Anna Branach-Kallas
Literatura wielokulturowa?
Diasporyczna? Transkanadyjska?
Transkulturowoˉʋ we wspó͓czesnej
literaturze kanadyjskiej
1. Od wielokulturowoˉci do TransKanady
Jak umiejscowiü twórczoĞü pisarzy mniejszoĞci rasowych w Kanadzie? Zmieniający siĊ w niezwykáym tempie kanadyjski dyskurs krytyczno-literac-ki nie uáatwia tego zadania. Polityka wielokulturowoĞci, która miaáa wspomóc dialog transkulturowy oparty na harmonijnym wspóáistnieniu grup etnicz-nych oraz poszanowaniu róĪnic miĊdzy nimi, zostaáa w ostatnich latach ostro skrytykowana. Dla wielu biaáych Kanadyjczyków ochrona tradycji etnicznych zagwarantowana ustawą z 1988 roku podwaĪa stabilnoĞü toĪsamoĞci narodo-wej w paĔstwie usytuowanym w niewygodnej pozycji geogra¿ cznej na póá-noc od potĊĪnego neokolonialnego mocarstwa. MieszkaĔcy Quebecu odebrali wielokulturowoĞü jako podstĊpną taktykĊ mającą na celu pozbawienie sensu ich dąĪeĔ separatystycznych i przyrównanie wagi ich dziedzictwa kulturalne-go do innych grup etnicznych. Choü istnieją wnikliwe rozprawy ¿ lozo¿ czne podkreĞlające postĊpowe aspekty polityki wielokulturowoĞci1, dyskryminacja
mniejszoĞci etnicznych i rasowych w Īyciu codziennym nadaje charakter ide-alistyczny ich zaáoĪeniom. Selling Illusions: The Cult of Multiculturalism in
Canada Neila Bissoondath to byü moĪe najbardziej znana pozycja, która
ob-winia politykĊ wielokulturowoĞci o marginalizacjĊ mniejszoĞci w Kanadzie oraz o dewaluacjĊ obywatelstwa kanadyjskiego2.
Smaro Kamboureli, która w roku 1996 wydaáa jedną z najobszerniejszych antologii twórczoĞci wielokulturowej w Kanadzie, Making a Difference: Cana
dian Multicultural Literature3, w opublikowanej w roku 2000 rozprawie
kry-tycznej Scandalous Bodies: Diasporic Literature in English Canada4, uĪywa
juĪ terminu „literatura diasporyczna”, a „wielokulturowoĞü” poddaje radykal-nej krytyce. Wedáug Kamboureli, polityka wielokulturowoĞci jedynie na pozór opiera siĊ na otwartoĞci i tolerancji wobec mniejszoĞci etnicznych i rasowych, w rzeczywistoĞci bowiem celem jej jest nadzór spoáecznoĞci diasporycznych, prowadzony po to, aby uchroniü kulturĊ potomków biaáych, przede wszyst-kim brytyjskich, osadników. O¿ cjalny dyskurs wspólnoty wyobraĪonej nadal umiejscawia Kanadyjczyków o ciemniejszym kolorze skóry w pozycji Innego,
który stanowi zagroĪenie dla „biaáego” status quo. Ponadto, polityka wielokul-turowoĞci kreuje homogeniczną, o¿ cjalną interpretacjĊ toĪsamoĞci w obrĊbie danej diaspory. Promując folklorystyczne formy autoekspresji, które czĊsto są równie obce dla czáonków spoáecznoĞci diasporycznej, jak dla biaáej wiĊkszo-Ğci, paĔstwo wielokulturowe sprawuje kontrolĊ nad wyobraĨnią i kreatywno-Ğcią diaspory. Polityka wielokulturowoĞci „uczy” wiĊc kanadyjskie diaspory jak wyraĪaü w sposób autentyczny ich toĪsamoĞü etniczną.
Zastosowanie pojĊcia diaspory i metodologii postkolonialnej do analizy literatury kanadyjskiej umoĪliwia studium relacji pomiĊdzy konceptem na-rodu a mniejszoĞci etnicznej lub rasowej, badanie konÀ iktów kulturowych, toĪsamoĞci hybrydycznej czy teĪ wspóáczesnych mutacji retoryki kolonial-nej. Choü sam koncept postkolonializmu wydaje siĊ kontrowersyjny i istnie-ją powaĪne wątpliwoĞci krytyczne dotyczące tego, czy wspóáczesną kulturĊ kanadyjską moĪna rzeczywiĞcie uznaü za postkolonialną5, interpretacja tej
kultury poprzez pryzmat diaspory pozwala na uwypuklenie dynamiki demo-gra¿ cznej w Kanadzie. Nie chodzi tu jedynie o badania nad literaturą danej diaspory czy o uznanie tej diaspory za czĊĞü narodu kanadyjskiego, lecz rów-nieĪ o ukazanie napiĊü pomiĊdzy gáównym nurtem literackim a twórczoĞcią mniejszoĞci, pomiĊdzy narodem a diasporą, biaáą rasą a innymi rasami, które Ğwiadczą o ich historycznym wspóáistnieniu. Celem tego typu studiów nie jest zaznaczenie znanego faktu, iĪ spoáeczeĔstwo kanadyjskie jest kulturą emigrantów, lecz ukazanie, iĪ konÀ ikty rasowe, nierównoĞü i dyskryminacja stanowią elementy charakterystyczne dla kanadyjskiej mozaiki od początków jej istnienia6.
Lansowany ostatnio przez Kamboureli koncept „literatury transkanadyj-skiej”, nawiązujący do pojĊü transnarodowoĞci i transkulturowoĞci, pozwoli byü moĪe uwypukliü záoĪone relacje etniczne i rasowe w kulturze kanadyjskiej. Nie jest on jednak jasno sprecyzowany. Na stronie internetowej TransCanada Institute7 czytamy, Īe pre¿ ks „trans” odnosi siĊ do procesów historycznych,
politycznych, narodowych, ekonomicznych, globalnych, które wpáynĊáy na rozwój literatury kanadyjskiej. WĞród zasadniczych celów Instytutu znajduje siĊ opracowanie nowych, interdyscyplinarnych metodologii, zgáĊbianie teo-rii diaspory i postkolonializmu, rozwój studiów nad literaturą diasporyczną w Kanadzie i literaturą kanadyjskich Indian. W tomie wydanym przez Smaro Kamboureli i Roya Miki Trans.Can.Lit: Resituating the Study of Canadian
Literature8, transkulturowoĞü literatury kanadyjskiej rozumiana jest
przeróĪ-nie: jako przemieszanie kultur9, wyczulenie na problematykĊ lokalną w
kon-tekĞcie globalnym10 czy teĪ záoĪone pojĊcie obywatelstwa diasporycznego11.
