Miejsce krajów Azji Centralnej w
polityce NATO i perspektywy
współpracy
Rocznik Bezpieczeństwa Międzynarodowego 2, 108-118
Miejsce krajów Azji Centralnej
w polityce NATO i perspektywy współpracy
Zamach z 11 września 2001 roku doprowadził do znaczących przeobrażeń ładu międzynarodowego, determinujących między innymi globalny poziom bezpie-czeństwa. W opinii Autorki zmiana charakteru zagrożeń bezpieczeństwa zmusza państwa wspólnoty transatlantyckiej do nowego podejścia do budowy ładu po-kojowego. Przeciwdziałanie zagrożeniom wymaga budowy zrębów partnerstwa z państwami mogącymi skutecznie przeciwdziałać nowym zagrożeniom. Za region, gdzie podjęcie tej współpracy jest niezbędne, należy uznać Azję Centralną. Decyzja ta stanowi jednak spore wyzwanie dla systemów demokratycznych, które muszą za-akceptować współpracę (sojusz) z państwami ademokratycznymi lub o niestabilnej sytuacji wewnętrznej.
Dynamicznie rozwijająca się sytuacja międzynarodowa w świecie, w tym wzrost znaczenia zagrożeń „nowego typu”, takich jak terroryzm, zorganizowana przestępczość, proliferacja broni masowego rażenia, czy zjawisko „państw upadłych”, wymusiły zmianę fi lozofi i funk-cjonowania Sojuszu Północnoatlantyckiego. Reforma objęła przede wszystkim założenia polityki stosowanej wobec państw położonych w regionach objętych konfl iktami, szcze-gólnie istotnych ze względu na ich potencjał czy strategiczne usytuowanie. Rozpad ZSRR umożliwił włączenie w orbitę zainteresowań polityki NATO również byłych republik ra-dzieckich, w tym krajów Azji Centralnej, lecz jednocześnie postawił Sojusz wobec wyzwa-nia budowawyzwa-nia partnerstwa z krajami charakteryzującymi się dużym stopniem niestabilno-ści wewnętrznej. U podstaw większego zainteresowania NATO regionem Azji Centralnej legło kilka faktów, m.in. jego strategiczne położenie geografi czne między Rosją a Chinami oraz w sąsiedztwie Afganistanu, w którym NATO prowadzi swą operację ISAF, jak również niebezpieczeństwo rozszerzenia się panującej w nich niestabilności politycznej na cały re-gion. Mając na uwadze złożoność ścierających się w Azji Centralnej interesów politycznych i gospodarczych mocarstw Sojuszu, wydaje się zasadnym aby NATO opracowało szczegóło-wą strategię swej współpracy z poszczególnymi krajami Azji Centralnej, a także dokument defi niujący swe cele wobec całego regionu, dostosowane do nowej sytuacji geopolitycznej w nim panującej.
1. Podobieństwa i różnice państw Azji Centralnej
W potocznym myśleniu funkcjonuje błędne pojęcie postrzegania Azji Centralnej jako re-gionu jednolitego politycznie. Jednakże to, co poza położeniem geografi cznym i historycz-ną przynależnością do wspólnego państwa1, a obecnie mniej lub bardziej ścisłą współpracą z Rosją, łączy te kraje, to jedynie podobne problemy w ich polityce wewnętrznej i zagra-nicznej. Chodzi przede wszystkim o ich słaby rozwój gospodarczy, trudności w procesie transformacji politycznej i defi cyt demokracji, a także napięcia społeczne, etniczne, religij-ne i terytorialreligij-ne. Również brak wzajemreligij-nego zaufania wśród państw Azji Centralreligij-nej, a także brak współpracy regionalnej między nimi, utrudnia traktowanie Azji Centralnej w kate-goriach jednego regionu. Ze względu na te różnice między poszczególnymi krajami Azji Centralnej słusznym wydaje się, aby NATO kierowało swe propozycje raczej indywidual-nie do poszczególnych partnerów z Azji Centralnej, a indywidual-nie obejmowało je wszystkie jedno-litą strategią regionalną. Jednocześnie zasadne wydaje się przyjęcie odrębnego dokumentu NATO odnośnie do polityki wobec całego regionu Azji Centralnej, który nosiłby ogólny charakter i określał oczekiwania i przyszłe cele aktywności Sojuszu w regionie.
