Tom 8, cz. 2, 2020
Andr ej ka ik
O POSTAWACH FIZYK W WOBEC FILOZOFII
10.37240/FiN.2020.8.2.1
Nie iad i a fi fia je a g g a d iad ej.
Carl Friedrich on Wei cker STRESZCZENIE
Celem ar k je anali a po a fi k obec filo ofii na pr k adach ano- wisk wybitn ch eore k . Mo na r ni po a profilo ofic ne (Ein ein, Bohr, Hei enberg, on Wei cker, Penro e, Ro elli) ora an filo ofic ne (Wein- berg, Ha king, Fe nman). Anali ie poddano arg men fi k a filo ofi l b pr eci niej gl dnieniem kier nk filo ofic n ch, do k r ch oma iani fi c i odno . Oka je i , e najbard iej kr c nie odno i fi c do elkich koncepcji filo ofic n ch dopa r j c ch i c nnik aprior c n ch l d kim po-
nani , na omia ci, k r do r egaj po ytywne znaczenie filozofii dla nauki, najc ciej na i j do rad cji pi agorej ko-pla o kiej jako a ci ej pod a ro mienia fi ki p c e nej.
S a kl c e: fi ka, filo ofia, aprior m, po i m, pla oni m, pi kno.
WST P
Znakomi a i k o fi k ajm je obec filo ofii po a e a nie po iadaj i oni na ema filo ofic ne. Do c o g nie fi k do iadc aln ch. Znac nie i cej agi po i caj filo ofii fi c eore c . W m pr padk po a fi k obec filo ofii mo na pod ieli na profi- lozoficzne i antyfilozoficzne. Pr k adami po a profilo ofic n ch mog b Alber Ein ein, Niel Bohr, Werner Hei enberg, Carl Friedrich on Wei cker, Roger Penro e c Carlo Ro elli. Uc eni ci doceniaj nac enie refleksji filozoficznej w badaniach naukowych.
Z dr giej ron , r d bi n ch fi k eore k nie brak po a an filo ofic n ch. S e en Weinberg pi e o nie ro mia ej nie k ec no ci filo ofii, S ephen Ha king a a, e filo ofia je mar a , a Richard Feynman ierd a, e je be nac enia.
10 Andr ej kasik
Celem ar k je : 1) anali a arg men form o an ch pr e fi y- k a albo pr eci nac eni filo ofii dla fi ki; 2) pr ba alenia, jak rol pe ni pr ekonania filo ofic ne prac c on ch; 3) pr ba alenia, do jakiej filo ofii na i j fi c form j c arg men a albo pr eci jej donio o ci; 4) pr ba alenia, jakie okre ro oj fi ki c eg lnie donio e dla reflek ji filo ofic nej, jakich na omia ma marginalne na- c enie. Na ako c enie chcia b m r nie r ci ag na in ere j ce
ja i ko filo ofii nie iadomionej . Oka je i miano icie, e na e ci c eni, k r deklar j po a rad kalnie an filo ofic ne i ocie c o podno oich pracach agadnienia o charak er e filo oficznym, zdecy- do anie krac aj c m po a pr edmio , apara r poj cio i me od ba- da c e fi ki. W pe n m en ie filo ofia oka je i na e nie nikniona, ponie a j ama e a, e filo ofia je dla na ki b dna, nie nale do ad- nej na k c eg o ch i ma charakter filozoficzny.
ALBERT EINSTEIN B G JEST WYRAFINOWANY, ALE NIE PERFIDNY
Ein ein na a donio e nac enie filo ofii dla bada na ko ch.
Teoria po nania be kon ak na k aje i p m chema em. Na ka bez teorii poznania o ile je og le do pom lenia jest prymitywna i m na. 1 Zdec do anie odr ca koncepcje filo ofic ne pr jm j ce i nie- nie jakichkol iek c nnik aprior c n ch po nani .
