. Dig. 47, 10, 3, 1: „U lpianus... §. 1. S ane su n t quidam , q u i f a cere non possunt, u t p u k ta fu rio su s e t im pubes, q u i doli ca p ax non est...” .Por. ta k że In st. 2, 6, 5: „... §. 5. Ite m si is, ad quem ancillae u su sfru c tu s p e rtin e t, p o rtu m suum esse credens, v e n d id e rit a u t d o n av e rit, fu rtu m non co m m ittit; fu rtu m enim sine a ffe c tu fu ra n d i non co m m ittitu r.
8 P or. Dig. 4, 3, 1, § 2.
7 Por. L e g a M., P raelectiones in te x tu m iu ris canonici, De delictis
e t poenis,- R om ae 1910, 42, n. 35.
8 Por. DiflL 4, 3, 1, §. 3. „Non f u it co n ten tu s P ra e to r dolum dicere, sed ad iecit m alum , quoniam v e te re s dolum etiam b onum dicebant, e t p ro so llertia hoc nom en accipiebant, m a x im e si a d v e rsu s hostem la tro n em v e quis m a c h in a tu r”.
[3]
P ro b le m w iny75
Zły zam iar (w ina um yślna) sta n o w ił je d en z isto tn y ch sk ład n ik ó w p rz e stę p stw a p o n ie w a ż on pow odow ał szkodę d la p o rzą d k u publicznego, ja k ą je st n a ru sz en ie p ra w k a rn y c h społeczności, co w y ra źn ie je st p o d k reślo n e w u sta w ie o k radzieży (Zex 55 ff. De fu r tis ): ...nam, m aleficia
v o lu n ta s et p ro p o situ m d eliq u en tis d istin g u it” 8. W zw iązku z tym na
ogół posługow ano się n a stę p u ją c y m ok reślen iem złego z a m ia ru — „ V o
lu n ta s seu p ro p o situ m d eliq u en d i” 10.
P o stan o w ie n ie czyli w ola popełnienia p rze stę p stw a może zaistnieć w tedy, gdy sp raw ca posiada w olność w d ziała n iu oraz 'św iadom ość (poznanie) u sta w y pozytyw nej bądź p ra w a n a tu ra ln eg o , z k tó ry ch p o gw ałcen ia p o w sta je szkoda społeczna, czyli n aru szen ie p o rzą d k u społecz nego. W zw iązk u z ty m w in ie u m yślnej p rze ciw sta w ia się przem oc (vis) oraz b ojaźń (m etus), jeśli chodzi o 'swobodę d ziałania, a błąd i n ie z n a jom ość (erro r seu ig n o ran tia) od stro n y poznania..
W edług p ra w a rzym skiego p rzestęp stw o (delictum ) m ożna było p o p e łn ić tylk o z w in ą u m y śln ą (cum d o lo )11. S taro ży tn e p raw o rzym skie
stało zdecydow anie n a sta n o w isk u odpow iedzialności za dolus m alus, gdy chodzi o m aleficia. Z a zabójstw o człow ieka odpow iadał tylko ten, k to jozbaw ił go życia c u m anim o necandi, tzn. chciał go zabić: „Lege
C ornelia de sicariis et veneficis... § 1. P raeterea te n etu r, q u i h om inis n ecandi causa v e n e n u m confecerit, dederit; q u iv e fa lsu m te stim o n iu m dolo m alo d ix e rit, quo quis publico iudicio re i capitalis dam naretur; q u iv e m a g istra tu s iu d e x v e q u estionis ob capitalem causam pecuniam, acceperit, u t pu b lica lege reus fie re t" 12.
2. W ina kom binowana.
W p raw ie rzym skim , pom im o p rzy ję cia zasady, że przestęp stw o m oż n a popełnić ty lko z w in ą um y śln ą, co w ta k w y ra ź n y sposób p rz e d s ta w ione zostało w m a te rii o m a leficia: za zab ó jstw o człow ieka o dpow ia dał tylk o ten , kto pozbaw ił go życia c u m anim o necandi, to znaczy chcąc go zabić, ja k to w yżej było pow iedziane, nie m niej spotykam y się .z odpow iedzialnością k a r n ą za sk u te k niezam ierzony. W p ra w ie rzy m
-9 P or. Dig. 47, 2, 53 (55): „P au lu s (libro X X X IX , ad E dictum .) — Qui in iu ria e causa ia n u a m efreg it, q u am v is inde p e r alios re s am o tae sint, non te n e tu r fu rti, n am m a lefic ia v o lu n ta s e t p ro p o situ m d eliq u en tis distin g u it...”
10 Por. L e g a M., De delictis et poenis, 42, n. 35.
11 P or. Dig. 47, 2, 54 (56): ,,... §. 1... ‘U nde e t is f u rti te n e tu r, qui ideo re m am ovent, u t eam alii d o n e t”. Dig. 47, 2, 53 (55): n am m aleficia v o lu n ta s e t p ro p o situ m d elin q u en tis d istin g u it.”
12 P or. Dig. 48, 8, 1 § 1. Dig. 48, 8, 3: „M arcian u s (Libro X IV . In s titu - tionnum ). — E iusdem legis C orn eliae de sicaiis e t veneficis ca p ite q u in to, qui v en e n u m necandi hom inis cau sa fec erit, vel v en id id e rit, vel h a b u e rit, p le c titu r. §. V E iusdem legis po en a a ffic itu r, qui in p u blicum m a la m e d ica m e n ta v en d id erit, vel hom inis necandi cau sa hab u erit... Sed hoc solum n o ta tu r in ea lege, quod hom inis n ec an d i cau sa h a b e t.”
skim istn ie ją trzy przepisy, k tó re w y ra ź n ie w y g lą d a ją n a p re k u rs o ra koncepcji w in y kom b in o w an ej: culpa dolo p r o x im a 13. We w sp o m nian y ch w y p ad k a ch sp raw ca ponosi odpow iedzialność k a rn ą aczkolw iek nie d ziałał „cum anim o neca n d i” to je st „sine proposito et a ffe c tu
d elią u en d i” 14.
a) P ierw szy z nich to L. 3 § 2 D. ad legem C orneliam de sicariis et
ven eficis, 48, 8, k tó ry m a n a s tę p u ją c e b rzm ienie: „...Sed e x sen a tu s consulto relegari iussa est ea, quae n o n q u id em m alo anim o, sed m alo e x e m p lo m ed ic a m e n tu m ad conceptionem dedit, e x quo ea quae accepe rat, decesserit” 15.
b) D rugi to L. 38 § 5 D. De poenis 48, 19 ( P a u l u s , S en t. V, 23, 14), w k tó ry m czytam y: „Qui abortionis a u t a m a to riu m p o cu lu m dant, e t si
dolo faciant, ta m e n quia m a li e x e m p li res est, h u m ilio res in m etallum ., honestiores in in su la m am issa p arte bonorum relegantur, quod si eo m u lie r a u t hom o perierit, su m m o supplicio a d fic iu n tu r” le.
c) T rzeci to L. 6 Cod. ad legem J u lia m de v i p ublica I X , 12 ( P a u l u s ,
S en t. V, 26, 3), w m yśl któ reg o za „crim en v is” groziła k a ra śm ierci
tem u, kto: /„per v io le n tia m a lie n u m fu n d u m in v a se rit — et siv e quis e x
eius parte, qui vio le n tia m in fe rre te n ta v e rit, siv e e x eius qui iniuriam. re p u lsa ve rit, fu e r it occisus, e u m poena adstringat, ;qui v i deiicere po ssi d e n te m v o lu e rit”. P rz ep is te n zam ieszczony został w kodeksie T eodozjań-
skim i Ju stin ia ń s k im 11.
13 Por. P ie rw o tn ą p ostacią w iny w rzy m sk im p ra w ie k a rn y m była ty lk o w in a u m y śln a czyli dolus m a lu s (zły zam iar). Je że li w ięc s p ra w cy czynu społecznie szkodliw ego n ie m ożna było p rzy p isać v o lu n ta s w zględnie consilium , to je s t chęci p o p ełn ien ia p rz e stę p stw a w ów czas w y stęp o w ał p rzy p a d e k (casus). „D opiero w m ia rę ro zw oju stosunków społecznych w epoce ce sa rstw a zdano sobie spraw ę, że n ie jed n o k ro tn ie ktoś d ziała ją c sine dolo, a w ięc n ieum yślnie, w y rząd za pow ażne szkody społeczne. Z ta k ic h ro zw aż ań k ry m in a ln o -p o lity c zn y ch pow stała d ru g a zasadnicza po stać w iny, m ianow icie w ina n ie u m y śln a tj. culpa. W tej dualistycznej p ostaci sta ło się rzy m sk ie pojęcie w iny podstaw ą, n a k tó re j opierało się p raw o m k a rn e średniow iecza (z pew n y m i w y ją tk a mi) oraz epoki now ożytnej aż do czasów d zisiejszych”.