Usytuowanie utworów kanadyjskich diaspor w kontekĞcie komparatystycz-nym jest szczególnie kreatywne w przypadku autorów o korzeniach innych
niĪ europejskie. Interpretacja sáynnej Obasan Joy Kogawy w oparciu o kody japoĔskiej kultury12 czy teĪ The Concubine’s Children Denise Chong w
ob-rĊbie tradycji chiĔskiego piĞmiennictwa13 caákowicie zmienia zrozumienie
tych utworów i radykalnie poszerza horyzonty czytelnika. PoniĪsze rozwa-Īania przedstawiają próbĊ zarysowania kierunków we wspóáczesnej literatu-rze mniejszoĞci rasowych w Kanadzie ze szczególnym uwzglĊdnieniem jej aspektów postkolonialnych, diasporycznych i transnarodowych.
2. Dylematy wielokulturowoˉci
Starając siĊ wyodrĊbniü pewien model rozwoju narracji etnicznych w Ka-nadzie, Robert Kroetsch wyróĪnia seriĊ dychotomii: milczenie/werbalizacja, sukces/poraĪka, integracja/separacja, pamiĊü/zapominanie, fakt/¿ kcja14.
Po-dobnie Tamara J. Palmer pisze o ciągu konÀ iktów – toĪsamoĞü etniczna/mo-bilnoĞü spoáeczna, o¿ ara/oprawca, iluzja/rzeczywistoĞü – typowych dla „¿ k-cji etnicznej” w Kanadzie15. Są to rzeczywiĞcie elementy charakterystyczne
dla utworów, w których mieszają siĊ narracje opisujące „tu” i „teraz” ze wspo-mnieniami „tam” z przeszáoĞci. Jako przykáad moĪna wymieniü prozĊ auto-rów z Karaibów o korzeniach hinduskich. Neil Bissoondath w Digging Up the
Mountains16 ilustruje konÀ ikty rasowe na Karaibach oraz problemy integracji
i rasizmu emigrantów z Trynidadu w Kanadzie, zarówno o korzeniach hindu-skich jak i afrykaĔhindu-skich. W The Swinging Bridge17, Ramabai Espinet ukazuje,
iĪ problem alienacji diaspory hinduskiej w Kanadzie siĊga korzeniami aĪ do czasów migracji biednych Hindusów z Indii na Karaiby. U pisarzy poáudnio-woamerykaĔskich, np. Carmen Rodriguez (And a Body to Remember With18)
czy teĪ Marilú Mallet (Les compagnons de l’horloge pointeuse19), krwawe
wspomnienia Īycia w cieniu dyktatury mieszają siĊ z wątkami zagubienia i nostalgii w Kanadzie. W narracjach tych realizm áączy siĊ z mroczną sym-boliką drĊczącego koszmaru. Poczucie wyobcowania emigranta dĨwigające-go ciĊĪki bagaĪ bolesnych wspomnieĔ ujĊte moĪe byü jednak w formy znacz-nie bardziej metaforyczne, w których pod maską humoru i/lub fantazji kryje siĊ niepokój i cierpienie – przykáadem moĪe byü powieĞü The Kappa Child20
pisarki japoĔskiego pochodzenia Hiromi Goto, áącząca realizm z magią, czy zbiór opowiadaĔ na pograniczu fantastyki Ook Chunga, emigranta o korze-niach koreaĔskich z Japonii, Nouvelles orientales et désorientées21.
Szereg autorów ilustruje w swoich utworach rozterki i przemiany toĪsamo-Ğciowe towarzyszące migracji i integracji w spoáeczeĔstwie wielokulturowym. W Quebecu, rozwaĪania te przybierają formĊ egzystencjalną, jak na przykáad w twórczoĞci pisarki wywodzącej siĊ z Libanu Ably Farhoud, w której
emigra-cja staje siĊ pretekstem do reÀ eksji na temat innych gáĊbokich przeĪyü i stanów odmiennoĞci, takich jak macierzyĔstwo, staroĞü, szaleĔstwo22. Autorzy
Kana-dy anglojĊzycznej przedstawiają raczej bohaterów uwikáanych w konfrontacje ról spoáecznych i kulturowych oraz dekonstrukcjĊ stereotypów rasowych. Cie-kawym przykáadem jest twórczoĞü Waysona Choya. PowieĞci The Jade Peony i All that Matters23 opisują dylematy toĪsamoĞciowe dorastających bohaterów
na kanwie losów diaspory chiĔskiej w Vancouver. Máodzi bohaterowie Choya uwaĪają siĊ za Kanadyjczyków. Odrzucają dialekty i kaligra¿ Ċ chiĔską, kon-cepcjĊ ról páciowych w rodzinie czy teĪ religiĊ chiĔską jako symbole prze-száoĞci rodzinnej, w której nie mogą siĊ odnaleĨü. Wyzwolenie z tradycji pa-triarchatu, w kontekĞcie páci czy teĪ orientacji seksualnej, zostaje w utworach Choya uáatwione w spoáeczeĔstwie wielokulturowym24. Pisarze tacy jak Choy,
pochodząca z Karaibów Shani Mootoo (Out on the Main Street and Other
Stories25) i wychowana w Indiach, USA i Kanadzie Shauna Singh Baldwin
(English Lessons and Other Stories26) dokonują w swoich utworach rede¿ nicji
ról kobiecych w obrĊbie diaspory, przeciwstawiając idee wyzwolenia seksual-nego i wolnoĞci wyboru charakterystyczne dla spoáeczeĔstwa póánocnoame-rykaĔskiego tradycyjnej koncepcji roli kobiety w kulturach patriarchalnych. Opisując losy bohaterów w Kanadzie i na Karaibach (Mootoo) lub w Indiach (Baldwin), opowiadania te wskazują, Īe pewne mechanizmy dyskryminacji (rasizm, szowinizm, homofobia) istnieją zarówno w Trzecim ĝwiecie, jak i w Ameryce Póánocnej, przybierają tylko nieco inne formy. Mootoo i Baldwin podkreĞlają nie tylko normatywne ideologie narodowe, lecz ukazują równieĪ bohaterki, które nie mogą znaleĨü dla siebie miejsca w diasporze stojącej na straĪy tradycji i czystoĞci obyczajów. Neil Bissoondath w A Casual
Bruta-lity27 oraz inni pisarze pochodzenia hinduskiego, Ven Begamudré w Van de
Graaf Day28 i M.G. Vassanji w No New Land29, przedstawiają natomiast tarcie
sprzecznych ideologii mĊskoĞci30. Ich bohaterowie nie mogą siĊ odnaleĨü jako
ojcowie, mĊĪowie i Īywiciele rodziny, poniewaĪ wyniesione z domu wzorce osobowoĞciowe nie funkcjonują juĪ w spoáeczeĔstwie zachodnim.