Je em pr ekonan , e filo ofo ie arli kodli p na ro j m li na ko ej, pr eno c niek re pod a o e poj cia d ied in do iadc e- nia, gd ie najd j i one pod na kon rol , na nie kalne n apriory- m . [ ] W c eg lno ci je o pra d i e odnie ieni do poj c a i pr e r eni, k re fi c pod p em fak m ieli dj Olimp r ec a priori, ci li je i pr o o a do obecn ch po r eb. 2
Te filo ofic ne rak o a jako og lniej e od na ko ch i krac aj ce po a a i g fi ki c innej na ki. Podkre la jednak, e og lnienia filo o- ficzne m i opiera na nikach na ko ch .3
Bogac a r ec i o ci nie je anie ch ci aden pojed nc s- tem filozoficzny, dlatego uczony nie powinien i a i jedn okre lon
—————————
1 A. Einstein, Uwagi do prac zamieszczonych w niniejszym tomie, w: Albert Einstein. Pisma filozoficzne, S. B r n (red.), pr e . K. Napi rko ki, W d. IFiS PAN, War a a 1999, . 177 178. S to uwagi Einsteina Remarks Concerning the Essays Brought together in This Co-operative Volume, w: Albert Einstein: Philosopher-Scientist, P. Schilpp (red.), Tudor Publishing Company, New York 1957, s. 665 688.
2 A. Einstein, I a e ii g d ci, pr e . A. Tra man, Pr ki i S-ka, Warszawa 1997, s. 12.
3 A. Einstein, L. Infeld, E cja fi i. R j g d d ajda iej ch j d e ii g d ci i a , pr e . R. Gaje ki, Pr ki i S-ka, Warszawa 1998, s. 60.
filo ofi i m on je do po ki ania r n ch emach filozoficz- nych, niekiedy nawet tak zasadniczo odmiennych, jak platonizm i pozyty- i m, ego, co b d ie m pomocne jego prac bada c ej 4. Fizyk pedan c nem eore ko i po nania m i da a i po ba ion m skrupu opor ni 5.
W daje i on reali o le, o ile i je pr ed a i ia nie ale n od ak po r egania; ideali , gd a a poj cia i eorie a olne or l dz- kiego m (niedaj ce i pro ad i dan ch empir c n ch); po i- , gd a a oje poj cia i eorie a adnione tylko w tej mierze, w jakiej daj one logic ne pr ed a ienie i k mi d dan mi m o mi.
Mo e i on da a na e pla onikiem c pi agorejc kiem, je li p nk id enia logic nej pro o na a nie b dne i k ec ne nar d ie oich bada . 6
Ein ein o arcie deklaro a pe ne pr ekonania me afi c ne. Pr ede wszystkim realizm metafizyczny przekonanie o istnieniu ia a nie ale - nego od iadomo ci podmio po naj cego i jakiejkol iek eorii na a
a pod a o e a o enie elkich bada naukowych.7 Pogl d en ma cha- rak er iar m en ie, e nie mo na go do odni . Akcep jem go jednak, ponie a ar nk je ono en o no po na ania ia a, je a em nie b dne prac c onego. ia je b em por dko an m, po c e- g lne elemen e ob po i ane a pomoc a ch pra id o o ci, k - re maj charak er obiek n i ca ko icie nie ale ne od m po naj - cego podmio . Jego najog lniej mi cechami jed i i harmonij- . Jednoli o polega na m, e pod a najd je i jedno lub kilka pod a o ch pra , harmonijno a na m, e f ndamen alne pra a pr rod or p jn em. B ponad o pr ekonan , e pr roda je r ec i nieniem ego, co najpro e en ie ma ema c n m: B g je rafino an , ale nie je o li ma ema ka, k ra je nar d iem po nania ia a je niekied bard o kompliko ana, je a adnic o do-
pna po nani l d kiem . Zdaniem Ein eina r k r ma ema c ne nie jednak b ami pla o kimi i niej c mi nie ale nie od ia a fi c nego i nie ale nie od m , lec , podobnie jak kie poj cia na ko e,
obodn mi orami m l d kiego .8 adn m nich nie pr gu- je cecha aprior c nej koniec no ci, a jed n m ich a adnieniem pr ro- do na ie je o, e popra nie od ar aj ia dan nam e ra e- niach m o ch. W elkie po a ne ro a anie eorii fi c nej m i bra pod ag ro r nienie pomi d obiek n r ec i o ci , nie ale n
—————————
4 S. Butryn, Przedmowa, w: idem (red.) Albert Einstein. Pisma filozoficzne, op. cit., s. XV.
5 A. Einstein, Uwagi , op. ci ., . 178.
6 Ibidem, s. 178.
7 A. Einstein, Zapiski autobiograficzne, pr e . J. Biero , W da nic o Znak, Krak 1996, . 12.
8 A. Einstein, O metodzie fizyki teoretycznej, w: idem, Jak wyob a a bie ia . P e e ia i opinie, pr e . T. Lance ki, Copernic Cen er Pre , Krak 2017, . 374.