P a p i e r k o w s k i Z., W ina K om bin o w a n a , P ra w o K anoniczne, 1965, N r 3—4 (VIII), 108.
“ P a p i e r k o w s k i Z., W ina K om bin o w a n a , P ra w o K anoniczne, 1965, N r 3—4, (VIII), 112— 114.
15 P or. Dig. 48, 8, § 2. 13 Dig. 48, 19, 38, § 5.
17 P or. Cod. 9, 12, 6: „Im p. C o n stan tin u s A. ad C a tu lin u m , P ro c o n sulem A fricae). — Q uoniam m u lta fac in o ra sub uno v io len tiae nom ine c o n tin en tu r, q u u m aliis v im in fe rre ce rta n tib u s, aliis cum in d ig n a tio n e resse n tib u s, v e b e ra caedesque c re b ro d e te g u n tu r adm issae, placu it, si fo rte quis v el ex possid en tis p a rte , vel eius, q u i possessionem te m e r a r e te n ta v e rit, in te re m tu s sit, in eu m supp liciu m ex e rceri, q u i vim fac ere te n ta v it et a lte r u tri p a r ti causam m a lo ru m p ra e b u it E t non iam rele g atio n e a u t d ep o rta tio n e in su lae p le c ta tu r, sed supp liciu m ca p ita le e x cip iat, nec in te rp o sita prov o catio n e se n ten tiam , quae in eum fu e rit
[5] P ro b le m w in y 77
W pierw szych dw ó ch p rzy p isa ch je s t m ow a o odpow iedzialności k a rn e j za śm ierć człow ieka, k tó re m u sp raw ca nie w zam iarze zabicia go, lecz w in n y m złym zam iarze (m alo exem plo) d a ł do spożycia ja k iś środek p rzeciw koncepcyjny, zapobiegający zap ło d n ien iu i ciąży, a w ięc p r a w dopodobnie ja k ą ś tru cizn ę, która, spow odow ała śm ierć człow ieka. W edług trzeciego p rze p isu odpow iadał k a r ą śm ierci za „crim en v is ”, jeżeli w czasie n a p a d u poniósł śm ierć k to ś z jego otoczenia lub ze strony b ro n iąc ej się. I tu ta j sp raw ca nie d ziałał „ cum dolo (annim o) occidendi”. Z uw agi je d n a k , ;że z tego ro d z a ju g w ałto w n y ch czynów często n a stę p o w ały pobicia (v erbera) i z a b ó jstw a (caedes), m ożna je było przew idzieć, a w obec tego w raz ie ic h n a stą p ie n ia sp raw ca takiego gw ałtow nego czynu pow in ien był odpow iadać za spow odow aną nim śm ierć człow ieka. P rz ep isy w yżej om ów ione w y ra źn ie w sk azu ją, że p ra w o rzy m sk ie w dzie
dzinie w iny h o łd u je subiektyw izm ow i. „Nic je d n a k w tym dziwnego, sk o ro duchem tegoż p ra w a rzym skiego b y ła w sp raw ac h o „m a leficia ” odpow iedzialność za „ voluntas” a nie za „ exitu s” 1S.
b. Prawo D ekretałów 1. Term inologia.
Ź ró d ła daw nego p ra w a w in ę u m y śln ą w różny sposób o k reśla ją . T erm in o lo g ia w ięc je st n ie jed n o lita , lecz różnorodna. W inę u m y śl n ą często oznacza się m ianem : a n im u s seu v o lu n ta s 19, proposi
tu m 20, in d u s tr ia 21, d e lib e r a tio 22, c o n s u ltu m 23, s c ie n tia 24, m a litia 2ä, a u d a c ia 2e, fra u s 27, n e q u itia 2S, p ra esu m p tio " .
dicta, su sp en d at. D at. XV. K al. M ai. S erdicae, G allicano et Basso Conss. (317.)”.
18 P or. P a p i e r k o w s k i Z., W ina K om bin o w a n a , P ra w o K anoniczne 1965, N r 3—4, (VIII), 114. R a j z m a n H., O tzw . w in ie k o m b in o w a n ej
w teorii, de lege lata i de lege ferenda, A nnales U n iv e rsita tis M ariae
C u rie -S k ła d o w sk a , L u b lin -P o lo n ia, VI. X , 2, Sectio G, 1963, 54 sq.; Ś l i w i ń s k i S., P olskie praw o karne m aterialne, część ogólna, W a r szaw a 1946, 214 sq.; W o l t e r W., Z a rys sy ste m u p raw a karnego, K r a ków 1933, I, 162 sq.; W o l t e r W., P raw o karne, część ogólna, W arszaw a 1944, 155 sq.; G l a s e r S., P o lskie praw o karne w zarysie, K rak ó w 1933, 158 sq.: L i s z t F .-S c h m i d t E., L eh rb u c h des d eu tsch e n S c r o ft-
re ch ts, B e rlin u n d Leipzig, 1932, I, 220 sq.; F e u e r b a c h A., L eh rb u c h des g em e in en in D eutschland g ü ltig en p ein lic h en R echts, G iessen 1840
(wyd. C. J. A. M itterm a ier), 104 sq.: P a p i e r o w s k i Z., W ina k o m
binow ana, P ra w o K anonicze 1965, N r 3—4, (VIII), 105— 143.
19 Por. D. 50, c. 42, 43, 44; C. XV, q. 1, c. 10.
20 P or. Dig. 48, 19, 11, 2: „ D e lin q u itu r a u te m a u t proposito, a u t im p etu , a u t casu; proposito d e liq u u n t la tro n es, q u i fac tio n em h ab e n t, im p etu au tem , quum p e r e b rie ta te m ad m a n u s a u t ad fe rru m v e n itu r; casu vero, q u u m in ven an d o telu m in fe ra m m issum hom inem in te rfe cit.”
21 Por. X, V, 12, 1. 22 Por. X, V, 39, 3.
2. Niezbędność w iny um yślnej ;do przestępstwa.
P ra w o d e k re tałó w ja k o isto tn y sk ła d n ik p rz e stę p s tw a u zn a je w in ę um yślną. Z atrz y m u ją c o k reśle n ie p rze stę p stw a p o d an e przez d e k re ty - stów , to o sta tn ie m a m iejsce w ów czas, gdy dokonane zostało przez: spraw cę: „sponte et scienter, v e l de in d u stria seu studio v e l e x v o lu n
ta te seu an im o ” 30. T erm in y pow yższe p o d k re śla ją konieczność w in y
u m y śln ej, co uw idocznione zostało w szczególny sposób przez pap ieża
L u c j u s z a I I I (1181—1185) w sp ra w ie w iny m a tk i p o d e jrz a n e j o u d u
szenie sw ego d z ie c k a 31. P ap ież A l e k s a n d e r I II (1158— 1181) stw ie r dza, że p rze stęp stw o b ra n ia u d ziału w ig rzy sk a ch p o p ełn ia te n , kto p rzy b y w a n a nie z z a m ia re m b r a n ia w n ich u d z ia łu — „qui, ad to rn a
-23 Dig. 48, 19, 5, 2: „ R eferen t e t in m a io rib u s d elictis, consulto aliq u id a d m itta tu r, an casu.”
24 P or. Const. P ii IX, A postolicae Sedis, 12 oct. 1869, n. 2, 39, 47. G a s p a r r i P., C. J. C. Fontes, 24, n. 552.
25 P or. X. V, 20, 7: „...m alitia g ra v iu s q u a m n eg lig en tia p u m atir... 23 P or. Const. „Apostolicae S ed is”, n. 18.
27 P or. Cod. IX , 16, 1: „... C e te ru m ea, qu ae ex im proviso casu po tiu s q u am fra u d e accid u n t, fa to p le ru m q u e, non no x ae im p u ta n tu r”.
28 P or. Dig. 21, 1, 23, 2: „...C apitalem fra u d e m adm isisse accip iem u s dolo et p e r n eq u itia m ;...”
29 P or. Const. A postolicae S ed is”, n. 28, 36, 44. O dnośnie p ojęcia w i ny um y śln u ej por.: M i c h i e 1 s G., De d elictis et poenis, ed. 2, P a -risiis-T o rn ac i-R o m a e-N e o E boraci, 1961, I, 109—114; Ł a t a n i J., J u ris
crim inalis philosophici su m m a lineam enta, R o m ae -T au rin i, 1924, 77—83;
R о b e r t i F. De d elictis e t poenis, R om ae 1930, I, 88—95, n. 63—67. L e g a M., De delictis e t poenis, ed. 2, R om ae — 1910, n. 34—36. W e r n z F., Jus decreta liu m , P ra ti 1913, VI, n. 19, 23. H o l l w e c k J. Die
k irch lich e n S tra fg ese tze , M ainz 1899, 74—75, § 13. M u e n c h e n N., Das ka n in isch e G erich tsv erfa h ren u n d S tra fre c h t, K öln 1874, 2 A uufl., II,
24—26; G e s s 1 e r, U eber der B e rg g r iff u n d die A r te n des D olus, T ü bingen 1850; S w o b o d a I., Ignorance in relation to th e im p u ta b ility of
D elicts, W ashington D. C. 1941, 82—113; D o u g h e r t y J., De in q u is i tione speciali, W ashington D. C. 1645, 82—104: M c C o y A., Force and fear in relation to d elictual im p u ta b ility and pen a l re sp o n sa b ility,
W ashington D. C. 1944, 54—73. H e i m b e r g e r J., Die schuld im S tr a f
re c h t des C odex J. C., F estg a b e zum 69 G eb u rtsta g von G u sta v A scha-
ffe n bürg, H eid elb erg 1926, 15 sq.; W sp raw ie p ojęcia w iny um y śln ej w sp raw ac h Cywilnych por.: M i c h i e l s G., P rincipia generalia d e
personis in Ecclesia, ed 2, 659—670; F r a n s e n G., Le dol dans la co n clusion des actes ju rid iq u es, G em bloux 1946.