Radykalna rede¿ nicja ról páciowych wystĊpuje równieĪ w Chorus of
Mush-rooms31 wspomnianej juĪ Hiromi Goto, gdzie áączy siĊ ona z krytyką dyskursu
wielokulturowoĞci. PowieĞü ukazuje, iĪ etnicznoĞü nie jest nigdy oparta na czystoĞci i hermetycznoĞci kulturowej. Stereotypom rasowym przeciwstawia performatywne, oryginalne narracje toĪsamoĞciowe bohaterów. Dialog wie-lopokoleniowy przedstawiony przez Goto stanowi równieĪ gáĊboką reÀ eksjĊ na temat roli kultur i jĊzyków, obcych i toĪsamych zarówno w diasporze jak i w narodzie kanadyjskim. Podobnie jak Goto, Ann-Marie MacDonald, pi-sarka pochodzenia libaĔskiego, w Fall on Your Knees32, ukazuje, iĪ koncept
rodzinne w tej powieĞci, której forma nawiązuje do tradycji gotyckiej, sym-bolizują ukrytą genealogiĊ narodu kanadyjskiego, wyparte wspóáistnienie ras i grup etnicznych. MacDonald ilustruje w ten sposób problem pamiĊci naro-dowej w Kanadzie, która tworzy wspólnotĊ wyobraĪoną jedynie na podstawie narracji biaáych osadników.
3. Obywatelstwo diasporyczne
W artykule „Diasporic Citizenship: Contradictions and Possibilities for Canadian Literature”, Lily Cho de¿ niuje obywatelstwo diasporyczne jako ter-min, który wyraĪa gáĊbokie kontrowersje związane z pojĊciem obywatelstwa w paĔstwie wielokulturowym. W historii Kanady, obywatelstwo i diaspora funkcjonowaáy jako terminy wykluczające siĊ nawzajem. Koncept obywa-telstwa diasporycznego przypomina wiĊc o o¿ arach poniesionych przez tzw. mniejszoĞci, które umoĪliwiáy rozwój praw obywatelskich tzw. wiĊkszoĞci33.
Począwszy od sáynnej powieĞci Joy Kogawy Obasan (1981)34, szereg
utwo-rów diaspory japoĔskiej i chiĔskiej wyraĪa napiĊcie pomiĊdzy pojĊciem oby-watelstwa a diaspory, stawiając w krytycznym Ğwietle politykĊ emigracyjną rządu kanadyjskiego wobec Azjatów, ujawniając maáo znane fakty z historii kanadyjskiej. Kanada miaáa byü narodem rasy biaáej35, lecz brak rąk do
pra-cy sprawiá, iĪ w latach osiemdziesiątych dziewiĊtnastego wieku emigracja z Chin i Japonii staáa siĊ konieczna z powodów ekonomicznych. Ze wzglĊdu na uprzedzenia rasistowskie biaáej wiĊkszoĞci, pozbawione prawa wyborczego wspólnoty azjatyckie zostaáy odseparowane w swoistych gettach. Obasan opi-suje krytyczny moment w historii Kanadyjczyków pochodzenia japoĔskiego, kiedy to po ataku na Pearl Harbour podjĊto decyzjĊ o ich ewakuacji z zachod-niego wybrzeĪa. Forma powieĞci jest niezwykle interesująca: zestawienie do-kumentów z czasów wojny z osobistym dramatem o¿ ar podjĊtych przez rząd kanadyjski decyzji sprawia, iĪ historia staje siĊ tekstem, którego wiarygodnoĞü zostaje w powieĞci w sposób radykalny podwaĪona. Podczas gdy o¿ cjalny dyskurs konstruowaá Kanadyjczyków japoĔskiego pochodzenia jako wrogów paĔstwa, Obasan przedstawia dramatyczne wydarzenia z perspektywy dora-stającej dziewczynki, podkreĞlając kruchoĞü ludzką oraz tragediĊ bohaterów, którzy uwaĪają siĊ za lojalnych Kanadyjczyków. PowieĞü przedstawia konÀ ikt dwóch postaw wobec dramatu wydarzeĔ wojennych: ciotka Emily pragnie je nagáoĞniü, Īądając sprawiedliwoĞci i zadoĞüuczynienia, Naomi natomiast woli milczeü, przyjmując jako wzór babciĊ, która zajmowaáa siĊ nią w czasie wojny i uwaĪaáa, iĪ milczenie jest wyrazem miáoĞci, gdyĪ pozwala uchroniü ukocha-ne istoty przed bólem wynikającym z konfrontacji z prawdą. Estetyka ciszy
i milczenia, fascynująca w Obasan, pojawia siĊ równieĪ w póĨniejszych po-wieĞciach diaspory japoĔskiej, np. The Electrical Field i One Hundred Million
Hearts Kerri Sakamoto36. Szczególnie pierwsza z tych powieĞci ukazuje jak
represja wydarzeĔ wojennych, uznanych za haĔbiące dla diaspory japoĔskiej, drĊczy bohaterów wiele lat po ewakuacji i wpáywa na ich tragiczne wybo-ry Īyciowe. Deportacje, aresztowania, obozy pracy, izolacja, przedstawione są przez Sakamoto jako Ĩródáo traumy diaspory, traumy wcháoniĊtej tak gáĊ-boko, iĪ powoduje ona powaĪne zaburzenia na poziomie ¿ zjologicznym oraz emocjonalnym. Objawy psychiczne i somatyczne, takie jak amnezja, regres do stadium okresu dzieciĊcego, samookaleczenie, ucieczka w chorobĊ, wystĊpu-jące u bohaterów powieĞci The Electrical Field są wynikiem autonienawiĞci wywoáanej przez rasizm etnicznej wiĊkszoĞci. W wyobraĨni bohaterów, ich przynaleĪnoĞü rasowa funkcjonuje jako obraz potwornoĞci, monstrualnoĞü stanowi bowiem wyraz ideologii narodowej, która sytuuje diasporĊ japoĔską jako zagroĪenie dla kanadyjskoĞci37.