12 Andr ej kasik
od elkiej eorii, a poj ciami fi c n mi, k r mi oper je a eoria. Poj cia e pom lane ak, ab odpo iada obiek nej r ec i o ci fi c nej i a pomoc ch poj pr ed a iam obie r ec i o . 9
Ze gl d na pr jmo ane a o enia me afi c ne pe ne idee filo o- fic ne Ein ein na a a pomocne po ki aniach naukowych ( c eg lno ci prac nad og ln eori gl dno ci) pe ni one rol po aempir c n ch kr eri ocen i akcep acji eorii na ko ej. Za akie kr eria na a na ralno , logic n pro o a o e i e n r n do kona o eorii .10 B g boko pr ekonan , e pr roda je r ec y-
i nieniem ego, co pod gl dem ma ema c n m je mo li ie najpro t- e .11 Wpra d ie pr na a , e prec jne form o anie ego kr eri m pr par a po a n ch r dno ci, o podkre la jednoc e nie, e na og c eni gad aj i ocenie e e c n ch ale eorii.12 W fizyce teoretycznej po aempir c ne kr eria ocen eorii pro ad aj i do ki ania najpro ch poj ma ema c n ch i ich i k .13 Pomagaj one c o- nem bor e kier nk po ki a no ch eorii.
Ein ein b de ermini i nigd nie aakcep o a mechaniki k an o ej (do k rej po ania po b i o n i pr c ni ), po alaj cej jed nie na probabili c n opi ja i k na po iomie f ndamen aln m. B g boko pr ekonan , e B g nie gra ko ci i pr e niemal r d ie ci la d k o-
a Niel em Bohrem, pr ed a iaj c arg men maj ce ka a niekom- ple no mechaniki k an o ej, mimo jej nie pli ch kce empi- r c n ch. W daje i , e mo na m m pr padk do r ec pe n niekon ek encj : kr ko a no enie pr e filo of niek r ch poj na nie kalne n aprior m , mc a em kr ko a mechanik k an o , ponie a nie je godna de ermini mem, pe nie ak jakb de ermini m na a a ar nek koniec n na ki .
NIELS BOHR CONTRARIA SUNT COMPLEMENTA
Bohr og le nie in ere o a i ro a aniami a odo ch filo of , jednak form o ana pr e niego a ada e e a ci i kopenhaska interpretacja mechaniki kwantowej maj g bokie nac enie filo ofic ne.14 Abraham Pai naje na e Bohra a jednego naj a niej ch filo of XX iek .15
—————————
9 A. Einstein, B. Podolsky, N. Rosen, Can Quantum-Mechanical Description of Physical Reality by Considered Complete?, Physical Review 47, 1935.
10 Por. A. Einstein, Zapiski autobiograficzne, op. cit., s. 20.
11 A. Einstein, O metodzie fizyki teoretycznej, op. cit., s. 376.
12 Por. A. Einstein, Zapiski autobiograficzne, op. cit., s. 20.
13 A. Einstein, O metodzie fizyki teoretycznej, op. cit., s. 378.
14 Por. A. Pais, Czas Nielsa Bohra. W fizyce, filozofii i polityce, pr e . P. Am erdam ki, Pr ki i S-ka, Warszawa, s. 35 36.