Ekw .e
30 P or. X , V, 10,3: „consideratio d eb et esse p ie tatis, u b i non vo lu n tas, sed e v e n tu s m o rtis cau sa f u e r it”. B e r n a r d u s P a r m i e n s i s , Glos, ad X, V, 13, 2 v. A nim o id faciendi: „V oluntas en im & p ro p o situ m d istin g u n tu r m a lefic iu m ”. E d itio V en e tia n a 1584, col. 1718. Glos. O rd. ad Clem. V, 4, 1: „N ota quod fu rio su s p ro p rie non d elin q u it, q u ia delictu m non fit sine anim o d e liq u en d i” . D. 50, c. 47: C rim en c o n tra h i tu r, si e t v o lu n ta s nocendi in te rc e d a t”. Cod. 9, 16, 1: „C rim en en im c o n tra h itu r, si e t v o lu n ta s nocendi in te rc e d a t.”
81 P o r. X, V, 10, 3: „sed ta m e n co nsideratio d eb et esse p ie tatis, u b i non v oluntas, sed e v e n tu s m o rtis cau sa f u it”.
[7] P ro b le m w iny 7 9 m e n ta anim o id fa c ien d i ta n tu m accedentes, d ec ed u n t ibidem ...” 32 B e r -
n a r d z P aw ii w glossie do słow a „ A nim o id fa c ien d i” om aw ianego d e k re ta iu stw ierd za, że o p rze stęp stw ie d ec y d u je w in a um yślna, co o k re śla w n a stę p u ją c y sposób: „ Voluntas e n im & p ro p o situ m d istin g u u n tu r
m a le fic iu m " 33. Glossa O rdinaria do c. un. V, 4, in Ciem . zaznacza, że
chory um ysłow o nie m oże popełnić p rz e stę p stw a , gdyż nie je st zdolny do pow zięcia z a m ia ru z b ra k u w łaściw tgo r o z e z n a n ia 34. S tanow isko p ra w a d ek re ta łó w odnośnie w in y um yślnpj odpow iadało całkow icie de fin ic ji p rz e stę p stw a podanego p rzez defcretystów , któ reg o isto tn y m i e lem e n ta m i były: p ec ca tu m grave, d elib era tu m , opus e x te rn u m , in fa m ia
p ro p ter scandalum 35. D obrow olny grzech śm ierteln y , u ja w n io n y n a zew
n ą trz , był tu czynnikiem d ecydującym , któ reg o nie m ożna popełnić bez. w in y um y śln ej. S tan o w isk o to znajdzie odbicie i w późniejszych o k re ślen iach p rze stęp stw a, ja k im będ ą posługiw ać się au to rz y n a przełomie· X IX i X X w ie k u ” : „ delictum d icitu r e x te rn a legis poenalis violatio dolo
m alo fa c ta ” 36. J e s t ono zgodne z p ra w e m rzy m sk im , k tó re, w yżej było
zaznaczone z a istn ien ia p rz e stę p stw a dom agało się koniecznie w in y u m yślnej. P rz e stę p stw o m ożna popełnić ty lk o „cum dolo m a ło ”.
3. O kreślenie w iny u m yślnej d e k re taliści p rz e jm u ją z p ra w a rz y m skiego, podane przez U lp ian a: „dolum m a lu m esse o m n em calliditatem ,,
fallaciam , m a ch in a tio n em ad c ircu m v en ie n d u m , fa llen d u m , d ec ip ie n d u m a lte ru m a d h ib ita m " 36a.
2. W i n a n i e u m y ś l n a
a. Prawo rzym skie 1. Pojęcie.
W p ra w ie rzy m sk im o k reślen ie w in y n ie u m y śln e j po d an e zostało przez P a u 1 u s a: w in ę n ie u m y śln ą stan o w iło nie p rzew idzenie tego,, co przez człow ieka pilnego (starannego) m ogło być p rz e w id z ia n e
37-32 Por. X, V, 13, 11 — Comp. II, V, 7, 1 De torneam .
33 P or. B e r n a r d u s P a r m i e n s i s , Gloss. O rd. ad X , V, 13, 2, v- A nim o id faciendi. Col. 1718.
34 Por. Glos. O rd. ad Clem. V, 4, 1, col. 278.
35 Por. K u t t n e r S., K a n o n istisch e S ch u ld leh re vo m G ratian bis a u f
die d ek re ta len G regors IX , C itta del V aticano 1935, 89, 10—22; G i l -
m a n n Fr.,. Z u r K a n o n istisc h en S ch u ld leh re in der Z e it v o n G ratian
bis z u den D ekreta len G regors I X , A rc h iv f ü r K ath o lisch en K irc h e n
re c h t 117, (1937) 329 sq.; Ż u r o w s k i M., P ojęcie p rze stę p stw a u D ekre-
ty stó w , P ra w o K anoniczne, 1965, N r 3—4 (VIII), 145—151; S c h w a r z
A. B., Figura h o m in is diligentis in re culpae iuridicae, R om ae 1952,. 52—57.
38 Por. W e r n z F., Ju s d ecretalium , VI, 14, η. 3; заа рог. Dig. 4, 3, 1, 2.
37 P or. Dig. 9, 2, 31: „...C ulpam au tem esse, quod, q u u m a deligente p ro v id e ri p o tu e rit, non esset p ro v isu n t, a u t d e n u n tia tu m esset, quum , p eric u lu m e v ita ri non posset...”
D efin ic ja pow yższa nie w sk az u je w y ra źn ie na różnice zachodzące m ię dzy w in ą u m y śln ą a nieu m y śln ą. Różnicę te je d n a k u w y p u k la ją późne o k reślen ia, ja k ich naogół w p ra w ie rzym skim używ a się n a oznaczenie w in y n ieum yślnej (culpa). S ą nim i: „ n e g lig e n tia 3S, d e s id ia 39, segnities 4Э,
im p r u d e n tia 41, ignorantia 42, in firm ita s” 43. W yrażenia te p o d k re śla ją b ra k
w oli, b r a k zam aiaru , b r a k „a ffe c tu s in iu ria n d i”; w w in ie nieu m y śln ej nie m ożem y do p atrzeć się p o sta n o w ien ia popełnienia p rzestęp stw a. K r ó t k o m ów iąc w pojęciu w iny nieu m y śln ej nie istn ie ją te elem en ty k o n s ty tu ty w n e , k tó re niezbędne są do p o ję cia w iny .um yślnej.
P ra w o rzym skie, ja k w yżej było zaznaczone, stało n a stanow isku, że p rz e stę p stw o m ożna było popełnić ty lk o „cum dolo m ało”, a w ięc z w iną u m y ś ln ą 44. K o n sek w en cją tego p ow inno być, że k a ra ć się należy tylko za w in ę um yślną. T a za sa d a nie b y ła p rze p ro w ad z o n a w pełni. W yżej też podaliśm y, że w p ra w ie rzy m sk im zary so w ał się ju ż pro b lem w iny k o m b in o w a n ej — culpa p ro x im a dolo. N a p o d sta w ie ty c h przesów
38 Por. In st. 3, 14 (15), 3: „...Sed is ex eo' solo te n e tu r, si q uid dolo com m iserit, culpae a u te m nom ine, id est desidiae ac n egligentiae, non te n e tu r:...”
39 Por. In st. 3, 25 (26), 9: „...etiam culpae, id est desidiae a t que n eg li g e n tia e nom ine,...”
40 P or. Cod. 5, 38, 3: „...culpam seu segnitiem tu a m non ad tuum , d am num ,...”
41 Por. Dig. 44, 7, 5, 4: „Si ju d e x litem su am fecerit, non p ro p rie ex m aleficio obligatus v id e tu r, sed quia neq u e ex c o n tra c tu o bligatus est, et u tq u e peccasse aliq u id in te llig itu r, licet p er im p ru d e n tiam , ideo v id e tu r q u asi ex m aleficio te n e ri.”