2. Interesy NATO w Azji Centralnej
2Wraz z rozpadem ZSRR nowo powstałe w Azji Centralnej kraje – Kazachstan, Tadżyki-stan, UzbekiTadżyki-stan, Kirgistan i Turkmenistan – stały się dla NATO atrakcyjnymi partnera-mi z kilku powodów3. Po pierwsze, zmiana sytuacji geopolitycznej w regionie Azji Cen-tralnej po rozpadzie ZSRR otworzyły ten region na wpływy polityczne NATO, szczególnie w kontekście zapobiegania powstającym tu zagrożeniem o ponadregionalnym charakterze, jak handel narkotykami, zorganizowana przestępczość ect. Również geografi czna bliskość tych krajów do Afganistanu nabrała szczególnego znaczenia dla Sojuszu od chwili utwo-rzenia tam przez NATO w 2001 r. Międzynarodowych Sił Wspierających Bezpieczeństwo (ISAF)4. Również strategiczne położenie tego regionu między Rosją a Chinami daje Soju-szowi doskonały punkt wyjścia dla prowadzenia polityki wobec obu tych istotnych mię-dzynarodowych graczy. Tych kilka elementów, które stały się powodem zainteresowania Sojuszu tym regionem, uwidoczniło jednocześnie konieczność wypracowania przez NATO nowych strategii współpracy z krajami Azji Centralnej ze względu na panującą tam daleko-idacą niepewność odnośnie do kierunku rozwoju sytacji politycznej i gospodarczej. Prze-kształcenie dotychczasowych republik radzieckich w suwerenne państwa, z których tylko nieliczne – jak np. kraje bałtyckie i Ukraina – miały za sobą doświadczenie samodzielnego 1 Dzisiejsze kraje Azji Centralnej miały do 1867 r. status niezależnych chanatów (Chiwa, Buchara, Kokand)
w ramach historycznego Turkiestanu, a następnie terytoria te weszły w skład carstwa Rosji. Dopiero w okrese międzywojennym w ramach ZSRR zostały utworzone republiki, których granice stały się podstawą do wyty-czenia terytoriów współcześnie istniejących państw Azji Centralnej.
2 Patrz: Nowa rola NATO na obszarze WNP, OSW, Warszawa, kwiecień 2005. 3 Zobacz też http://www.nato.int/docu/review/2006/issue3/english/analysis2.html.
istnienia i sprawnego samozarządzania, doprowadziło szczególnie w regionie Azji Central-nej do przejęcia władzy przez reżimy o charakterze autorytarnym.
Polityka ściślejszej wspołpracy z krajami Azji Centralnej wpisuje się jednocześnie w stopniowo kształtującą się fi lozofi ę „Globalnego NATO”5. Sojusz wydaje się dostrze-gać korzyści płynące z partnerstwa z krajami trzecimi. Traktuje je w znacznej mierze jako źródło sił i środków na potrzeby wspierania swych misji i udziela im wsparcia wojskowe-go w celu zwiększania interoperacyjności sił zbrojnych. Szczególny wyraz zainteresowaniu NATO współpracą z krajmi Azji Centralnej nadano na szczycie w Stambule w 2004 r., kiedy to określono znacznie Azji Centralnej jako „szczególny punkt ciężkości”6. Wtedy też utwo-rzono stanowisko łacznika z regionalną siedzibą w Almaty w Kazachstanie dla wspierania implemenetacji natowskich programów współpracy i pomocy w regionie. Na tym szczy-cie powołano również Specjalnego Przestawiszczy-ciela Sekretarza Generalnego NATO w Azji Centralnej i Południowym Kaukazie, którym został Robet Simmons7. Jego zadaniem jest odbywanie regularnych wizyt w tych krajach i wyjaśnianie oferowanych przez NATO pro-gramów współpracy z nimi.
Poprzez objęciem globalnym partnerstwem również krajów Azji Centralnej, NATO chce m.in. przeciwdziałać tzw. zagrożeniom asymetrycznym powodowanych również dla obszaru euroatlantyckiego istnieniem w tych państwach zorganizowanej przestępczości, handlu narkotykami oraz terroryzmu. Ich rozwój jest w znacznej mierze spowodowany problemami transformacji politycznej i gospodarczej krajów Azji Centralnej, które z trud-nością radzą sobie z ochroną swych terytoriów przed destabilizującą działaltrud-nością grup przestępczych. Wspieranie przemian ustrojowych, zwłaszcza w kierunku ich demokratyza-cji, jest jednym z podstawowych celów działań NATO. Ma ono wspierać stabilizację regio-nalną poprzez intensyfi kowanie współpracy tych krajów ze strukturami Sojuszu.
3. Przeszkody w realizacji współpracy
NATO i krajów Azji Centralnej
Przeszkody i trudności wpływające na stan współpracy NATO z krajami regionu Azji Cen-tralnej leżą po stronie obu partnerów. W odniesieniu do samego NATO można mówić o trzech z nich. Po pierwsze, istniejące wewnątrz NATO odmienne regionalne priorytety odnośnie do kształtowania polityki wobec państw nienależacych do Sojuszu utrudniają na-danie stosunkom z krajami Azji Centralnej wspólnego dla całego Sojuszu, priorytetowego charakteru. Z oczywistych względów geografi cznych kraje śródziemnomorskie kładą na-cisk raczej na współpracę z państwami Afryki Północnej oraz arabskimi8, a problemy Azji 5 Zobacz np. http://www.nato.int/docu/update/2006/04 -april/e0427c.htm.
6 „…taken a number of steps to further strengthen the Euro -Atlantic Partnership, in particular through a special focus on engaging with our Partners in the strategically important regions of the Caucasus and Central Asia…”
http://www.nato.int/docu/pr/2004/p04 -096e.htm.