15 Ibidem, s. 35.
P e c a d a f f c e ef e B h a d c a d ed e
f . W a e bada a ad a c a e pisze
d c e c e a e g a c e e a g de f a c e
c e a a a a eg ac e a a eg
ad c e f f . Re a d a , a ch e a ed ac e stosowanie elementarnych , ec a d e a a a o-
ch, a c ac e e ac a ce da e a a f . 16
Tematem filozoficznych prac Bohra jest jak sam rzecz ujmuje e i-
e g c a e c a, e d e a c e f a o-
e .17 F f c e ac e e echa a e ega a , e u- a a c ch d d ce a e ch a e d chc a a a ch a e b d e f c e a .18 W c eg c echa a an-
a d c a a c de e a ec pisu probabilistycznego, a ad a a a, e d adc e a e f a e a e
d ch d e g b e e a e a f ac a
e a e ch d ac e e e a ch a c ach b e 19,
e a dd a a e d de a a bada
b e e a eg a c a a. T g a c e e e a a- e a e ch d d ch b e ac 20 prowadzi do istotnej zmiany a eg c a a a a f ce. Ma a e ac e e da e wykracza-
ce a echa a .
B h , a a c b e f f c e, ce a c e a
e ach e e g c ch, c eg c a a a e a do- adc e a b e e ed ac eg e a f ac . Zagad e a ont g c e ( e af c e) d c ce a ec c b e e a a a ca c e a e21. Sa e b e c a eg e
a a a g d c ec c , a e a a a a-
c a ed ac a f ac , c ad a d e u-
b e c . R e e a , da e ac a d
f b e eb eg ce e e c a e ab e a
B h a ec f c eg ac e a: Je ch d b e , a ci- wiej jes a e e a a dla obserwacji otrzymanych w wa-
ach, ch g d a ca ad e e e a . 22 W d -
e d E e a, b a a ea a eg , B h
a g d a ea c fizyka traktuje jedynie o tym, czego
e d ed e d e bada c c a ch a-
—————————
16 N. Bohr, Fizyka atomowa a wiedza ludzka, e . W. S a e , S. S , A. Te e, PWN, Warszawa 1963, s. 9.
17 Ibidem, s. 5.
18 Ibidem, s. 13.
19 Ibidem, op. cit., s. 44.
20 Ibidem, s. 18.
21 Por. A. Pais, Czas Nielsa Bohra , . c ., . 423.
22 N. Bohr, Fizyka atomowa , . c ., . 111 112.
14 And ej kasik
k k ch d ia ch, a e a d iadc e ,
i d ia ch, a a a e ka eg iach fi ki k a- c ej. Re acje ie ac ci ac aj jed ak g a ice a ci ch j , d a eg ie adkach ka a i je e a komplemen- tarne opisy sytuacji obserwacyjnych. Na k ad fa i k k a aspekt mikroobiek e iaj c i i k e e a i aspek- tami e ie, e daj a ie a ch cech ja i k ie l- ch; ie a i d i i ec ci in actu, gd ich d k ad a a a i a j cia i echa ic i da ab aje ie k c aj c ch i e a ek e e a ch .23 Contraria sunt complementa ( eci ie a komplementarne).
K e ha ka i e e acja echa iki k a ej j ci B h a a i i c ad ka e dej cie d k a c eg ea i a k eg . W mechanice k a ej ch d i a ie ie i ci ch a e ci i d ika i pomia .24 B h j a iekied je a i k je c e d ad iej:
Nie i ieje ia k a . I ieje k ab akc j k a i fi c . Je b de e , e ada ie fi ki ega a dk ci , c je
a a. Fi ka aj je i , c e ied ie a e. 25
Wed g B h a idee ac a e d a eb i e e ac j ch echa- iki k a ej, akie jak a ada k e e a ci, aj ie g l- iej e ac e ie fi fic e i g b a e d a a i e ch a- gad ie bi gii, chologii a nawet w badaniu ludzkich kultur.26
WERNER HEISENBERG
I PRZYRODOZNAWSTWO PLATO SKIE
Hei e be g je, e dk cia d ied i ie fi ki aj k ek en- cje cha ak e e fi fic , a idee fi fic e aj i a
j bada a k ch. T ie d i a e , e ie a ie - c e ej fi ki be aj ci fi fii, c eg ci a g eckiej fi fii przyrody.27 S c eg e ac e ie i je Hei e be g i je fi ce a ej, k a ad i d a da ek k ac aj c ch a a au- k . W e ie e e gii j d ej k je a ie , d k d ad i
a ech ika 28 a c iki bada a k ch g c i i d ie ia i d a da i; e c j cha ak e e ii g d ci
—————————
23 Ibidem, s. 15.
24 Ibidem, s. 105.
25 Cyt. w: A. Pais, Czas Nielsa Bohra , . ci ., . 405.
26 Por. ibidem, s. 416 424.
27 Por. W. Heisenberg, The Ph sicis s Concep ion of Na re, Greenwood Press Publishers, West- point, Connecticut 1970, s. 55; D. C. Cassidy, Uncertainty. The Life and Science of Werner Heisen- berg, W. H. Freeman and Company, New York 1992, s. 47.