42 P or. Dig. 50, 16, 213, 2: „L a ta culpa est n im ia n egligentia, id est, non in tellig ere, quod om nes in te llig u n t.”
43 Por. Dig. 9, 2, 8, 1: „... Nec v id e tu r in iquum , si in firm ita s culpae a n n u m e re tu r, q u u m a ffe c ta re q u isq u e non debeat, in quo in te llig it, vel in te llig ere debet, in firm ita te m suam alii p ericu lo sam fu tu ra m ...” S c h w a r z A., Figura h o m in is d iligentis in re culpae iuridicae, 13—.15.
44 P o r. 48, 8, 1, 3: ... qui v en e n u m necandi causa hom inis fecerit,,..” Dig. 48, 8, 14: „C allistra tu s (libro VI de C ognitionibus.) — D ivus H a d ra n u s in haec v e rb a re sc rip sit: in m aleficiis v o lu n ta s sp e cta tu r, non e x itu s ”.
P a p i e r k o w s k i Z., W ina K om binow ana, P ra w o K anoniczne, 1965, N r 3—4, (VIII), 107: „In m aleficiis v o lu n ta s s p e c ta tu r non ex itu s. Т ак p o stan o w ił je d en z re sk ry p tó w cesarza rzym skiego T ra ja n a , dotyczących odpow iedzialności k a rn e j. W ty m sam ym d u ch u w y k ła d a ł sw oje s e n te n c je p ra w n o -k a rn e P au lu s, je d en z koryfeuszów klasycznej ju ry s- p ru d e n c ji rzy m sk iej, tw ierd ząc w sp raw ie zabójstw a: „Qui hom inem occiderit, aliq u an d o abso lv ilu r, et q u i non occidit u t hom icida d a m n a tu r: consilium en im u n u sc u isq u e non fa c tu m p u n ie n d u m est. W zw iązku z u w agam i dotyczącym i krad zieży tw ie rd z ił tenże p ra w n ik : N am m a leficia v o lu n ta s et p ro p o situ m d eliq u en tis d istin g u it, tzn. że k ry te riu m cechującym p rze stęp stw o je st za m ia r i w ola p rze stęp c y ”. Dig. 47, 2, 53 (55): „P au lu s (libro X X X IX , ad E dictum ) — Q ui in iu ria e causa ia n u a m effre g it, q u am v is inde p e r alios re s am o tae sint, non te n e tu r f u r ti; n am m a lefic ia v o lu n ta s e t p ro p o situ m d eliq u en tis d istin g u it.”
[9] P ro b le m w iny 81
w w ypadku, gdy nie w ystępow ał zły za m ia r (dolus m alus) przeciw ko spraw cy, k tó ry „causam d a m n i v e l caedis p ra e stite rit” p rzy słu g iw ała
„actio in fa c tu m contra illu m v e l actio quasi e x delicto” 45.
45 Por. Dig. 48, 8, 3, 2: Sed ex S en atu s consulto re le g a ri iussa est ea, quae non quidem m alo anim o, sed m alo exem plo m ed icam en tu m ad conceptionem dedit, ex quo ea, quae accep ërat, d ec esserit.” Dig. 48, 19, 38, 5: „Qui abo rtio n is a u t am ato riu m poculum dant, etsi dolo non fac ian t, ta m en , q u ia m a li e x e m p li re s est, h u m ilio res in m etallu m , ho nestiores in in su lam am issa p a rte b onorum re le g a n tu r; quodsi eo m u lier, a u t hom o p e rie rit, sum m o suplicio a f fic u n tu r”. Dig. 48, 8, 1, 3: „ D ivus H a d ria n u s resc rip sit, eum , qui hom inem occidit, si non occi dendi anim o hoc adm isit, absolvi posse; e t qui hom inem non occidit, sed v u ln e ra v it, u t occidat, pro h o m icida d am n an d u m , e t ex re con stitu e n d u m hoc,... sed si clavi p ercu ssit, a u t cucum a in rix a , q uam vis fe rro p erc u sse rit, ta m en non occidendi anim o, le n ien d a m poenam eius, qui in rix a casu m agis, qu am v o lu n ta te hom icidium ad m isit”.
45 Por. Cod. 9, 12, 6: „Im . C o n stan tin u s A. ad C atu lin u m , P ro c o n sulem (A fricae). ·— Q uoniam m u lta fa c in o ra sub uno v io len tiae nom ine co n tin en tu r, q u u m aliis vim in fe rre ce rtan tib u s, aliis cum in d ig n atio n e resiste n tib u s, v eb e ra caedesque crebro d e te g u n tu r adm issae, p lacuit, si fo rte quis vel ex possidentis p a rte vel eius, qui possessionem te m e r a r e te n ta v e rit, in te re m tu s sit, in eum supplicium , ex e rceri, qui vim fa c e re te n ta v it et a lte r u tr i p a rti causam m a lo ru m p ra e b u it. E t q oniam rele g atio n e a u t d ep o rta tio n e in su lae p le c ta tu r, sed supplicium capitale e xcipiat, nec in te rp o sita p rovocatione se n ten tiam , quae in eum fu e rit dicta, su sp e n d a t.” In st. 4, 5: „De obligationibus, qu ae q uasi ex delicto n a s c u n tu r.” „Si iu d e x litem suam fecerit, non p ro p rie ex m aleficio o bligatus v id e tu r. Sed q u ia neq u e ex c o n tra c tu obligatus est, et u tiq u e peccasse aliq u id in te lle g itu r, licet p e r im p ru d e n tia m , ideo v id e tu r quasi ex m aleficio te n eri, e t in q u a n tu m de ea re aeq u u m relig io n i iu d ic an tis v id e b itu r, po en am su stin e b it” . Dig. 9, 2: „Ad legem A q u i lia m ”. P ra w o rzy m sk ie nie p rzew idyw ało sk a rg i k ry m in a ln e j p rzy ści g an iu p rz e stę p stw zab ó jstw a nieum yślnego. W sp raw ie odpow iedzial ności za tego ro d z a ju p rze stę p stw a por.
M o m m s e n T., L e d roit pénal rom ain, tra d u it p a r J. D uquesne, P a ris 1907, L. 4 sec. 10 n. 5: „Tels q u ’ils se p ré se n te n t à nous, on p e u t se u le m e n t' enconclure que le d ro it p én al im p é rial a, dans des cas graves, étendu la p ro cé d u re de la cognito à l’hom icide causé c u lp a ”. III, 164.
W k o n tra k ta c h dość w idoczna je st różnica m iędzy u m y śln y m i n ie um yślnym pogw ałceniem tychże. P raw o rzym skie nie podaw ało tu ogól nej norm y, lecz p rzy każdym z k o n ta k tó w u stalało czy do odpow ie dzialności cyw ilnej konieczny je st dolus, czy w y starczy culpa, Dig. 50, 17, 23: „U lpianus (libro X X X IX ad Sabinum .) — C o n tra ctu s q uidam dolum m alu m d u n ta x a t re c ip iu n t, q u id a m e t dolum , e t culpam ; dolum ta n tu m , depositum e t p rec ariu m , dolum e t culpam , m a n d atu m , com m o datum , v en d itu m , pig n o ri acceptum , locatum , ite m dotis datio tu ta la e , negotia gesta; in his qu id em e t diligentiam . Societas, e t re ru m com m unio e t dolum e t culpam rec ip it; sed haec ita, nisi si q uid no m in a- tim convenit, vel plus, vel m inus, in singulis contractibus,, nam hoc se rv a b itu r, quod in itio convenit;...”
Podobnie rzecz p rz e d sta w ia ła się w nadużyciach urzędniczych; jeżeli n astąp iło ono z w iny u m y śln ej stro n ie p okrzyw dzonej p rzy słu g iw a ła „actio in solid u m ”, jeżeli z w iny nieu m y śln ej (ob culpa), to p ro p o
r-P ra w o rzym skie w inę n ieu m y śln ą odróżniało od p rz y p a d k u .w ścisłym słow a znaczeniu. „ E ventus fo rtu itu s seu casus” oznaczoło siłę w yższą, k tó re j człow iek ,nie m ógł zaradzić (zapobiec)46. P rzez G rek ó w p rzy p isy w any był bóstw u, a nie d ziała n iu c z ło w ie k a 47. O kreślano go także t e r m inem „ dam num fa ta le” dla p odkreślenia, że p rzypisać go należało r a czej przeznaczeniu (fatum ) niż d ziała n iu ludzkiem u.
W ina n ie u m y śln a je st to casus- (przypadek), k tó ry był przew id zian y , a jeżeli nie był to m ógł być p rzew idziany, a w obec (tego m ożna było go u niknąć. N ależy w ięc on do g ro n a ty c h w ydarzeń, ,które człow iek m ógł przew idzieć i w obec tego u n ik n ą ć ich. W zw iązku z ty m p rzy p isy w an y je s t on nie ja k iem u ś losowi, lecz człow iekowi, k tó ry z pow odu sw ego lenistw a, n ied b alstw a, lekkom yślności, b ra k u uw agi nie zapobiegł gro żącem u sk u tk o w i bezpraw nem u.