Milczenie i represja to takĪe elementy charakterystyczne dla utworów chiĔskiej diaspory w Kanadzie. Od 1885 roku na emigrantów chiĔskich na-áoĪono bardzo wysokie opáaty, co sprawiáo, iĪ wiĊkszoĞci ubogich chiĔskich robotników nie byáo staü na sprowadzenie do Kanady Īony i dzieci. W roku 1923 specjalny akt Parlamentu ograniczyá w sposób radykalny imigracjĊ ChiĔczyków. W rezultacie, w latach dwudziestych i trzydziestych dwudzie-stego wieku liczba mĊĪczyzn w diasporze chiĔskiej byáa piĊtnastokrotnie razy wiĊksza niĪ liczba kobiet38. Rasistowska polityka wobec emigrantów z Chin
stanowi przyczynĊ tragedii bohaterów powieĞci Sky Lee Disappearing Moon
Cafe39. Gáównym motywem tego utworu jest seksualnoĞü kobiet, poddana
szczególnym restrykcjom ze wzglĊdu na izolacjĊ diaspory chiĔskiej w Kana-dzie oraz chiĔską tradycjĊ patriarchatu, która nakáada na kobiety obowiązek rodzenia dzieci páci mĊskiej. Zdrada i kazirodztwo przenikają drzewo gene-alogiczne rodzin pochodzenia chiĔskiego w Kanadzie. Elementy te pojawiają siĊ takĪe w powieĞciach póĨniejszych takich jak Midnight at the Dragon Cafe Judy Fong Bates40 czy teĪ, w kontekĞcie Quebecu, Les lettres chinoises Ying
Chen41. Stanowią one zapewne wyraz opresji kobiet, represji seksualnej i/lub
wyzwolenia towarzyszącego migracji, lecz sygnalizują równieĪ, w sposób metaforyczny, iĪ pragnienie utrzymania czystoĞci wspólnoty, diaspory czy teĪ narodu, moĪe prowadziü do jej samounicestwienia. Intrygująca powieĞü z 2007 roku The End of East42 Jen Sookfong Lee podejmuje ponownie wątek
rozliczenia z historią emigracji ChiĔczyków do Kanady, ukazując, Īe motywy takie jak alienacja, samotnoĞü w rodzinie, odraza wobec ciaáa czy teĪ autode-strukcja kobiet stanowią dziedzictwo traumy diaspory w obliczu historycznej dyskryminacji, które potomkom emigrantów nadal trudno przezwyciĊĪyü.
Autorzy tacy jak Choy, Lee, Sookfong Lee opierają siĊ na faktach, dąĪąc do przedstawienia w formie ¿ kcji literackiej historii diaspory chiĔskiej prze-Ğladowanej w Kanadzie i do uznania jej za czĊĞü historii kanadyjskiej. Trau-matyczny aspekt losów chiĔskiej emigracji w Kanadzie sprawia, iĪ represja sekretów rodzinnych wypáywa z samej diaspory, dlatego tak istotnym jest, aby potomkowie emigrantów odzyskali pamiĊü o utraconej historii przod-ków. Trudno zatem usytuowaü twórczoĞü Evelyn Lau, która w utworach ta-kich jak Runaway: Diary of a Street Kid czy Fresh Girls and Other Stories43
przedstawia Ğrodowisko prostytutek i narkomanów, a czynnik rasowy nie ma w nich wiĊkszego znaczenia. OryginalnoĞü Lau odbierana jest jako kontro-wersyjna44, choü byü moĪe wskazuje na zupeánie nowe kierunki estetyczne
w twórczoĞci diaspory azjatyckiej.
4. (Post)kolonialne analogie
Podczas gdy twórczoĞü analizowana powyĪej stanowi próbĊ rede¿ nicji pojĊcia kanadyjskoĞci i ujĊcia historii Kanady w nowym Ğwietle, liczne utwo-ry autorów mniejszoĞci rasowych rozgutwo-rywają siĊ poza Kanadą, której istnie-nie zostaje w tych tekstach zdawkowo zarysowane lub o której w ogóle siĊ w nich nie wspomina. Jak wyjaĞnia E.D. Blodgett, w utworach tych Kanada nigdy nie jest przedstawiona jako termin niezaleĪny od innych, lecz zawsze w relacji z inną przestrzenią geogra¿ czną. Kanada peáni w nich funkcjĊ se-miotyczną bez statusu ontologicznego, poniewaĪ Ĩródáem znaczenia jest inna przestrzeĔ kulturowo-geogra¿ czna45.
Tak wiĊc w utworach takich jak osadzone w Indiach powieĞci Such a Long
Journey46 Rohintrona Mistry czy What the Body Remembers47 Shauny Singh
Baldwin, Kanada w zasadzie nie istnieje. PowieĞci te opisują Īycie codzienne Hindusów we wspóáczesnych Indiach lub nawiązują do historii kolonialnej Indii i pogromów etnicznych z 1947 roku. W niektórych utworach Kanada jawi siĊ jedynie jako utopia, oferująca schronienie przed wyzyskiem w paĔ-stwach neokolonialnych (L’exil aux portes du paradis48 emigrantki z
Egip-tu Andréé Dahan), przed konÀ iktami etnicznymi oraz homofobią (Funny
Boy49 pochodzącego ze Sri Lanki Shyama Selvaduraia czy Cereus Blooms
At Nigth50 wspomnianej juĪ Shani Mootoo). Osadzone w realiach
kolonial-nych lub postkolonialkolonial-nych, powieĞci te ukazują wyniszczenie gospodarcze, kulturowe, psychiczne i emocjonalne wynikające z lokalnej historii kolonial-nej, lecz wskazują równieĪ na globalną cyrkulacjĊ dziedzictwa kolonialnego. W tym sensie podejmują one tematykĊ transnarodową, wrĊcz transkontynen-talną. Dyskusje, czy uznaü tĊ twórczoĞü za kanadyjską, wyraĨnie wygasáy,
uznaje siĊ raczej, iĪ granice wyobraĪeniowe Kanady poszerzają siĊ o geogra-¿ Ċ tekstów osadzonych poza jej obszarem51. W utworach tych, jak twierdzi
Mridula Nath Chakraborty, emigranci z Trzeciego ĝwiata próbują uporaü siĊ z nową rzeczywistoĞcią w Ameryce Póánocnej, snując opowieĞci o utraconej ojczyĨnie i tworząc w ten sposób ojczyznĊ wyobraĪoną52. ĝwiat wyobraĨni
kryje siĊ zatem w pamiĊci, gdyĪ czĊsto nowy krajobraz geogra¿ czno-kultu-rowy okazuje siĊ zbyt obcy, aby staü siĊ inspiracją dla artysty.