28 W. Heisenberg, Ponad granicami, e . K. Wolicki, PIW, Warszawa 1979, s. 13.
i mechaniki k an o ej pro ok je p anie o pra d i o ierd e na ko- wych;29 Hei enberg a ia r nie p ania o i ki mi d p c e n m pr rodo na em a k ora o nac enie fi ki gd chod i o ro i -
anie ar ch problem filo ofic n ch .30
Odkr cie na ko e ma nac enie filo ofic ne, gd gd a pra o ego odkr cia aniaj i l b k j odpo ied p ania bard o og lnej na u- r do c ce nie le jakiej pecjalnej d ied in pr rodo na a, ile ra- c ej me od na ko ej og lno ci l b pod a o ch ar nk elkiej na ki pr rodnic ej .31 Re l a na k pr rodnic ch po alaj ro a a da ne problem filo ofic ne ie le no ch odkr .
Hei enberg na i je do por mi d rad cj ma eriali c n , repre- en o an pr e a omi m Demokr a i jego kon n a or a ideali c n rad cj k pi agorejc k i Pla ona. S a ia ak o o e : W p c e ne in erpre acje ja i k mikro ia a nie iele maj p lnego pra d i ie ma eriali c n filo ofi . Mo na a ci ie po ied ie , e fi ka a omo a pro ad i a na k drogi ma eriali m , k r kroc a ona d ie i na-
m leci .32 Fi ka p c e na kroc i c am drog , k r kro- c li pi agorejc c i Pla on .33 Argumenty przeciw materializmowi a za ide- ali mem c erpie Hei enberg re l a mechaniki k an o ej, jako e nie jest ona zgodna z przyjmowanym w filozofiach materialistycznych: 1) deter- mini mem; 2) idea em obiek nego opi r ec i o ci fi c nej; 3) poj- mo aniem elemen arn ch k adnik ma erii ka egoriach on ologii b-
ancjaln ch b jedno ko ch .34
Determinizm tradycyjnie c ono mechanik kla c n Ne ona. Hipo- e c n do kona podmio po naj c , aki jak demon Laplace a, k r po- rafi b po na do oln m opniem dok adno ci ar nki poc ko e
k ad ora ro i a odpo iednie r nania m g b jedno nac nie pr e- wid a pr e ja i ka i od ar a pr e o najdrobniej ch c e- g ach. Pra a probabili c ne rak o ano jako pra a rne, a a o o a- nie poj cia pra dopodobie a i ano na nie ied o r ec i m
anie r ec . Za ada nieo nac ono ci niemo li ia jednak alenie do- oln prec j p d i po o enia (og lniej r ec bior c par ielko ci pr - on ch) na e dla jednej c ki elemen arnej, akiej jak elek ron. Im i k- a je dok adno pomiar jednej ch ielko ci, m mniej dok adnie nam dr g . M im jednak na je obie, je li chcem okre li acho anie i k ad .35 Kla c n de ermini m lega a em mikro iecie a ama- ni . Z a ad nieo nac ono ci nika r nie , e mikroobiek om nie pr y-
—————————
29 Ibidem, s. 13.
30 Ibidem, s. 14.
31 Ibidem, s. 25.
32 W. Heisenberg, Fizyka a filozofia, pr e . S. Amsterdamski, KiW, Warszawa 1963, s. 42.
33 Ibidem, s. 59.
34 Por. S. Amsterdamski, P ie, w: W. Heisenberg, Fizyka a filozofia, op. cit., s. 218 219.
35 W. Heisenberg, Fizyka a filozofia, op. cit., s. 31 32.
16 Andr ej kasik
g j kla c nie ro miane rajek orie czasoprzestrzenne a ich ruch ca - ko icie m ka i mechani c n m pr ed a ieniom.