W k o n tra k ta c h różnica m iędzy: dolus, culpa, casus je s t w idoczna. O bow iązek n a p ra w ia n ia szkody pow oduje w in a u m yślna i nieum yślna. Nie istn ie je on p rzy p rz y p a d k u (casus), chyba, że n a sk u te k sp e c ja ln e j um ow y k o n tra h e n t zobow iązał się do odszkodow ania cyw ilnego n a w e t szkody (Spowodowane j p rzypadkiem .
W p rze stę p stw a c h różnica m iędzy dolus, culpa, casus, nie je st ta k oczyw ista, ja k w k o n tra k ta c h . T en b ra k w idocznej różnicy w y stę p u je m iędzy w in ą n ie u m y śln ą (culpa) a p rzy p ad k iem (casus), podczas gdy m iędzy w in ą um y śln ą a n ie u m y śln ą różnica je s t w yraźna. W idać to z w ypow iedzi G a i u s a, za w a rty c h w D igestach w odniesieniu do p o d p alen ia 4S. G a i u s odróżnia p o dpalenie św iadom ie i dobrow olnie doko nan e od pod p alen ia przypadkow ego, w k tó ry m to p rz y p a d k u w y stę p u je zanied b an ie — „casu, id est n egligentia” 49. Z u w ag i n a to, że istn ie je cionalnie do poniesionej s tr a ty (pro p o rtio n e laesionis). Dig. 27, 8, 7: „C elsus (libro X I D igestorum .). In m a g istratib u s, qui tu to re m dede- rut... R espondit: si dolo fa c e ru n t m a g istra tu s, u t m inus p upillo cav ea tu r, in quem v u lt actio ei d an d a in solidum est; sin cu lp a d u n ta x a t eorum , neque dolo m alo id fa c tu m est, aeq u iu s esse existim o, pro p o r tio n e in q uem que eo ru m actionem dari, dum pupillo salva res s it”. S c h w a r z A. Figura ho m in is dilig en tis in re culpae iuridicae, 14—16. 46 Por. 13, 6, 13: „G aius lib ro IX. ad E dictum provinciale. — In re b u s com m odatis ta lis diligentia p ra e s ta n d a est, qualem q uisque d iligenti- ssim us p a te rfa m ilia s suis re b u s a d h ib et, ita u t ta n tu m eos casu non p ra e ste t, quibus re sis ti non possit, v e lu ti m ortes serv o ru m , qu ae sine dolo e t culpa eius accidunt, la tro n u m h ostium ve incursus, p iratu rp insidias, n au frag iu m , incendium , fugas serv o ru m , qui cu sto d iri n o n solet...”
47 P or. Dig. 19, 2, 25, 6: „Vis m aior, q u am G raeci T heou Biam, v im coelestem a p p e lla n t”.
48 P or. Dig. 50, 17, 23: „... A n im aliu m v ero casus, m ortesq u e, quae sine culpa accidunt, fu g ae se rv o ru m , qui cu sto d iri non solent, ra p in a e , tu m u ltu s, incendia, aq u a ru m m ag n itu d in es, im p etu s p rae d o n u m a nullo p r a e s ta n tu r”. P rzep is te n dotyczył k o n trak tó w . O dnośnie p rz e stę p s tw por. Dig. 47, 9, 9.
49 P or. Dig. 47, 9, 9: „ E x incendio q uem adm odum acipim us, u tru m e x ipso igne, an vero ex eo loco, ubi in c en d iu m fit?
[11] P ro b le m w iny
83
tu odpow iedzialność za w yrządzoną szkodę, to w ym ieniony p rzy p a d ek zaliczyć należy do zaw inionego, a nie do p rz y p a d k u w ścisłym znacze niu, gdyż za takow y praw o rzy m sk ie nie p rzew idyw ało żadnej odpow ie dzialności 50, gdyż nie b y ł on nikom u p rzypisany. Poczytalność z w iny n ieum yślnej (ex culpa im p u tab ilitas) w idoczna je st we w szystkich zo bow iązaniach, k tó ry c h p o d sta w ą są „quasi delicta’’, gdyż p rzy słu g u jąc a tu sk a rg a (actioj może m ieć m iejsce tylk o w tedy, gdy w y stę p u je w in a n ieu m y śln a (c u lp a )51.
2. Istota.
Isto ta w in y n ie u m y śln e j polega n a za n ie d b an iu (negligentia), czyli n a opuszczeniu n ależnej staranności. Z a ta k im tłum aczeniem słow a „culpa” p rze m aw ia C odex J u ris C ivilis w ty tu le „De lege A quilia.” Z an ied b an ie je s t p o d staw ą sk a rg i „de lege A q u ilia ”. C esarz A lek san d e r p rzy z n a je sk a rg ę n a p o d sta w ie legis A quiliae jeżeli udow odni się, że szkoda w yrządzona zo stała „per in iu ria m ” 52. Słow o „iniuria” posiada różne znaczenia. W ogólnym znaczeniu oznacza b ezpraw ie, to co je s t sprzeczne z p ra w e m — id quod no n iu re fit. Szczególne znaczenie dla słow a „ in u ria ” to zniew ag a (contum elia), przeciw k o k tó re j p rzew id zian a je st u sta w a: „de in iu riis et fam o sis libellis” 53. S p ecjaln e znaczenie po sia d a to słowo ja k o „ dam num culpa d a tu m ”. W ty m znaczeniu u ży te je s t w u sta w ie „de lege A q u ilia " M. T łum aczenie to p o tw eird za cały ty tu ł D igestów „de lege A q u ilia ”, z którego w ynika, że pod słow em
50 P or. Dig. 47, 9, 11: De e x tra o rd in a riis crim inibus. P oulus (libro V. S en te n triaru m .) ·— S o llic ita to re s a lie n a ru m n u p tia ru m , ite m q u e m a t rim o n io ru m in te rp e ra to le s, etsi effectu sceleris p o tiri non possunt, p ro p te r v o lu n ta te m p ern ic io sa e lib id in is e x tra ord in em p u n iu tu r.”
51 Por. In st. 4, 5. „De obligationibus, q u ae quasi ex delicto n a s c u n t u r ”. „Si iu d e x lite m su am fecerit... e t u tiq u e peccasse aliq u id in te lli- g itu r, licet p e r im p ru d e n tiam , ideo v id e tu r q u asi ex m aleficio teneri,...” S c h w a r z A., Figura ho m in is dilig en tis in re culpae iuridicae, 16, 17.
52 P or. Cod. 3, 35, 1: „D am num p e r in u ria m d a tu m im m issio in silv am igne vel excisa ea si p ro b a ri potest, actio n e legis A quiliae u te re ”. A r a n g i o - R u i z V., Istitu z io n i di d iritto rom ano, ed. 3, N apoli 1934, 362, je s t zdania, że słowo „culpa” w k lasycznym okresie p ra w a rz y m skiego i p rz e d ju stin ia ń sk im m iało inne znaczenie, niż „n e g lig e n tia” — zanied b an ie przew idzenia tego, co m ożna przew idzieć. W pojęcie to w chodził ta k że zw iązek przyczynow y, ja k i zachodził m iędzy dobrow ol n ym d ziałaniem spraw cy a sku tk iem .
W a ż n y G., S v o lg im e n to della responsabilità per colpa n el d iritto ro
m ano, A cta C ongressus Iu rid ic i In te rn a tio n e lis 1934, I, 345—357, R om ae,
1935, w y k azu je, że k lasyczne p ra w o rzy m sk ie odróżniało w in ę u m y śln ą od nieu m y śln ej i tę o sta tn ią u tożsam iało się z za n ied b an iem (negligen tia). P ogląd te n podziela ta k że S c h w a r z A., F igura h om inis d ilig en tis
in re culpae juridicae, 18—23. U znać go należy za słuszny.
53 Por. Cod. 9, 35 — De in iu riis; Cod. 9, 36 ■— De F am osis lib e llis 54 P or. Dig. 47, 10, 1: „De in u riis e t fam osis lib ellis.” U lpianus (libro
„ in iu ria ” należy rozum ieć za n ied b an ie (negligentia) a nie do lu m — w inę um yślną. T akie tłu m aczen ie słow u „ in iu ria ” n a d a je G o t h o f r . e d u s p rzy om aw ianiu w y p ad k u podpalenia. „ In iu ria ”, zdaniem tegoż au to ra, nie oznacza tu złego zam iaru. S praw ca, k tó ry b y w yrządził ta k ą szkodę k a ra n y b yłby k a rą śm ierci ja k o podpalacz, podczas gdy przeciwmie na pod staw ie „lex A q u ilia ” in n a p rzy słu g u je sk a rg a „pro iniuria negligentia
seu incuria lata” 55. W edług K a llis tra ta łagodniejszym i sa n k cja m i k a r
n y m i należy ścigać pod p alen ia spow odow ane n ie d b alstw em przez n a p ływ ow ych o b y w a te li56.