Niektóre teksty pisarzy diasporycznych umoĪliwiają odczytanie metafo-rycznych aluzji do problemów spoáeczeĔstwa kanadyjskiego. Utwory pocho-dzącego ze Sri Lanki Michaela Ondaatje, takie jak Running in the Family53
czy Anil’s Ghost54 mogą byü interpretowane jako metaforyczne rozwaĪania
na temat przynaleĪnoĞci kulturowej. Ukazując postaci migrantów, którzy od-wiedzają po latach kraj, w którym siĊ urodzili, Ondaatje konfrontuje problem alienacji z podwójną identy¿ kacją kulturową. Analizowane w kontekĞcie dyskursu goĞcinnoĞci55, utwory te ukazują, iĪ czáonkowie diaspory czują siĊ
do pewnego stopnia obco i u siebie w starej jak i nowej ojczyĨnie. Ondaatje ilustruje skomplikowane dylematy przynaleĪnoĞci, przeciwstawiając sobie pragnienie przynaleĪnoĞci do danej wspólnoty, charakterystyczne dla Ğwia-domoĞci diasporycznej, pragnieniu gospodarzy, aby przypisaü emigranta do kultury kraju, w którym jest goĞciem56.
5. Globalne diaspory
Umiejscowienie tematyki lokalnej w obrĊbie problematyki globalnej wy-daje siĊ szczególnie trafne w przypadku literatury czarnej diaspory w Ka-nadzie. W Odysseys Back Home: Mapping African-Canadian Literature George Elliott Clarke próbuje okreĞliü specy¿ kĊ czarnej diaspory kanadyj-skiej w kontekĞcie amerykaĔskim, lecz wynikający z jego rozwaĪaĔ koncept
African-Canadianité opiera siĊ na pojĊciu Antillanité, które Edouard Glissant
opracowaá w odniesieniu do Karaibów57. RóĪnica lokalna w tym wypadku
sytuuje siĊ zatem w kontekĞcie transnarodowym. Gáówny przeciwnik Clar-ke’a, Rinaldo Walcott, podkreĞla transnarodowe związki czarnej diaspory w Kanadzie, identy¿ kacjĊ czarnych Kanadyjczyków z potomkami niewolni-ków z Ameryki Póánocnej i Poáudniowej. Choü Walcott równieĪ zaznacza jak waĪne jest opisywanie kanadyjskich doĞwiadczeĔ czarnej diaspory, zauwaĪa, iĪ nie jest to moĪliwe bez nawiązania do globalnych problemów migracji58.
Badając literaturĊ czarnej diaspory w Kanadzie, zasadnicze wydaje siĊ wiĊc odniesienie do transkontynentalnej historii niewolnictwa i jego konse-kwencji w rzeczywistoĞci neokolonialnej. Ponadto, pojĊcie absented presence
uĪyte przez Walcotta w Black Like Who? Writing-Black-Canada59 wyznacza
kierunki rozwoju tej literatury. Koncept ten sygnalizuje problematyczny aspekt historii czarnych Kanadyjczyków: czarna diaspora istnieje z fenomenologicz-nego punktu widzenia, lecz pozostaje niewidzialna i nierozpoznawalna w kon-tekĞcie historyczno-kulturowym. Niektórzy pisarze usiáują wypeániü tĊ lukĊ, tworząc narracje opisujące losy pokoleĔ czarnych bohaterów w Kanadzie. Do-brym przykáadem jest twórczoĞü George’a Elliotta Clarke’a (np. George and
Rue60), Any Known Blood61 Lawrence’a Hilla, No Crystal Stair62 Mairuth
Sars-¿ eld czy teĪ This Body63 Tessy McWatt. Podczas gdy Clarke koncentruje siĊ na
potomkach kanadyjskich niewolników i lojalistów, którzy osiedlili siĊ w No-wej Szkocji po amerykaĔskiej wojnie o niepodlegáoĞü, trzej pozostali pisarze podkreĞlają przemieszczanie siĊ czarnej diaspory, bezustanne przekraczanie granic pomiĊdzy Kanadą a USA, Ameryką Poáudniową i Wielką Brytanią. Liczna w Quebecu grupa pisarzy emigrantów z Haiti (Emile Ollivier, Stan-ley Péan, Dany Laferrière, Marie-Célie Agnant) odnosi siĊ w swej twórczoĞci do krwawej historii haitaĔskiej dyktatury, koncentrując siĊ jednak równieĪ na migracjach czarnych amerykaĔskich bohaterów. Natomiast, ceniona pisarka anglojĊzyczna Dionne Brand, w powieĞciach In Another Place, Not Here i At
the Full and Change of the Moon64, zgáĊbia pojĊcia nieobecnoĞci, braku
przy-naleĪnoĞci, ciągáej mobilnoĞci czarnej diaspory z perspektywy fenomenolo-gicznej. ObecnoĞü/nieobecnoĞü, ciaáo/transcendencja, byt/niebyt – to dychoto-mie tracące znaczenie w odniesieniu do czarnej diaspory, której egzystencjĊ, zdaniem Brand, nadal ksztaátuje globalne dziedzictwo niewolnictwa.