F nkcja falo a pe niaj ca Schr dingera mechanice k an o ej nie repre en je adnej obiek nej realno ci fi c nej, lec je c o ab rak- c jn m ra aniem ma ema c n m po alaj c m na oblic anie pra do- podobie re l a pomiar . W j ci Hei enberga mechanika k an- o a nie je i c opi em obiek nej, c li i niej cej nie ale nie od podmio po naj cego realno ci fi c nej, ale jed nie chema em ma ema- tycznym po alaj c m na oblic anie pra dopodobie re l a po- miar .
On ologic n model elemen arn ch k adnik ma erii je na omia , daniem Hei enberga, bli koncepcjom pi agorejc k i Pla ona ni ma eriali mo i a omi c nem Demokr a. Ro j fi ki w XX wieku,
jednej ron , dopro ad i do pek ak larnego po ierd enia a omi m , dr giej a ron m i rad kalne mian poj cio e na m ro u- mieni elemen arn ch k adnik ma erii. Oka a o i miano icie, e ani a om , ani c ki elemen arne nie iec n mi i nie ni c aln mi k adni- kami ma erii: c ki elemen arne ka j ar no korp k larne, jak i falo e a ci o ci, mog i ajemnie iebie pr ek a ca , mog po a a k an o ej pr ni i anihilo a , nie pr g j im kla czne trajek orie; nie po iadaj a ci ej dla obiek mikro kopo ch cech ind id alno ci i podlegaj niekla c n m a kom Fermiego-Diraca i Bosego-Ein eina, nie acho j o amo ci c a ie (o c lacje ne rin);
nie ka j dookre lono ci charak er ki re cio ej ( perpo cja a- n ), a ponad o na e od eparo ane pr e r ennie ka j po i ania, k re jak i daje krac aj po a k e i ki c a opr e r enne (k an o e pl anie). Zgodnie kopenha k in erpre acj mechaniki k an- to ej odnie ieni do on ologii mikro ia a ka ani je e m na por ce- nie elkich pogl do ch mechani c n ch obra e .
Hei enberg pi e na p j co:
Wed g Demokr a a om iec n mi i nie ni c aln mi c kami materii, aden a om nie mo e pr ek a ci i inn a om. Fi ka p c e-
na dec do anie odr ca e ma eriali m Demokr a i opo iada i a stanowiskiem Platona i pi agorejc k . C ki elemen arne na pe no nie iec n mi i nie ni c aln mi cegie kami ma erii i mog i iebie nawzajem pr ek a ca . [ ] Podobie o pogl d p c e n ch do koncepcji Platona i pi agorejc k nie ko c i na m. Polega ono jeszcze na c m inn m. C ki elemen arne , o k r ch m i Pla on Timajosie, i ocie nie ma erialn mi korp k ami, lec formami ma ema c n - mi. 36
—————————
36 W. Heisenberg, Fizyka a filozofia, op. cit., s. 56 57.
Pr ekonanie, e po a il or c n m ia em ra e i nieje pra d i ia c ek elemen arn ch, k re c o ma ema c n mi formami 37, wyznac o program bada c fi ki eore c nej Hei enberga. Sam r y- m a , e pra ia pr rodo na o pla o kie .
Tradycja pitagorejsko-pla o ka pr eja ia i r nie m li filo oficz- nej Hei enberga popr e ci e po i anie poj pra d i pi kna, a i c akcep acj ak anej Wielkiej Teorii, godnie k r pi kno polega na a-
ci ch proporcjach c ci do iebie i do ca o ci. Ab rakc jne pi kno je dla Heisenberga ac i ie a d i ci teorii naukowej: simplex sigillum veri (pro e piec ci prawdziwego)38 i rak je on ar o ci e e-
c ne akie jak pi kno, pro o a c me ria jako i o ne po aempir c ne kryteria akceptacji teorii naukowej.
Gd pr roda pro ad i na do form ma ema c n ch o ielkiej pro ocie i ielkim pi knie przez te form ro miem amkni e k ad pod a o-
ch a o e , ak joma i m podobne do form, k r ch nik do d je z- c e nie m li , o nie mo na i ed po r ma od pr ekonania, e one pra d i e , o nac e pr ed a iaj pra d i cech pr rody.