7 http://www.nato.int/issues/sr -caucasus/index.html.
8 Na szczycie w Stambule powołano tzw. Stambulską Inicjatywę Współpracy, która ma łączyć NATO i kraje
Bliskiego Wschodu w wysiłakach podejmowanych na rzecz międzynarodowego bezpieczeństwa. Szczegóły na http://www.nato.int/docu/comm/2004/06 -istanbul/docu -cooperation.htm.
Centralnej nie mają specjalnego znaczenia dla ich interesów. Aktywność w promowaniu współpracy NATO z krajami Azji Centralnej przejawiają USA9, a ostatnio także Niemcy, którzy zagadnienia Azji Centralnej uczynili jednym z priorytetów swej prezydencji w UE w 2007 r. Wciąż jednak brak konsensusu w sprawie kierunku polityki NATO wobec tego regionu10.
Dodatkową trudność stanowi brak precyzyjnej koncepcji strategii NATO wobec kra-jów Azji Centralnej. Partnerswo to powinno bowiem mieć charakter indywidualny, dosto-sowany do charakteru poszczególnych krajów regionu, a także pragmatyczny, skierowany na współpracę w dziedzinach o priorytetowym dla NATO znaczeniu, jak wsparcie opera-cji w Afganistanie i Iraku. Jednocześnie w interesie Sojuszu leży wspieranie długofalowych przemian wojskowo -politycznych zarówno w całej Azji Centralnej, jak i w poszczególnych krajach regionu, prowadzących do zwiększenia stabilizacji i rozwiązania istniejących tam konfl iktów. Obecnie funkcjonuje wiele form partnerstwa i współpracy Sojuszu z poszcze-gólnymi państwami regionu, o czym będzie mowa później, które jednakże dotychczas nie doprowadziły do pogłębienia współpracy. NATO nie wypracowało dotychczas dokumentu stanowiącego ogólne ramy dla rozwoju przyszłej współpracy Sojuszu z krajami Azji Cen-tralnej, defi niującego cele i założenia na przyszłość w kontekście regionalnym.
Ostatnim elementem wyraźnie charakteryzującym politykę NATO wobec krajów Azji Centralnej jest jej kształtowanie poprzez pryzmat stosunków Sojuszu z Rosją. Takie działa-nia mają dwojakie konsekwencje. Pozytywnym efektem jest fakt, iż polepszenie stosunków między NATO a Rosją, widoczne w ramach współpracy w Radzie NATO–Rosja, ma do-datni wpływ na rozwój stosunków NATO z krajami Azji Centralnej, ponieważ neutralizuje konieczność ustawicznego dokonywania przez te kraje wyboru pomiędzy współpracą z So-juszem lub Rosją. Z kolei negatywne skutki „rosyjskiego pryzmatu” w natowskiej polityce wobec Azji Centralnej są widoczne w uzależnieniu tej polityki od perspektywy kształto-wania się stosunków NATO –Rosja, co w znacznym stopniu ogranicza swobodę i zakres współpracy NATO z tymi krajami.
Z drugiej strony przeszkody dla owocnego rozwijania współpracy między NATO a państwami Azji Centralnej istnieją również po stronie samych tych krajów. Najważniejszą z nich jest ścisła kooperacja tych państw z Rosją, która w wielu przypadkach całkowicie warunkuje ich zewnętrzne bezpieczeństwa względem kierunku swej polityki. Zatem aktyw-ność NATO w regionie Azji Centralnej jest przez Rosję postrzegana jako swoista ingerencja w jej strefę wpływów, której dotychczas nie zdołały ograniczyć ani obecności USA w re-gionie, ani wzmożonego zainteresowania nim Chin, Turcji czy Iranu. Rosja zdaje się wciąż 9 „I want to report to you about Secretary Powell’s visit to Central Asia over this past weekend, and /.../ give you a bit of context for what makes this important part of the world unique”. Elizabeth Jones, Dyrektor w
Minister-stwie ds. Europy i Euroazji, http://www.state.gov/p/eur/rls/rm/2001/11299.htm; „Our success in South and
Central Asia is critically important to our national interests.” Richard A. Boucher, Ministerstwo ds. Azji
Po-łudniowej i Centralnej: http://usinfo.state.gov/journals/itps/0906/ijpe/sca.htm. Dodatkowo, wiele pozarządo-wych analiz wskazuje na mocne lobby energetyczne, wiążące politykę USA z Azją Centralną, np. http://www. atimes.com/global -econ/CJ06Dj01.html.