6. TransKanada? – konkluzje
UjĊcie kategorii rasy w studium literatury kanadyjskiej stanowi na pewno waĪny etap w dąĪeniu do wyjĞcia poza kanadyjską zaĞciankowoĞü i uwypu-klenie transkulturowego oblicza kultury Kanady. Jak podkreĞla Diana Bry-don w „Canada and Postcolonialism: Questions, Inventories, and Futures”, w obszarze badawczym krytyków kultury kanadyjskiej powinno siĊ znaleĨü pojĊcie nowoczesnoĞci oraz uwikáanie Kanady w dyskursy nowoczesne i jej rola w dobie globalizacji65. Pre¿ ks „trans” umoĪliwia usytuowanie literatury
kanadyjskiej w szerszym wymiarze, ukazanie globalnych naduĪyü i niespra-wiedliwoĞci. Burzy mit Kanady jako paĔstwa sprawiedliwego, humanitarne-go, idealnego oraz stawia w krytycznym Ğwietle sam termin „Kanada”, suge-rując ideologiczną podbudowĊ konstrukcji narodu kanadyjskiego. PodwaĪa równieĪ dychotomiĊ wiĊkszoĞü/mniejszoĞü, ukazując ich wzajemne powiąza-nia, dialog transkulturowy i nieustanne transformacje.
Istnieje jednak obawa, iĪ TransKanada okaĪe siĊ kolejnym „hasáem” w kana-dyjskim dyskursie krytyczno-literackim, które wkrótce straci swą popularnoĞü66.
Dyskurs ten, w swym o¿ cjalnym wymiarze, wszak nadal obsesyjnie dąĪy do jednoĞci i integracji, podtrzymując retorykĊ centrum i marginesu, wiĊkszoĞci i mniejszoĞci67. CzĊĞü biaáych krytyków i pisarzy ciągle uznaje migracje
ludno-Ğci anglo-celtyckiej za wzór doĞwiadczenia diasporycznego w Kanadzie68.
Sma-ro Kamboureli podkreĞla, Īe innoĞü powoli przestaje byü czymĞ niezwykáym w literaturze kanadyjskiej69. Wspomina siĊ nawet o rozwijającym siĊ prĊĪnie
w Ameryce Póánocnej „przemyĞle InnoĞci”70. Pisarzy kolorowych traktuje siĊ
jako przedstawicieli rasy, kontynentu, cywilizacji, a nawet Trzeciego ĝwiata71.
Rey Chow uwaĪa, iĪ ta idealizacja artystów z Trzeciego ĝwiata stanowi nową odmianĊ orientalizmu. Chow áączy fascynacjĊ egzotyką innego ze wspóáczesną modą na ekshibicjonizm, która uznaje za politycznie poprawne (auto)biogra¿ e o¿ ar kolonializmu. Ostrzega przed zagorzaáym antyimperializmem oraz uzna-waniem kolorowych intelektualistów-imigrantów za bezwzglĊdny moralny autorytet, niezaleĪnie od ich Īyciorysu72. Jak podkreĞla Lily Cho, nie moĪna
przyrównaü do siebie wszystkich obszarów geogra¿ cznych, które wspóátworzą dziĞ krajobraz kanadyjski w literaturze. Istnieje olbrzymia róĪnica pomiĊdzy zamoĪnym emigrantem – kosmopolitą, legitymującym siĊ kilkoma paszpor-tami, a czáonkiem diaspory, którego stosunek do pojĊcia „domu” jest bolesny i tak skomplikowany, iĪ sytuuje go w próĪni pomiĊdzy dwoma kontynentami73.
Analizując odbiór twórczoĞci Anity Rau Badami w Kanadzie, Chakraborty zauwaĪa, iĪ zanim autorka otrzymaáa prestiĪowe nagrody za swoje powieĞci
Tamarind Mem i The Hero’s Walk, nie mogáa znaleĨü w Kanadzie
zatrudnie-nia jako dziennikarka, chociaĪ przez dziesiĊü lat wykonywaáa ten zawód w In-diach74. PopularnoĞü egzotycznych artystów nie pociąga zatem za sobą
transfor-macji rynku pracy i nie zmniejsza dyskryminacji rasowej w Īyciu codziennym. Ponadto, znikoma liczba studiów komparatystycznych kanadyjskiej literatury anglojĊzycznej i francuskojĊzycznej stawia pojĊcie literatury transkanadyjskiej pod znakiem zapytania, skoro dialog transkulturowy i akademicki wyraĨnie kuleje w Kanadzie na poziomie regionalnym75. Pozostaje jednak mieü nadziejĊ,
Īe pre¿ ks trans i coraz bogatsza twórczoĞü mniejszoĞci rasowych w Kanadzie zainspirują kandyjską wyobraĨniĊ zbiorową do pracy konceptualnej i praktycz-nej, nad nową, bardziej etyczną wspólnotą wyobraĪoną.
Przypisy:
1 Zob. Ian Angus, A Border Within: National Identity, Cultural Plurality, and Wilderness,
Montreal – Kingston – London – Buffalo, McGill-Queen’s University Press 1997 czy niedaw-no wydane Cecil Foster, Blackness and Modernity: The Colour of Humanity and the Quest for Freedom, Montreal – Kingston – London – Ithaca: McGill-Queen’s University Press 2007.
2 Neil Bissoondath, Selling Illusions: The Cult of Multiculturalism in Canada, Toronto,
Penguin Books 1994. Zob. ponadto Himani Bannerji, The Dark Side of the Nation: Essays on Multiculturalism, Nationalism and Gender, Toronto, Canadian Scholars’ Press 2000; Fred Wah, Faking It: Poetics and Hybridity, Edmonton, NeWest Press 2000; Roy Miki, Broken Entries: Race, Subjectivity, Writing, Toronto, The Mercury Press 1998; Dionne Brand, Bread Out of Stone, Toronto, Coach House Press 1994.
3 Smaro Kamboureli, Making a Difference: Canadian Multicultural Literature,
Toronto-New York-Oxford, Oxford University Press 1996.
4 Smaro Kamboureli, Scandalous Bodies: Diasporic Literature in English Canada,
Ox-ford-Toronto-New York, Oxford University Press 2000.
5 Zob. Laura Moss (red.), Is Canada Postcolonial? Unsettling Canadian Literature,
Wa-terloo, Wilfrid Laurier University Press 2003.
6 Robert Budde, After Postcolonialism: Migrant Lines and the Politics of Form in Fred
Wah, M. Nourbese Philip, and Roy Miki. W: Is Canada Postcolonial? Unsettling Canadian Literature, red. Laura Moss, Waterloo, Wilfrid Laurier University Press 2003, s. 282–294.