Poza w y p ad k iem p o d p alen ia ta k że i w innych zobow iązaniach, k tó re p o w sta ją bądźto „ex quasi delicto” bądź „ex quasi contractu” „culpa” oznacza zan iedbanie czyli opuszczenie staranności. I ta k u lek arza stw ie rd z a się istn ien ie w iny nieu m y śln ej, jeżeli tenże z pow odu n ie d b a l stw a zaap lik o w ał n iew łaściw e le k a rstw o lub zan iech ał k u r a c j i 57. F ry z je ro w i podobną w in ę p rz y p isu je się, k tó ry z pow odu za n ied b an ia p rze w i dzenia niebezpieczeństw a uk rzy w d ził n ie w o ln ik a 5S. Sędzia k a ra n y je st za nie sp ra w ied liw y w y ro k nietylko, gdy p rz y ją ł łapów kę, lecz ta k że gdy w y stą p iło zanied b an ie z jego stro n y przy sto so w an iu k o n sty tu c ji c e sa r skich 59 lu b gdy zan ie d b ał ścigania p r z e s tę p s tw c0. W ina nieu m y śln a u za sa d n ia ta k że odpow iedzialność op iek u n a ( tu to r ) 61.
LV1. ad Edictum .) — I n iu ria ex eo d ic ta est, quod non iu re fia t; om ne en im quod non iu re fit, in iu r a fie ri d ic itu r. Hoc g e n e ra lite r; specialiter a u tem in iu ria d ic itu r contum elia. In te rd u m in iu ria e ap p e lla tio n e d a m n u m culpa d a tu m sig n ific atu r, u t in lege A q uilia dicere solem us. I n te r dum in iq u ita te m in iu ria m dicem us.” Por. ta k ż e Dig. 9, 2, 5, 8, 11, 28, 30. — Ad legem A quiliam .
55 Por. Ad Cod. 3, 35, 1, G o th o fred i C orpus iu ris civilis, IV, 308, n. 15.
56 Por. Dig. 48, 19, 28, 12: „ In c en d ia rii cap ite p u n iu tu r, qui ob in im i citias vel p ra e d e causa in c id e rit in tra oppidum , e t p le ru m q u e vivi e x u ru n tu r;... N am fo rtu ita incendia, si, quum v ita ri possent, p er negli- g en tiam eorum , ap u d quos o rta dam no vicinis fu e ru n t, civ iliter ex e rc e n tu r, u t qui dactura affec tu s est, dam ni d isceptet, vel m odi e v in d ic a r e tu r .”
57 P or. Dig. 9, 2, 8: „G aius libro V II. ad E d ic tu m p rovinciale. — Idem iu ris est, si m edicam ento p e rp e ra m usus fu e rit. Sed e t qui bene secue rit, e t d e re liq u it curationem , securus non e rit, sed culpae reu s in te lli- g itu r.”
58 Por. Dig. 9, 2, 11: „U lpianus lib ro X V III, ad E dictum .) — Item M ela scribit, si, q u u m p ila q u id a m lu d e re n t, v eh e m e n tiu s quis pila p erc u ssa in tonsoris m an u s eam d eiecerit, et sic servi, quem tonsor h ab e at, g u la sit p ra e c isa adiecto cultello, in quocum que eo ru m culpa sit, eum lege A quillia te n eri. P ro cu lu s, in tonsore esse culpam .”
59 Por. Dig. 48, 10, 1, 3: „Sed e t si iu d e x C o n stitu tio n es P rin c ip u m n eg lex e rit, p o n itu r.”
60 P or. Cod. 9, 19, 3: S i quis se p u leru m la e su ru s a tig erit, locorum iu d i- ces, si hoc v in d ic are neglex erin t... s ta tu ta poena m u lc te n tu r.”
61 P or. Cod. 5, 38, 3; 5, 54, 1. Dig. 26, 7, 15, 41: „...quoniam eius lib eratio , quod ex tu te la percep it, a u t dolo c o n tra x it, non est relicta,
[13] P ro b le m w iny 85
Z an ied b an ie jako p o d staw a w iny nieum yślnej u w idacznia się w sz er szym zak resie w k o n tra k ta c h , w k tó ry ch n a pod staw ie um ow y stro n y zobow iązują się w y raźn ie do obow iązku staran n o ści. Z an ied b an ie jej przez je d n ą ze stro n u m aw iający ch pow oduje szkodę d ru g iej. J u s t i n i a n przy reg u lo w a n iu k o n tra k tu depozytu zanied b an ie oraz lenistw o określa m ia n em „cu lp a” e2. R e asu m u jąc zarów no P a u l u s ja k i U 1- p i a n w inę n ie u m y śln ą u p a tru ją w zanied b an iu : „Magna negligentia
culpa est... L a ta culpa est n im ia n egligentia" 6S. 3. Rodzaje.
W ina n ie u m y śln a (culpa) dzieli się na: „culpa lata, levis, le v is si
m a ” 64. P o d staw ą tak ieg o podziału je s t stopień zanied b an ia. Im w iększe zanied b an ie tym w iększa w ina. O nieznacznej w inie w spom ina U l p i a n 85. S łow a „culpa" bez żadnego d o d atk u oznacza m a łą w inę (culpa le v is ) ββ. Różni się ona od dużej w iny o k reślan ej m ian em culpa
gravis seu lata. W yrażenia: „negligentia m ainifesta 67, n im ia 88, su m m a d is s o lu ta 70, resupina" 71 oznaczają dużą w inę — culpa lata. T a o sta tn ia
niek ied y o k reśla n a je st ja k o „culpa latior” 72 lu b „culpa dolo p ro x im a " 73 z uw agi na najw yższy stopień zaniedbania. N iekiedy w p ro st głosi się:
contutores, qui su sp ectu m facere n eg le x e ru n t, ex culpa re c te c o n v e n iu n tu r, tu to r enim le g a ta riu s ex culpa, q u ae te sta m e n to rem issa est, non te n e tu r ”.
62 P or. In st. 3, 14, (15), 3: „...Sed is ex eo solo te n e tu r, si quid dolo com m iserit, culp ae nom ine, id est desidiae ac negligentiae.
63 Por. Dig. 50, 16, 213, 2. U lpianus. „L a ta culpa est nim ia negligentia, non in tellig ere, quod om nes in te llig u n t”. Dig. 50, 16, 223: „P au lu s (libro II. S en te n tia ru m .) ·— L a ta e culpae finis est, non in te llig e re id, quod om nes in te llig u n t” .
64 P or. B a r t o l u s S a x o f e r r a t o , In se cu n d u m D igesti v e te ris
p a rte m com m entaria, V enetiis 1575, ad 16, 3, 32; S c h w a r z A., Figura hom inis dilig en tis in re culpae juridicae,, 20.
•5 Por. Dig. 9, 2, 44: In lege A q uilia e t levissim a culpa v e n it” .
63 P or. V i n n i u s A., In quatuor libros In s titu tio n u m im p eria liu m
com m en ta riu s, ed. 4, V enetiis 1730, In Inst. II, 15, 2, n. 9: „H aec species
fere in u su ju ris sola sig n ific atu r, quoties v e rb u m culpae ab so lu te p o n itu r, a u t dolo o p p o n itu r”.
67 P or. Cod. 5, 51, 2. 68 P or. Dig. 50, 16, 213, 2. 89 P or. Dig. 22, 6, 9, 2. 70 Por. Dig. 21, 1, 55. 71 Por. Dig. 43, 24, 4. 72 Por. Dig. 16, 3, 32.
73 Por. Dig. 43, 26, 8, 3: „U lpianus... C ulpam ta m e n dolo p ro x im am c o n tin eri quis m e rito d ix e rit” .
Dig. 47, 4, 1, 2: U lpianus (libro X X X V III. ad edictum ) ...sed culpa dolo
p ro x im a dolum r e p r é s e n tâ t”.
Dig. 47, 9, 11: „M arcianus (libro XIV. In stitu tio n u m .) — Si fo rtu ito in cen d iu m fa c tu m sit, v en ia indiget, nisi la ta culpa fu it, u t lu x u ria , a u t dolo sit p ro x im a ”.
„magna culpai dolus e s t” 74. P o d k re ślić tu należy, że przy u sta le n iu od
pow iedzialności za p rz e stę p stw a zaw sze u trz y m a n a je st różnica m iędzy w in ą nieum yślną, choćby ona w ystęp o w ała w n ajw yższym stopniu, a w i n ą u m yślną (dolus m a lu s ) 75. Inaczej nieco u k ła d a ła się ta k w estia w k o n tra k ta c h . T u ta j „ sum m a negligentia” rodzi p o d ejrzen ie podstępu (fraus); culpa lata n a pod staw ie dom n iem an ia p raw n eg o p rzy ró w n a n a je s t do w in y um y śln ej „culpa lata est dolus p ra e su m p tu s” 76.