10 USA w swej polityce wobec Azji Centralnej wydaje się kierować celami geostrategicznymi i pragmatycznymi,
jak utwierdzenie swoich wpływów na obszarze postradzieckim, a także uzyskanie zaplecza logistycznego dla operacji w Iraku i Afganistanie. Natomiast Niemcy jako główny cel widzą wspieranie przemian ustrojowych i wojskowych w tych krajach, dążenie do umocnienia się tam kultury i rządów prawa oraz kwestie energii.
odgrywać rolę głównego gwaranta pokoju i stabilizacji w Azji Centralnej, poprzez mediację w konfl iktach regionalnych, utrzymywanie swych wojsk w poszczególnych krajach, a także kontrolę nad strategicznymi drogami przesyłowymi surowców naturalnych z Azji nej. Jednocześnie kontroluje ona kierunek przemian politycznych w krajach Azji Central-nej, m.in. w sposób pośredni inicjując liczne organizacje i sojusze regionalne.11
Kolejnym elementem utrudniającym spółpracę NATO z państwami Azji Centralnej jest fakt, iż wspólne uczestnictwo w regionalnych organizacjach nie zdołało wytworzyć wśród państw Azji Centralnej ducha regionalnej współpracy ani zażegnać istniejących tam konfl iktów regionalnych, co dodatkowo przemawia za koniecznością indywidualnej, a nie regionalnej polityki NATO wobec poszczególnych partnerów.
Także brak wspólnych celów i wartości polityczno -społecznych, jak również korup-cja i niska sprawność aparatu państwowego, znacząco utrudniają współpracę krajów Azji Centralnej z NATO. Państwa te często nie mają precyzyjnie sformułowanej polityki wobec NATO, a jedynie oczekują się od Sojuszu pomocy materialnej w modernizacji swych sił zbrojnych czy ewentualnie wspólnych szkoleń i ćwiczeń podnoszących gotowość bojową wojska. Jednocześnie kraje te nie wykazują żadnej chęci przyjmowania na siebie zobowią-zań odnośnie do promowanego przez NATO kierunku reformy obronnej, ani demokra-tycznej kontroli nad wojskiem. Ogólny defi cyt demokracji w funkcjonowaniu państw Azji Centralnej jest przeszkodą w rozwijaniu stosunków z NATO, stawiającego sobie za cel de-mokratyzację sił zbrojnych partnerów.
Zainteresowanie państw Azji Centralnej partnerstwem z NATO jest w przypadku elit rządzących częściowo podyktowane chęcią pozystania dla swych działań większego uzna-nia na arenie międzynarodowej. Współpracę z NATO postrzegają one bowiem jako rodzaj awansu cywilizacyjnego swych krajów oraz oczekują, iż poprzez zbliżenie do standardów euroatlantyckich uda im się zachęcić do inwestycji kapitał zagraniczny. Bariera kulturowa dzieląca kraje NATO i Azji Centralnej, na której elementy zwrócono uwagę powyżej, jest wyraźnym utrudnieniem dla realizowania polityki Sojuszu w tym regionie.
4. Instrumenty współpracy NATO z krajami Azji Centralnej
Zasadniczą cechą odróżniającą partnerstwo NATO z krajami Azji Centralnej od współpra-cy Sojuszu z innymi państwami jest fakt, iż żaden z tych krajów nie dąży do uzyskania pełnego członkostwa w Sojuszu, co tym samym ogranicza zakres potencjalnej współpracy. Wszystkie kraje Azji Centralnej uzyskały w marcu 1992 r. członkostwo w Północnoatlan-tyckiej Radzie Współpracy (NACC), służącej jako forum dialogu NATO i krajów byłego Układu Warszawskiego. W 1997 r. została ona przekształcona w Radę Partnerstwa Północ-noatlantyckiego (EAPC). Jej celem było rozszerzenie forum dialogu i konsultacji na temat polityki i bezpieczeństwa NATO z krajami uczestniczącymi, dotychczas jednak nie wyda-je się ona zadowalająco spełniać tego zadania12. EAPC ma również za zadanie koordyno-wać program Partnerstwo dla Pokoju (PdP), w którym wszystkie państwa Azji Centralnej 11 Wspólnota Niepodległych Państw; Układ Bezpieczeństwa Zbiorowego; Szanghajska Organizacja Współpracy. 12 www.kas.de/db_fi les/dokumente/analysen_und_argumente/7_dokument_dok_pdf_8471_1.pdf
uczestniczą od 1994 r.13 W ramach PdP realizowana jest praktyczna współpraca poszczegól-nych partnerów z Sojuszem w celu wzmacniania zdolności interoperacyjposzczegól-nych tych państw z siłami NATO, a także wspierania w nich demokratycznej reformy obronnej. Podstawo-wą formą uczestnictwa w PdP są dwuletnie Indywidualne Programy Partnerstwa (IPP)14. W 1994 r. zapoczątkowany został Proces Planowania i Oceny (PARP), który ma za zadanie określić i ocenić stan sił zbrojnych państw partnerskich.15 Udział w tym programie biorą przede wszystkim Kazachstan i Uzbekistan. W 1996 r. oba te kraje podpisały z NATO poro-zumienie w sprawie stacjonowania sił (SOFA PdP), natomiast w 2002 r. przygotowały swo-je pierwsze Indywidualne Plany Działań Partnerstwa (IPAP). Inne, zaproponowane przez NATO formy partnerstwa – jak Plan Działań na Rzecz Członkostwa (MAP), Plan
Dzia-łań Partnerstwa przeciw Terroryzmowi (PAP -T), czy Trust Fund – dotychczas nie
wzbudzi-ły wiekszego zainteresowania wśród państw regionu. W czasie szczytu NATO w Stambule podkreślono priorytetowy charakter współpracy NATO z krajami Azji Centralnej, w tym zainicjowano nowy Plan Działań Partnerstwa na Rzecz Tworzenia Instytucji Obronnych (PAP -DIB), którego wdrażanie dopiero się rozpoczyna.