7 www.transcanadas.ca/institute/html.
8 Smaro Kamboureli i Roy Miki (red.), Trans.Can.Lit: Resituating the Study of Canadian
Literature, Waterloo, Wilfrid Laurier University Press 2007.
9 Winfried Siemerling, Trans-Scan: Globalization, Literary Hemispheric Studies,
Cit-izenship as Project. W: Trans.Can.Lit: Resituating the Study of Canadian Literature, red. Smaro Kamboureli i Roy Miki, Waterloo, Wilfrid Laurier University Press 2007, s. 129–140.
10 Diana Brydon, Metamorphoses of a Discipline: Rethinking Canadian Literature within
Institutional Contexts. W: Trans.Can.Lit: Resituating the Study of Canadian Literature, red. Smaro Kamboureli i Roy Miki, Waterloo, Wilfrid Laurier University Press 2007, s. 1–16.
11 Lily Cho, Diasporic Citizenship: Contradictions and Possibilities for Canadian
Litera-ture. W: Trans.Can.Lit: Resituating the Study of Canadian Literature, red. Smaro Kamboureli i Roy Miki, Waterloo, Wilfrid Laurier University Press 2007, s. 93–109.
12 King-Kok Cheung, Articulate Silences: Hisaye Yamamoto, Maxine Hong Kingston, Joy
Kogawa, Ithaca, Cornell University Press, 1993.
13 Ellen Quigley, Unveiling the Ghost: Denise Chong’s Feminist Negotiations of
Confu-cian Autobiography in the „Concubine’s Children”, „Essays on Canadian Writing” 1998, 63, s. 237–253.
14 Robert Kroetsch, The Grammar of Silence: Narrative Patterns In Ethnic Writing,
„Ca-nadian Literature” 1985, 106, s. 65-74.
15 Tamara J. Palmer, The Fictionalization of Vertical Mosaic: The Immigrant, Success
and National Mythology, „Canadian Review of Comparative Literature” 1989, Special Issue Literatures of Lesser Diffusion, s. 619–655.
16 Neil Bissoondath, Digging Up the Mountains, Toronto, MacMillan of Canada 1985. 17 Ramabai Espinet, The Swinging Bridge, Toronto, Harper Collins 2004.
18 Carmen Rodríguez, And A Body to Remember With, Vancouver, Arsenal Pulp Press
1997.
19 Marilú Mallet, Les compagnons de l’horloge pointeuse, Montréal, Québec/Amérique,
1981.
21 Ook Chung, Nouvelles orientales et désorientées, Montreal, l’Hexagone 1994.
22 Zob. Abla Farhoud, Le bonheur a la queue glissante, Montreal, l’Hexagone 1998; Le
fou d’Omar, Montreal, VLB éditeur 2005 .
23 Wayson Choy, The Jade Peony, Vancouver/Toronto, Douglas & McIntyre 1995; All that
Matters, Toronto, Doubleday Canada 2004.
24 Zob. Anna Branach-Kallas, ChiĔskoĞü czy kanadyjskoĞü – ambiwalencje
toĪsamoĞcio-we chiĔskiej diaspory w twórczoĞci Waysona Choya. W: Azja u progu XXI wieku, red. Marek JeziĔski i Marcin Lisiecki, ToruĔ, Wydawnictwo Adam Marszaáek 2008, s. 205–216.
25 Shani Mootoo, Out on the Main Street and Other Stories, Vancouver, Press Gang
Pub-lishers 1993.
26 Shauna Singh Baldwin, English Lessons and Other Stories, Fredericton, Goose Lane
1996.
27 Neil Bisoondath, A Casual Brutality, Toronto, Macmillan 1988.
28 Ven Begamudre, Van de Graaf Days, Lantzville, Oolichan Books 1993. 29 M.G. Vassanji, No New Land, Toronto, Emblem Editions 1997.
30 Wnikliwe studium dyskursu mĊskoĞci u pisarzy mniejszoĞci rasowych przedstawia
Daniel Coleman w Masculine Migrations: Reading the Postcolonial Male in ‘New Canadian’ Narratives, Toronto-Buffalo-London, University of Toronto Press 1998.
31 Hiromi Goto, Chorus of Mushrooms, Edmonton, NeWestPress 1994.
32 Ann-Marie MacDonald, Fall on Your Knees, Toronto, Alfred A. Knopf Canada 1996.
PowieĞü táumaczona na jĊzyk polski jako Zapach cedru, przeá. Jan KraĞko, Warszawa, „Li-bros” 2001.
33 Cho, Diasporic Citizenship…, s. 105-108.
34 Joy Kogawa, Obasan, Toronto, Penguin Books 1983.
35 Sherill Grace, Veronica Strong-Boag, Joan Anderson, i Avigail Eisenberg, Constructing
Canada. An introduction. W: Painting the Maple: Essays on Race, Gender and the Construc-tion of Canada, red. Veronica Strong-Boag, Vancouver, UBC Press 1998, s. 3–15.
36 Kerri Sakamoto, The Electrical Field, Toronto, Vintage Canada 1998; One Hundred
Million Hearts, Toronto, Alfred A. Knopf Canada 2003.
37 Zob. Andrea Stone, Internalized Racism: Physiology and Abjection in Kerri Sakamoto’s
„The Electrical Field”, „Canadian Literature” 2007, 193, s. 36–52.
38 Zob. Peter S. Li, The Chinese in Canada, Toronto, Oxford University Press 1988. 39 Sky Lee, Disappearing Moon Cafe, Vancouver, Douglas & McIntyre 1990.
40 Judy Fong Bates, Midnight at the Dragon Cafe, Toronto, McClelland & Stewart 2004. 41 Ying Chen, Les lettres chinoises, Montreal, Babel 1993.
42 Jen Sookfong Lee, The End of East, Toronto, Alfred A. Knopf Canada 2007.
43 Evelyn Lau, Runaway: Diary of a Street Kid, Toronto, HarperCollins 1989; Fresh Girls
and Other Stories, Toronto, HarperCollins 1993.
44 Zob. Lien Chao, Beyond Silence: Chinese Canadian Literature in English, Toronto,
Tsar 1997, s. 162; Sneja Gunew, Haunted Nations: the Colonial Dimensions of Multicultural-isms, London and New York, Routledge 2004, s. 83.