Mo li e, e form e m i r nie i o na m o nk do pr rod , e je nich ak e elemen ekonomii m lenia. Ponie a jednak nie mo na b ob nigd amem doj do ch form, ponie a dopiero pr roda nam je pr ed-
a ia, nale one do amej r ec i o ci. 39 Pulchritudo splendor veritatis (pi kno bla kiem pra d )40
Hei enberg, podobnie jak Pla on, docenia rol in icji po nani nau- ko m i ierd i, e pr padk ielkich odkr na ko ch badac roz- po naje pra d po m jej bla k , pr e iecani .41 W ro b ni ci pi k- na pr rodo na ie ci m ielki i ek aje i ro po na aln , nim je c e ro miano go c eg ach. 42 Oc i cie do iadc enie i ci e ro mo anie ciem apara ma ema c nego fi ce nie-
b dne, jednak racjonalne m lenie i arann pomiar nale pra d ie do prac pr rodnika, ak jak m o ek i d o do prac r e biar a. Ale ob pr padkach o lko nar d ia, nie re prac .43
—————————
37 P. A. Heelan, Quantum Mechanics and Objectivity. A Study of Philosophy of Werner Heisen- berg, Martinus Nijhoff, The Hague 1965, s. 139 140.
38 W. Heisenberg, Ponad granicami, op. cit., s. 276.
39 W. Heisenberg, C i ca . R fi ce a , pr e . K. Napi rko ki, PIW, War- szawa 1987, s. 96.
40 W. Heisenberg, Ponad granicami, op. cit., s. 276.
41 Ibidem, s. 276.
42 Ibidem, s. 277.
43 Ibidem, s. 286.
18 Andr ej kasik
CARL FRIEDRICH VON WEIZS CKER:
NIEU WIADOMIONA FILOZOFIA JEST GORSZA OD WIADOMEJ Von Wei cker odpo ied na p anie c filo ofia r ec i cie ma ja- kie nac enie dla fi ki? 44 ale nia od ego, c mam do c nienia z okresem nauki normalnej, c e e cj a . Na i je on do koncepcji Thomasa S. Kuhna, zgodnie k r ro j na ki nie ma charak e- r k m la nego. Okre na ki normalnej, k r ch c eni prac j w ramach dobr e okre lonego parad gma pr ed ielone re ol cjami nauko mi, podc a k r ch dochod i do rad kalnej mian akcep o a- nych teorii, me od i andard na ko o ci.45
Zdaniem on Wei ckera gd pra ia i c ajn , popra n fi k , filo ofii nale nika . [ ] fi k podobnie jak ka d inn na ko iec ma a adanie odpo ied ie na e, empir c ne p ania, na k re je ak alnie w anie odpo ied ie . Nie olno m a ia p a a r dn ch. W m
en ie d , e nie a ianie a adnic ch problem ano i ar nek mo li o ci fi ki i og le ar nek mo li o ci kich na k pr rodni- c ch. Fi k nie mo e p a : Co o je pr roda? Co to jest materia? Co to je c a l b pr e r e ? Biolog nie mo e p a : Co o je cie? P cholog nie mo e p a : Co o je m ? W c oni a iaj c eg o e p ania, na k re da i odpo ied ie pr pomoc o o an ch pr e nich me od.
W m en ie nikanie filo ofii je ar nkiem mo li o ci na ki .46
Inac ej r ec i pr ed a ia pr padk okre re ol cji na ko ch.
W c a , filo ofia aje i dla c onego nie b dna.
Podc a akich pr ej , kied rod i f ndamen alnie no e poj cia, nau- ko iec m i filo ofo a , m i a ia pr najmniej niek re ch p a , k r ch okre ach normaln ch nale nika . Wielkie re ol cje na ko e na ego lecia i ane po aniem eorii gl dno ci i eorii k an-
; l d ie ac jak Ein ein, Planck, Bohr, Heisenberg i inni, uprawiali pra d i filo ofi . 47
Za amanie i parad gma mechani c nego pro ad i do koniec no ci praco ania no ej per pek filo ofic nej. W pr bach ro mienia filo ofic n ch pod a fi ki on Wei cker i ga do p c e n ch m kier nk filo ofic n ch realizmu, pozytywizmu i transcendentalizmu.