5. Stan współpracy NATO z poszczególnymi
krajami Azji Centralnej
16Kraje Azji Centralnej nie dążą do uzyskania członkostwa w NATO, poniważ są tradycyj-nie związane licznymi umowami i sojuszami wojskowymi z Rosją, jednocześtradycyj-nie w znacznej mierze determinuje ich stosunek do współpracy z Sojuszem. Inną wyraźną cechą polity-ki bezpieczeństwa wszystpolity-kich krajów Azji Centralnej jest próba balansowania pomiędzy wpływami NATO, Rosji, a także Chin w regionie, co również znacząco wpływa na zakres ich współpracy z Sojuszem. Państwa te są w głównej mierze zainteresowane kooperacją z NATO w kwestiach wojskowych, przede wszystkim w celu uzyskiwania pomocy w zwal-czaniu religijnego ekstremizmu, handlu narkotykami czy terroryzmu. Cele te nie są w peł-ni kompatybilne z tradycyjnymi założepeł-niami, którymi NATO kieruje się w swej polityce wobec krajów partnerskich. Już od czasu podjęcia współpracy z krajami Europy Środko-wej i Wschodniej Sojusz zwykł bowiem kłaść główny nacisk na demokratyczną reformę sił zbrojnych partnerów i ich interoperacyjność z NATO, natomiast problemom bezpieczeń-stwa miękkiego17 przypisywano drugorzędne znaczenie. Należy jednak zauważyć, iż konty-nuacja tej strategii w przyszłości przez NATO budzi pewne obawy ze względu na kierunek rozwoju koncepcji tzw. NATO Globalnego18. Sojusz wydaje sie bowiem ulegać naciskom 13 Tadżykistan przystąpił do PdP dopiero w 2002 r.
14 Kazachstan, Kirgistan i Uzbekistan mają takie programy od 1994 r., Tadżykistan od 2004 r., a Turkmenistan
od 1998 r.
15 Uczestniczą w nim Kazachstan i Uzbekistan od 2002 r.
16 Zobacz też: R. Estrella, Central Asian Security – the role of NATO, 175 PCNP 06 E, na: http://www.nato -pa.
int/default.asp?SHORTCUT=990
17 Chodzi tu przede wszystkim o problemy związane ze zorganizowana przestępczością, ochroną granic,
han-dlem narkotykami i ludźmi itp.
USA i kłaść szczególny nacisk na znalezienie partnerów do zwalczania międzynarodowych zagrożeń, wynikających np. z terroryzmu. Podtrzymywanie takiego stanowiska oznaczałoby daleko idącą zmianę charakteru NATO z organizacji o charakterze obronnym na gwaranta międzynarodowego bezpieczeństwa, co pierwotnie nie było jej celem. Obecnie prowadzo-na polityka grozi również przesunięciem punktu ciężkości działań podejmowanych przez NATO z regionu euroatlantyckiego w kierunku Azji, szczególnie Południowo -Wschodniej, a także Centralnej. Jednocześnie kraje tego regionu zdecydowanie nie chcą dopuścić do in-gerencji NATO w ich politykę wewnętrzną, a co za tym idzie – przyjmować promowanych przez Sojusz demokratycznych form funkcjonowania polityki bezpieczeństwa. Czy zatem NATO będzie w przyszłości musiło, a nawet chciało zmodyfi kować swe dotychczasowe priorytety, aby pozyskać przychylność nowych partnerów?!
6. Charakterystyka współpracy NATO
z poszczególnymi państwami Azji Centralnej
Ponieważ stopień zaangażowania poszczególnych państw Azji Centralnej we współpra-cę z NATO jest wyraźnie zróżnicowany, poniżej przedstawiona zostanie analiza zakresu współpracy Sojuszu z tymi krajami.
Kazachstan
Strategicznym partnerem politycznym i wojskowym Kazachstanu niezmiennie pozostaje Rosja. Tym samym priorytetowo traktuje on swe uczestnictwo w Układzie Bezpieczeństwa Zbiorowego19 i Szanghajskiej Organizacji Współpracy20. Z drugiej strony, Kazachstan jest obecnie najaktywniejszym partnerem NATO w regionie Azji Centralnej. Jedynie on uczest-niczy w tzw. Planie Zdolności Operacyjnych (Operational Capabilities Concept, OCC), stwo-rzonym w celu wypracowania mechanizmów i środków wdrażania PdP drogą ściślejszej współpracy wojskowej. Kazachstan jako jedyny kraj Azji Centralnej wziął udział w operacji w Iraku (jednostka saperska). Jednostka ta należy do batalionu Kazbat, który jest całko-wicie interoperacyjny ze strukturami NATO i podlega polskiemu dowództwu. Zaakcep-towany także został przedstawiony przez Kazachstan Indywidualny Plan Działań
Partner-stwa (IPAP), choć jego implementacja, ze względu na możliwą opieszałość Kazachstanu
we wdrażaniu przyjętych na siebie zobowiązań, szczególnie w kwestii wymiany informacji z Sojuszem, może natrafi ć na pewne trudności.