45 E.D. Blodgett, Five-Part Invention: A History of Literary History in Canada, Toronto,
University of Toronto Press 2003, s. 210–211.
47 Shauna Singh Baldwin, What the Body Remembers, Toronto, Vintage Canada 2000.
PowieĞü táumaczona na jĊzyk polski jako ZapamiĊtane w ciele, przeá. Michaá Juszkiewicz, Warszawa, PrószyĔski i S-ka 1999.
48 Andrée Dahan, L’Exil aux portes du paradis, Montreal, Québec/Amérique 1993. 49 Shyam Selvadurai, Funny Boy, Toronto, McClelland & Stewart 1994.
50 Shani Mootoo, Cereus Blooms at Night, Vancouver, Press Gang Publishers 1996. 51 Laura Moss, Is Canada Postcolonial? Introducing the Question. W: Is Canada Postcolonial?
Unsettling Canadian Literature, red. Laura Moss, Waterloo, Wilfrid Laurier University Press 2003, s. 1–23; M.G. Vassanji, Am I a Canadian Writer?, „Canadian Literature” 2006, 190, s. 7–13.
52 Mridula Nath Chakraborty, Nostalgic Narratives and the Otherness Industry. W: Is
Canada Postcolonial? Unsettling Canadian Literature, Waterloo, Wilfrid Laurier University Press 2003, s. 127–139.
53 Michael Ondaatje, Running in the Family, Toronto, McClelland & Stewart 1993. 54 Michael Ondaatje, Anil’s Ghost, Toronto, McClelland & Stewart 2000. PowieĞü
táuma-czona na jĊzyk polski jako Oczy Buddy, przeá. Wacáaw Sadkowski, Warszawa, PrószyĔski i S-ka 2004.
55 Gillian Roberts, Return of the Prodigal: Hospitality and Michael Ondaatje’s „Running
in the Family”. W: Migrance comparée / Comparing Migration, red. Marie Carrière i Catherine Khordoc, Bern-Berlin-Bruxelles-Frankfurt am Main-New York-Oxford, Wien, Peter Lang 2008, s. 323–337; Ethics and Healing: Hospital/ity and Anil’s Ghost, „University of Toronto Quarterly” 2007, 76 (3), s. 962–976.
56 NaleĪy podkreĞliü, iĪ na przykáad twórczoĞci wywodzącej siĊ z Indii Anity Rau
Bada-mi, uznanej za jedną z najwybitniejszych wspóáczesnych pisarek kanadyjskich, w Indiach nie klasy¿ kuje siĊ jako literatury kanadyjskiej czy postkolonialnej, lecz jako twórczoĞü indyj-ską w jĊzyku angielskim. Fakt ten oddaje kontrowersyjny aspekt przynaleĪnoĞci kulturowej czáonków diaspory. Zob. Chakraborty, Nostalgic Narratives…, s. 133.
57 George Elliott Clarke, Odysseys Home: Mapping African-Canadian Literature,
Toron-to-Buffalo-London, University of Toronto Press 2002, s. 47–49.
58 Rinaldo Walcott, Black Like Who? Writing – Black – Canada, Toronto, Insomniac Press
2003.
59 Walcott, Black Like Who?…, s. 27.
60 George Elliott Clarke, George and Rue, Toronto, Harper Perennial 2006. 61 Lawrence Hill, Any Known Blood, Toronto, William Morrow 1997. 62 Mairuth Sars¿ eld, No Crystal Stair, Toronto, Women’s Press 2004. 63 Tess McWatt, This Body, Toronto, Harper Perennial 2004.
64 Dionne Brand, In Another Place, Not Here, Toronto, Vintage Canada 1997; At the Full
and Change of the Moon, Toronto, Alfred A. Knopf Canada 1999.
65 Diana Brydon, Canada and Postcolonialism: Questions, Inventories, and Futures,
W: Is Canada Postcolonial? Unsettling Canadian Literature, red. Laura Moss, Waterloo, Wil-frid Laurier University Press 2003, s. 49–77.
66 Wnikliwą analizĊ modnych trendów w kanadyjskim dyskursie krytyczno-literackim
przedstawia Mirosáawa Buchholtz w pierwszym rozdziale Canadian Passwords: Diasporic Fictions into the Twenty-First Century, ToruĔ, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Miko-áaja Kopernika 2008.
67 Brydon, Canada and Postcolonialism…, s. 12.
68 Zob. Antonia Smith, The Culture of Whiteness: Immigration, Race and Ethnic
My-thology in Alistair MacLeod’s „No Great Mischief”. W: Migrance comparée / Comparing Migration, red. Marie Carrière i Catherine Khordoc, Bern-Berlin-Bruxelles-Frankfurt am Main-New York-Oxford, Wien, Peter Lang 2008, s. 339–351.
69 Smaro Kamboureli, Preface, Trans.Can.Lit: Resituating the Study of Canadian Literature,
red. Smaro Kamboureli i Roy Miki, Waterloo, Wilfrid Laurier University Press 2007, s. ix.
70 Bahri i Vasudeva w Charkaborty, Nostalgic Narratives…, s. 128. 71 Chakraborty, Nostalgic Narratives…, s. 129.
72 Rey Chow, The Fascist Longings in Our Midst. W: Linked Histories: Postcolonial
Stud-ies in a Globalized World, red. Pamela McCallum, Calgary, University of Calgary Press 2004, s. 21–43.
73 Cho, Diasporic Citizenship…, s. 99.
74 Chakraborty, Nostalgic Narratives…, s. 139.
75 Aktualne studium kanadyjskiej komparatystyki moĪna znaleĨü we wstĊpie do
Migran-ce comparée / Comparing Migration, red. Marie Carrière i Catherine Khordoc, Bern-Ber-lin-Bruxelles-Frankfurt am Main-New York-Oxford, Wien, Peter Lang 2008, s. 1–16. Warto równieĪ zwróciü uwagĊ na fakt, iĪ w Quebecu pojĊcie transkultury uĪywane jest w dyskursie krytyczno-literackim od doĞü dawna w nieco innym znaczeniu. Zob.”International Journal of Canadian Studies” 2003, 27, pt. Transculturalisms / Les transfers culturels oraz Siemerling, Trans-Scan…, s. 139.