Z an ied b an ie może p rzy ją ć różne form y zależnie od dziedziny w ja k ie j ono w y stęp u je. W zw iązku z ty m w inę n ieu m y śln ą (culpa) o znaczają w y raż en ia : „ignorantia, im p eritia , in firm ita s” a także „im m iscere rei ad se
non p e r tin e n ti”.
N ieznajom ość — ig n o ra n tia — w y raźn ie (w prost) oznacza w inę n ie u m y śln ą (culpa). P ra w n icy ju ż w sam ym p ojęciu ig n o ran c ji w idzą za n ied b an ie sta ra n n o śc i i w edług sto p n ia tegoż zan ie d b an ia u s ta la ją w ie l kość ignorancji. P a u l u s od L a b e o n a zapożycza no rm ę oceny n ie znajom ości w edług stopnia z a n ie d b an ia w nab y ciu w iedzy odpow iedniej. I ta k „diligens in q u isitio ” oznacza p o śred n ią form ę pom iędzy n ad zw y czajnym p rag n ie n iem w iedzy a krań co w y m n ie d b alstw em w tej m a te rii 77. N orm a ta posłużyła do u sta le n ia ogólnych zasad o ig n o ran c ji słusznej, a w ięc nieszkodliw ej i o ig n o ra n c ji zaw inionej a wobec tego n ie to le ro w an e j przez praw o. I ta k odnośnie fak ty czn ej ig n o ran c ji ta o sta tn ia u sp ra w ie d liw ia jeśli nie n a stą p iło zanied b an ie w najw yższym sto p n iu (suum a negligentia) ;8. To najw yższe zaniedbanie, k tó re niekiedy o k reśla n e je s t te rm in e m „ dissoluta negligentia” n , albo w p ro st „culpa
lata” przez U 1 p i a n a u znane zostało za „ignorantia supina seu crassa
74 Dig. 50, 16, 226: „P au lu s (libro II. M anualium .) — M agna negligen tia cu lp a est; m ag n a culpa dolus e s t”.
75 P or. Dig. 48, 8, 7: „P au lu s (libro sin g u lari de p ublicis Judiciis). — In leg e C ornelia dolus p ro facto ac c ip itu r; nec in hac lege culpa la ta pro dolo accipitur. Q uare si quis alto se p ra e c ip ita v e rit, e t su p e r alium v e n e rit, eum que occiderit, a u t p u ta to r ex arb o re, quum ra m u m deiice- re t, non p ro cla m av e rit, e t p ra e te re u n te m occiderit, ad h u iu s legis co ercitionem non p e r tin e t”.
78 Por. Dig. 16, 3, 32: „...Sed si ex h ib u e rit, v in d ic a b itu r, si vero quum sc ire t esse alienum , consum serit, co n d em n ab itu r, quia dolo fecit, q u o m in u s p o ssid eret”.
77 Por. Dig. 50, 16, 213, 2: „U lpianus... „L ata culpa est n im ia neg li gentia, non in tellig ere, quod om nes in te llig u n t .
Dig. 50, 16, 223: „Paulus... L a ta e culpae finis est, non intelligere, quod om nes in te llig u n t” .
78 P or. Dig. 22, 6, 9, 2: „P au lu s libro sin g u lari de iu ris e t fa c ti igno r a n ti a ” ...Sed fa c ti ig n o ra n tia ita d em um cuique non nocet, si non ei su m m a n eg lig en tia o b iic ia tu r; quid enim , si om nes in civ ita te sciant, quod ille solus ignorat?...”
Dig. 22, 6, 9: „P aulus... R egula est iu ris quidem ig n o ran tiam cuique
nocere, fa c ti ve,ro ig n o ran tiam non n o ce re”.
78 Por. Dig. 21, 1, 55: „ P ap in ian u s libro X II. R esponsorum ... non id circo ta m en d issolutam ig n o ratio n em em to ris e x c u sa ri o p o rte b it”.
U S ] P ro b le m w iny 87 neg lig en tia ” 80. C echuje ona człow ieka bez tro sk i oraz niedbałego w n a j
w yższym stopniu, w p ro st d la społeczeństw a straconego. J e s t to ig n o ra n cja, k tó ra zw ykle w y stę p u je u człow ieka opieszałeg o 81. P rz ec iw staw ie n iem jej je s t ig n o ran c ja iu sta ■— k tó ra w y stę p u je m im o zastosow ania n ależn ej sta ra n n o śc i w jej usunięciu. R zeczyw iście je s t ona ig n o ran c ją n iezaw inioną, a w ięc u sp raw ie d liw ia jąc ą 82.
S taran o ść w nab y ciu odpow iedniej w iedzy często je st utożsam iana z roztropnością. W zw iązku z ty m człow iek piln y często sta w ian y je st n a ró w n i z ro ztro p n y m . I p rzeciw nie — n ieroztropność p rzy ró w n a n a je st ig n o ran cji, lub w p ro st n ie d o św iad c ze n iu 83. „Culpa im p ru d e n tia e v e l i m
p e ritia e ” u ja w n ia się p rzede w szystkim w za n ied b an iach urzędniczych
lu b sędziów , d ziała ją cy ch bez złej w oli, a w ięc „sine dolo” 64. N a tej sam ej p o d sta w ie w iną n ieu m y śln ą (culpa) obarczony zostaje lek arz n ie dośw iadczony w leczeniu, biegły lu b n a je m n ik źle w yko n y w u jący zlece nie. W ina tu w y stę p u je bądź w form ie nieznajom ości (ignorantia) bądź n iedośw iadczenia (im p e ritia )85. Do w iny nieum yślnej zalicza się także bezsilność (słabość) u ty c h k tó rzy w y k o n y w u ją sp ecjalne p rac e i u k tó ry c h w ym agane są sp e cja ln e uzdolnienia. O kreśla się ją m ian em „in
fir m ita s ” 8β.
N ie istn ie je d o m niem anie w iny nieu m y śln ej w form ie: „ignorantia,
in firm ita s, im p ru d e n tia ”, u ty c h osób k tó re w y stę p u ją jako „ a rtife x pro
so p or jyig 2 2, 6, 6: „U lpianus libro X V III. ad legem Ju lia m e t P a
piam . — Nec su p in a ig n o ra n tia fe re n d a est fac tu m ig n o ran tis, u t nec scru p u lo sa in q u isitio ex ig en d a ; sc ien tia en im hoc m odo ae stim a n d a est, u t neq u e n eg lig en tia crassa, a u t n im ia se c u rita s sa tis ex p e d ita sit, neq u e d elato ria cu rio sitas e x ig a tu r”.
81 Por. Dig. 18, 1, 15, 1: „P au lu s lib ro V. ad S abinum . ...Ig n o ran tia em p to ri pro d est, q u ae non in su p in u m hom inem c a d it”.
82 Por. Dig. 50, 17, 42: „G aius (libro IX. ad E d ictu m provinciale.) — Q ui in a lte riu s locum succedunt, iu sta m h a b e n t causam ignorantiae, a n id quod p e te re tu r, d e b e re tu r”.
Dig. 50, 17, 99: „V enuleius (libro X II. S tipu latio n u m .) — Non potest
im p ro b u s videri, qui ig n o rat, q u a n tu m solvere d e b e a t”.
83 Por. Dig. 22, 6, 2: De iu ris e t fa c ti ig n o ran tia. „In oni p a r te e rro r in iu re non eodem loco, quod fa c ti ig n o ran tia, h a b e ri debebit, q u u m ius fin itu m e t possit esse, e t debeat, fa c ti in te rp re ta tio p le ru m q u e etiam p ru d en tissim o s fa lla t”.
Dig. 50, 17, 132: „G aius (libro VII. ad E d ictu m provinciale.) — Im
p e ritia culpae a d n u m e ra tu r”.
84 Por. Dig. 2, 2, 2: „P au lu s lib ro III. ad E dictum . — Hoc E dicto dolus d eb et ius dicentis p u n iri; n am si A ssessoris im p ru d e n tia ius alite r d ictu m sit, q u am o p o rtu it, non d eb e t hoc M a g istratu i officere, se d ipsi A ssessori”.
Dig. 44, 7, 5, 4: „Si iu d e x litem suam fec erit, non p ro p rie ex m aleficio
o b lig atu s v id e tu r: sed q u ia neque ex co n tra c tu o bligatus, e t uiq u e peccasse aliquid in te llig itu r, licet p e r im p ru d e n tiam , ideo v id e tu r q uasi e x m aleficio te n e ri” .