19 Obecnie jego członkami są: Armenia, Kazachstan, Kirgistan, Rosja, Tadżykistan, Białoruś i Uzbekistan, jej
statut znajduje się na stronie www.dcaf.ch/_docs/peace_support_eng/File%2007.pdf.
20 Rosja, Chiny, Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan i Uzbekistan są jej pełnymi członkami. Status obserwatorów
Uzbekistan
Aspirując do roli regionalnego lidera i starając się prowadzić politykę częściowej niezależ-ności od Rosji, Uzbekistan był dotychczas najważniejszym partnerem NATO w regionie. Ścisła współpraca została zerwana przez ten kraj po ostrej krytyce i sankcjach zastosowa-nych przez NATO, USA i UE w odpowiedzi na krwawe stłumienie przez władze uzbeckie demonstracji w Andidżanie w 2005 r. Obecne stosunki Uzbekistanu z NATO mają charak-ter jedynie deklaratywny. Uzbekistan nie uczestniczy w spotkaniach poszczególnych pro-gramów21, których jest członkiem, a także odmówił przyjęcia ofi cera łącznikowego NATO. W 2001 r. Uzbekistan, jako jeden z pierwszych krajów, przyłączył się do zawiązanej amerykańskiej koalicji antyterrorystycznej, walcząc z zagrożeniem ekstremistycznymi ru-chami islamskimi w regionie. Wraz z przejęciem przez NATO dowództwa misji w Afga-nistanie w grudniu 2001 r. Uzbekistan stał się dla niej głównym zapleczem logistycznym, oddając już wcześniej do użytku USA bazę wojskową w Karski -Khanabad. Jednakże po wy-padkach w Andidżanie Uzbekistan zmusił Amerykanów do wycofania się z tej bazy (21 li-stopada 2005 r.). W Uzbekistanie pozostała więc jedynie niemiecka baza w Termez, uży-wana dla potrzeb operacji w Afganistanie. Po oziębieniu stosunków z NATO zwiększeniu uległy jego kontakty wojskowe i polityczne z Rosją, m.in. Uzbekistan ponownie przystąpił do Układu Bezpieczeństwa Zbiorowego, z którego wycofał się w 1999 r. Współpraca z Rosją była kontynuowana również przez cały okres intensywnego współdziałania z NATO po-przez uczestnictwo Uzbekistanu (od 2001 r.) w Szanghajskiej Organizacji Współpracy.
Kirgistan
Kirgistan nie traktuje swej współpracy z NATO priorytetowo, ponieważ wciąż jest silnie związany regionalnymi i dwustronnymi umowami wojskowymi z Rosją. Nie rozważa on nawet udziału w IPAP, natomiast uczestniczy w projekcie Wirtualny Jedwabny Szlak (VSH), skierowanym na rozbudowę łączności multimedialnej narodowych ośrodków naukowych z ich odpowiednikami za granicą. Zasadniczym celem Kirgistanu wobec Sojuszu jest uzy-skanie możliwie daleko idącej pomocy w doprowadzeniu do interoperacyjności jego sił zbrojnych z NATO, w celu prowadzenia wspólnych misji pokojowych i działań antyterro-rystycznych. W 2001 r., w związku z rozpoczęciem operacji w Afganistanie, Kirgistan udo-stępnił USA bazę lotniczą Manas pod Biszkekiem. Jednakże w odpowiedzi na apel ogłoszo-ny latem 2005 r. na szczycie Szanghajskiej Organizacji Współpracy, dotyczący wycofania się USA z Azji Centralnej, Kirgistan zażądał od USA znacznie większych opłat za korzystanie z bazy, co postawiło pod znakiem zapytania kwestię jej dalszego istnienia22.
21 W 2002 r. podpisano memorandum z Agencją ds. Zaopatrzenia i Utrzymania Sprzętu NATO, Uzbekistan
przystąpił także do PARP, a w 2004 r. przedstawił Dokument prezentacyjny IPAP.
22 Jednocześnie Agencja Interfax 2 maja br., powołując się na współpracownika wywiadu Kirgistanu, podała, iż
nie jest wykluczone, że USA przechowuje w swej bazie w Manas broń atomową małego zasięgu dla ew. ude-rzenia w urządzenia atomowe w Iranie, www.interfax.ru/e/B/politics/28.html?id_issue=11725853.
Tadżykistan
Tadżykistan bardziej wiąże swą przyszłość z Rosją niż z NATO. Uczestniczy on w regional-nych organizacjach bezpieczeństwa, a także zezwolił na założenie rosyjskiej bazy wojsko-wej w swojsko-wej stolicy Duszanbe. Od NATO Tadżykistan oczekuje raczej pomocy technicznej i fi nansowej, jednocześnie deklarując, iż nie jest jeszcze gotowy do podpisywania ściślej-szych umów, np. IPAP czy PARP. Dotychczas Tadżykistan uczestniczył we wspólnych ćwi-czeniach na wypadek klęsk żywiołowych w Fergana w 2003 r. W ramach dywersyfi kacji swych partnerów wojskowych zezwolił on Francji w 2001 r. na utworzenie bazy wojskowej w Duszanbe, której siły w maju br. zostały znacznie wzmocnione celem wsparcia działań koalicji w Afganistanie.
Turkmenistan
Turkmenistan uczestniczy jedynie w IPP i z zasady unika wszelkiej zagranicznej współ-pracy wojskowej. Prawną podstawą jego polityki wojskowego niezaangażowania jest przy-znany mu przez ONZ w 1995 r. status trwałej neutralności. Dodatkowym powodem takiej polityki był dotychczasowy autorytarny charakter reżimu prezydenta Turkmenbaszy i jego szczelnie zamknięcie na wszelkie kontakty oraz współpracę z zagranicą, uniemożliwiające jakąkolwiek bliższą współpracę z NATO. Nie wydaje się, aby śmierć prezydenta Turkmen-baszy w styczniu br. oraz wybór jego następcy Gurbanguly Berdymuhammedova przynio-sły wyraźne zmiany w stosunkach Turkmeistanu z NATO. Podczas ofi cjalnej gratulacyjnej wizyty Specjalnego Przedstawiciela Sekretarza Generalnego Sojuszu Roberta Simmonsa u prezydenta Berdymuhammedova, do której doszło 19 marca br. w Aszchabadzie, nie podjęto żadnych konkretnych inicjatyw dotyczących współpracy23. Nie wydaje się bowiem, aby nowy prezydent Turkmenistanu planował zastąpić dotychczasowe traktowane priory-tetowo partnerstwo z Rosją jakiegokolwiek innym, co jedynie podkreśla wynik majowego szczytu Rosji, Kazachstanu i Turkmniestanu i deklaracja budowy gazociągu wzdłuż Morza Kaspijskiego z Turkmenistanu przez Kazachstan do Rosji24.
23 Panowie zapewnili się jedynie o kontynuacji współpracy w dziedzinach m.in. bezpieczeństwa
międzynaro-dowego, zwalczania terroryzmu oraz narkotyków. Podkreślając neutralny status Turkmenistanu, R. Simmons podziękował za szczególny wkład tego kraju w stabilizację Afganistanu oraz całego sąsiadującego z nim regio-nu, co dodatkowo uwidacznia zaledwie kurtazyjny charakter całego spotkania. http://www.turkmenistan.gov. tm/politika/hronika/200307_eng.html.
5. Perspektywy współpracy NATO z krajami Azji Centralnej.
Rola Polski
Zmiany geopolityczne po 1989 r., strategiczne położenie geografi czne państw Azji Central-nej pomiędzy Rosją a Chinami, a także ich znaczące zasoby surowców naturalnych oraz potencjalna niestabilność są powodem dużego od początku lat 90. zainteresowania NATO Azją Centralną. Dodatkowo, wraz z rozpoczęciem operacji ISAF w Afganistanie w 2001 r., region ten nabrał dla Sojuszu szczególnego znaczenia strategicznego. Jednocześnie widocz-ne są wyraźwidocz-ne różnice w defi niowaniu priorytetów współpracy przez NATO oraz jego part-nerów z Azji Centralnej. Sojusz zwraca szczególną uwagę na wdrażanie demokratycznych standardów w krajach uczestniczących w EAPC, natomiast państwa te oczekują od NATO raczej wsparcia wojskowego i fi nansowego dla modernizacji swych sił zbrojnych i nie go-dzą się na jego ingerencję w obrany kierunek reform. Z drugiej strony, mimo iż NATO jest sojuszem obronnym, nowo tworzona koncepcja tzw. Globalnego NATO zakłada większą obecność Sojuszu w Azji Centralnej celem poszerzenia współpracy w zakresie tzw. bez-pieczeństwa miękkiego, co trafi a na opór Rosji, tradycyjnie posiadającej dominującą po-zycję w tym regionie. Aby nieco przybliżyć te sprzeczne wizje wspołpracy obu partnerów, należałoby rozważyć odpowiednie poszerzenie obecnych sfer aktywności Sojuszu w Azji Centralnej, aby dostosować jego priorytety do specyfi cznych potrzeb krajów tego regionu, a jednocześnie osiągnąć własne cele. Szczególne ważny i celowy wydaje się udział i wsparcie NATO w rozwiązywaniu lokalnych konfl iktów, a także wspieranie rozwoju współpracy re-gionalnej oraz modernizacji i demokratyzacji sił zbrojnych tych państw.
W przyszłości obie strony powinny przede wszystkim jednoznacznie i pragmatycznie formułować wzajemne oczekiwania. Państwa Sojuszu muszą być świadome, iż dla krajów Azji Centralnej priorytetem jest współpraca z Rosją, a nie z NATO. Sojusz powinien zatem wypracować odpowiednią koncepcję formułującą cele partnerstwa z krajami regionu Azji Centralnej, a także dążyć do pogłębienia współpracy w ramach istniejących i przyszłych programów.