85 P or. Inst. 4, 3, 6 i 7; Dig. 9, 2, 8; Dig. 9, 2, 27, 29; Dig. 19, 2, 9, 5; Dig. 18, 2, 13, 5 i 6.
b a tu s v e l m ed ic u s scitus v e l m a g istra tu s p eritu s”, to je st jako ludzie
zn ający sw ój zawód, jeżeli niedociągnięcia w te j m a te rii będ ą n ie w ielkie 87. Do odpow iedzialności w ym aga się tu takiego zaniedbania, k tó re m ożna określić m ianem „culpa p ro x im a dolo”. W ystąpi ona zaw sze u w yżej w ym ienionych osób przy dużym zanied b an iu , k tó re p resu m u je p odstęp u ty c h osób, k tó re w inne w ykazać się sp e cja ln ą staran n o ścią, w iedzą i pilnością w czynnościach przez siebie w y k o nyw anych 8S.
Z tym co zostało pow iedziane na pierw szy rz u t oka zdaje się być w sprzeczności pow iedzenie P om poniusza, um ieszczone pośród reg u ł p raw n y ch : „Culpa est im m iscere se rei ad se non p e r tin e n ti” 89. R egula ta została p rz y ję ta do p ra w a kanonicznego przez p apieża B o n i f a c e g o V I I I 90. P ozorna ta sprzeczność odpada, gdy się zauw aży, że pod pojęciem
„rei ad se non p e r tin e n ti” m ieści się „ignorantia, v e l im p eritia ” u osób
b iorych się do sp ra w nienależących do nich. „Ignorantia, im p eritia , n eg li
g en tia ” są to form y w iny nieu m y śln ej (cu lp a e)91. 4. Ocena w iny nieum yślnej.
W inę n ie u m y śln ą stanow iło n ieprzew idzenie tego co mogło być p rz e w idziane 92, a w ięc opuszczenie należnej staranności. D ecydującym w ięc czynnikiem przy w in ie n ieu m y śln ej je st zan iech an ie tego co pow inno być d o konane 93. W ysuw a się tu na p la n pierw szy pow inność — debere. G ra n ic ą tej pow inności je s t m ożliw ość — posse. W yraźnie na to w sk a zują D ig e s ta 94 zw a ln ia jąc z w in y tego, k to nie był w sta n ie w y k o n an ia nałożonego obow iązku.
a. D iligentia debita. P rz y ocenie n ależn ej sta ra n n o śc i uw zględnić należy
n a tu rę sam ej czynności oraz okoliczności w y konyw ania tejże. J a k a obo
87 Por. Dig. 19, 2, 9, 5: „C elsus etiam im p e ritia m culpae ad m u m e ra n - dam libro octavo D igestorum sc rip sit”.
88 Por. Dig. 1, 18, 6, 7: „S icuti m edico im p u ta ri e v e n tu s m o rta lita tis non debet, ita quod p er im p e ritia m com m isit, im p u ta ri ei d ebet; p r a e te x tu h u m a n ae fra g ilita tis d elictum d ecipientis in periculo hom ines in n o x iu m esse non d eb e t”.
89 Por. Dig. 50, 17, 36. 90 Por. R eg. J u ris 19 in VI.
91 P or. G o t h o f r e u d u s, ad 50, 17, 36 in Corp. J u r. Civ. III, n. 11, 830;
S c h w a r z A., Figura h om inis d ilig en tis in re culpae iuridicae, 21—23. 92 P or. Dig. 9, 2, 31: „...P aulus culpam au tem esse, quod, quum a d ili gen te p ro v id eri p o tu e rit, non esse provisum , a u t dum d e n u n tia tu m esset, q u u m p e ric u lu m e v ita ri p o sse t”.
93 P or. Cod. 5, 55, 2: „...Si q u a v ero sunt, quae, q u u m geri d eb u e rin t, om m issa su n t, la ta e culpae ra tio om nes a e q u a lite r te n e t” Dig. 50, 17. 121: „Paulus... Q ui non facit, quod facere debet, v id e tu r facere a d v e r sus ea, quia non facit, et qui facit, quod facere non debet, non v id e tu r fac ere id, quod facere iussus e s t”.
94 Por. Dig. 50, 17, 185: „C elsus (libro V III. D igestorum .) — Im possi b ilium n u lla obligatio e s t”.
[17] P ro b le m w iny 8 9 w iązy w ała sta ra n n o ść w k o n tra k ta c h określało sam o praw o, b iorąc pod uw agę n a tu rę tychże 95. P ra w o także u sta la ło obow iązek sta ra n n o śc i oraz: jego w ielkość przy czynnościach, k tó re m ogły spow odow ać n ie b e z p ie czeństw o. I ta k zaniech an e należnej sta ra n n o śc i przy strzeżen iu zw ie r z ą t stanow iło w inę (c u lp a )96. P odobną w inę stanow iło także za n ie d b a n ie przy k o rzy sta n iu z o g n ia 97. T u ta j p raw o podaw ało n a w e t szczegółowe przepisy dla p rze ciw sta w ien ia się n ieu m y śln y m podpaleniom 98, n a k ła d a jąc obow iązek strzeżen ia ognia p rzy sp a lan iu słom y lub innych o d p a d ków " .
S taran n o ść w n ajw yższym sto p n iu w in n a być zastosow ana przez le k a rz a leczącego chorych. Z an ied b an ie leczenia, ja k i niew łaściw e lecze nie pow odow ało odpow iedzialność le k arza z w iny n ieum yślnej na p o d staw ie „lex A q u ilia ” 10°. O chrona życia i w zw iązku z tym
zabezpiecze-95 P or. Dig. 13, 6, 5, 2;
Dig. 50, 17, 23: „U lpianus... C o n tra ctu s qu id am dolum m alu m d u m
ta x a t re c iq iu n t, q u id a m et dolum , e t culpam ; dolum ta n tu m , dep o situ m et p reccariu m , dolum et culpam , m a n d atu m , com m odatum , ven d itu m , pignori acceptum , locatum , ite m dotis datio, tu te la e , negotia gesta; in his q uidem e t d iligentiam . Societas, et re ru m com m unio e t dolum , et culpam rec ip it; sed haec ita, nisi si quid no m in atim convenit vel plus, vel m inus, in singulis co n tra ctib u s, nam hoc se rv a b itu r, quod in itio conveni;...”
P or. In st. 3, 14 (15), 3; Dig. 44, 7, 1, 5: „...m agnam ta m en n eg lig en tiam p la cu it in doli crim ine „cad ere” .
Inst. 3, 14 (15), 4; Inst. 3, 14 (15), 2: „exactam d ilig en tiam ”. Dig. 45, 1,
91.
98 Por. Dig. 9, 1, 1: „Si Q u ad ru p es p au p e riem fecisse d ic a tu r”.,, U lpianus libro X V III. ad E dictum . — Si q u a d ru p e s p au p e riem fecisse dicetur, actio ex lege duodecim ta b u la ru m d escendit; qu ae lex v o lu it a u t d a ri id, quod nocuit, id est id anim al, quod n o x ia m com m isit, a u t a e stim a tionem n o x iae offerri. §. 1. N oxia a u tem est ipsum delictum . §. 2. Q uae actio ad om nes q u ad ru p e d es p e r tin e t” .
97 Por. Dig. 1, 15, 3: „...Et q u ia p le ru m q u e in cendia culpa fiu n t in h a b ita n tiu m , a u t fu stib u s ca stig at eos, qui n egligentius ignem h a b u e ru n t, a u t se v era in te rlo cu tio n e com m inatus fu stiu m castig atio n em r e m ittit”.
98 Por. Dig. 9, 2, 30, 3: „Paulus... In hac quoque actione, quae ex hoc capitu lo o ritu r, dolus e t cu lp a p u n itu r. Ideoque si quis in stipulam , suam vel spinam co m b u ren d ae eius causa ignem im m iserit, et u lte riu s e v a g atu s et p ro g re ssu s ig n is alien am segetem vel v in eam laeserit, req u iram u s, num im p e ritia eius, a u t neglig en tia id accidit; nam si die ventoso id fecit, culpae reu s est; nam e t qui ocasionem p ra e sta t, d a m n u m facisse v id e tu r. In eodem om m ine est et qui non o b serv ait, n e ignis longius p ro ce d eret. A t si o m n ia q u ae o p o rtu it, o b serv av it, vel su b ita vis v e n ti longius ignem p ro d u x it, ca re t c u lp a ”.
99 Por. Dig. 47, 9, 9; Dig. 47, 9, 11.
100 p or Dig 2, 30, 4: „Si v u ln e ra tu s fu e rit se rv u s non m o rtiferre, n eglig en tia au tem p e rie rit, de v u ln e ra to actio erit, non de occiso”. Dig. 9, 2, 8: „G aius lib ro VII, ad edictum provinciale. — Idem iu ris est, si m ed icam en to p e rp e ra m usus fu e rit. Sed e t qui bene secu erit, e t d ere liq u it curationem , securus non erit, sed culpae reu s intelligitur..