Naturalnym partnerem dla polityki NATO wobec krajów Azji Centralnej jest Unia Europejska. To ona objęła ten region kilkoma szczegółowymi programami pomocy i roz-woju25. M.in. w ramach UE udało się wypracować kilka rozwiązań konfl iktów dot. współ-pracy przygranicznej26, które to doświadczenie NATO mogłoby wykorzystać we współpra-cy z krajami Azji Centralnej. Celem Sojuszu nie powinno być natomiast, mimo nacisków ze strony USA, ani konkurowanie, ani współpraca z innymi organizacjami regionalnymi działającymi w Azji Centralnej, takimi jak Układ Bezpieczeństwa Zbiorowego czy Szang-hajska Organizacja Współpracy. Dotychczas bowiem nie stanowiły one dla NATO żadnej konkurencji, ze względu na różnice w stawianych sobie założeniach. Sytuacja może się zmie-25 M.in. TACIS, TRASECA, INOGATE, EU Water Initiative, TEMPUS. Współpraca w latach 2002–2006 oparta
była na dokumencie Central Asia: Regional Strategy Paper 2002–2006, szczegóły na: ec.europa.eu/external_re-lations/ceeca/rsp2/; natomiast w latach 2007–13 na: Regional Strategy Paper for Central Asia, Associated
In-dicative Programme, oraz Development Cooperation Instrument, szczegóły na:
www.donors.kg/.../EC_Delega-tion_Regional_%20Strategy_Paper_%20CA_2007 -13_%20rev_%20june -15 -2006_En.pdf.
26 Patrz: program Border Security and Management (BOMCA), obejmujący kraje południowoeuropejskie, UE,
nić, jeśli w przyszłości daleko idącej weryfi kacji ulegną cele Sojuszu wraz z realizacją kon-cepcji Globalnego NATO. Jednocześnie NATO powinno promować wzajemne porozumie-nie regionalne w Azji Centralnej oraz prowadzić szeroko zakrojoną kampanię informacyjną o swoich celach w regionie i korzyściach wynikających ze współpracy, np. poprzez zakła-danie ośrodków szkoleniowych i informacyjnych, a także wysyłanie ofi cerów łącznikowych do poszczególnych krajów regionu. Słuszne wydaje się rozważenie rozszerzenia ram pro-gramowych inicjatyw powołanych dla wspierania partnerów z Azji Centralnej, a jednocześ-nie inicjowajednocześ-nie szerszej kampanii zachęcającej poszczególne kraje do uczestnictwa w nich. Chodzi m.in. o program Wirtualny Jedwabny Szlak27 czy program Trust Fund (FT), powo-łany w 2000 r. dla wspierania partnerów w likwidacji min przeciwpiechotnych, a następnie rozszerzony na koszty niszczenia broni, który w przyszłości mógłby także objąć skutki ob-ciążeń związanych z reformą obronną partnerów. Taka współpraca przyczyniłaby się do zbli-żenia i lepszego wzajemnego zrozumienia partnerów i wyzbycia się wzajemnych uprzedzeń, a przede wszystkim mogłaby być odpowiedzią na najbardziej palące problemy regionu.
Również w interesie Polski leży, aby NATO rozwinęło z krajami Azji Centralną pogłę-bioną współpracę. Nasz kraj mógłby wnieść istotny wkład do wypracowania strategii NATO wobec państw Azji Centralnej, ponieważ problematyka przemian na obszarach postradzie-ckich zajmuje szczególnie istotne miejsce w polityce bezpieczeństwa zewnętrznego Polski. Poprzez doświadczenia polityczno -historyczne wspólne zarówno dla Polski, jak i reszty państw byłego Układu Warszawskiego, w tym krajów Azji Centralnej, a także sukces Polski we wdrażaniu zachodnich standardów ustrojowych i wojskowych, nasz kraj wydaje się ide-alnym mentorem aktywnej polityki NATO wobec partnerów z Azji Centralnej. Współpraca z państwami Azji Centralnej nie miała dotychczas pierwszorzędnego znacznia dla naszego kraju, co powinno ulec gruntownej zmianie ze względu na liczny udział naszych żołnie-rzy w misji NATO w Afganistanie, a z drugiej strony plany dywersyfi kacji dostaw energii do Polski z tego regionu.
The Position of the Countries of Central Asia in NATO Policy.
Perspectives of Cooperation
Summary
The terrorist attack which took place on 11th September, led to signifi cant transfor-mations of international order, which determined security at global level. According to the author, the change in the form of security threats forces the states belong-ing to Transatlantic Community to approach the maintainbelong-ing of international order from a new viewpoint. Counteracting threats requires the building of partnership foundations with states that can eff ectively counteract new threats. The establish-ment of this cooperation is indispensable in Central Asia. However, it constitutes a big challenge for democratic systems which must accept an alliance with antidemo-cratic states or states whose internal political situation is unstable.