S ierd a, e kie e kier nki a iod jego nad ieje.48 Realizm polega
—————————
44 C. F. on Wei cker, Fi fia g ec a i fi a c e a, w: Fi f a e cie nauki, M. Heller, A. Michalik, J. ci ki (red.), Pol kie W da nic o Teologic ne, Krak 1987, s. 141.
45 Por. Th. S. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, pr e . H. O rom cka, F ndacja Ale heia, Warszawa 2001, s. 194.
46 C. F. on Wei cker, Filozofia grecka i fizyka ws c e a, op. cit., s. 141.
47 Ibidem, s. 141.
48 Ibidem, s. 142.
( m pr padk ) na nani , e obiek po iada okre lone ar o ci ielko- ci pr on ch (na pr k ad p d i po o enia), ale m ich nie nam . Taki pogl d repre en o ali olennic eorii parame r kr ch. Zdaniem on Wei ckera b d reali m pro ad a i do pr ekonania, e mo li o ci maj en am a , co fak , e o, co mo li e pr o ci, j jaki po b i nieje. M l , e o pr ekonanie pro ad i do pr ec no ci. Ro r - nienie mi d pr e o ci a pr o ci le pod a eorii k an .49 Po i m na omia , ro poc oje anali od ego, co po inno b wnioskiem od mo li o ci do iadc enia, a ca ko icie pomin o, co po-
inno b p nk em j cia, a miano icie mo li o og ln ch pra .50 Znac nie ej ocenia on Wei cker ran cenden ali m Imman ela Kan- ta, jednak udzielone przez Kanta odpowiedzi (np. aprioryczna koniec no geome rii E klide a) o a odr cone pr e p c e n fi k .51 Dogma-
c ne pr j cie okre lon ch ierd e jako oc i ch a priori nie je j dla na iar godne. 52
W po ki ani odpo ied i o nac enie filo ofii dla fi ki p c e nej i ga on Wei cker do Pla ona. Wpra d ie c a ach Pla ona nie b o eore c nej fi ki, ale o, co m i Timajosie mo em rak o a jako od- po iednik d i iej ej fi ki eore c nej. Tak na pr k ad p c e na fi ka m i o a omie odor . Co i a m kr je? Ma ema c na forma 53 C ki elemen arne fi ki p c e nej o ed g on Wei ckera nie najmniej e porcje ma erii i niej ce pr e r eni fi c nej, lec najmniej- e porcje informacji, b najmniej e informac jnie 54 zdefiniowane w prze r eni Hilber a, podlegaj ce okre lon m me riom. Zdaniem on Wei ckera fi ka p c e na je reali acj program pi agorejc k i Pla ona i a nie a filo ofia ano i adek a n pod a jej ro mienia.
ROGER PENROSE I JEGO TRZY WIATY
Penrose okre la oje ano i ko filo ofic ne jako pla oni m, ro mian jako e a o obiek n m i nieni pr edmio i r k r ma ema cz- nych.55 S ano i ko o je , daniem Penro e a, pod iela i k o ma ema- k i fi k ma ema c n ch. Wid oni ia jako r k r , acho u- j c i godnie ponadc a o mi pra ami ma ema c n mi. 56
—————————
49 Ibidem, s. 143.
50 Ibidem, s. 143 144.
51 Por. ibidem s. 144.
52 C. F. on Wei cker, Jed d , pr e . K. Napi rko ki e al., PIW, Warszawa 1978, s. 222.
53 C. F. on Wei cker, Fil fia g ec a i fi a c e a, op. cit., s. 148.
54 Ibidem, s. 150.
55 R. Penrose, Ma ia , i ia i d i , pr e . P. Am erdam ki, Pr ki i S-ka, Warszawa 1997, s. 17.
56 Ibidem, s. 18.
20 Andr ej kasik
Tale Mile i Pi agora Samo na ani a ch m licieli, k r wprowadzili j cie d d a e a c eg , co Penro e naje a ka- mie gieln pod b do ma ema c nego ro mienia ia a .57
Na d me p pi agorejc k oka a i ogromn . Poka ali bo- iem, e a pomoc do od ma ema c nego mo na b o doj do a n ch i niepod a aln ch nio k , do ego opnia niepod a aln ch, e po o a one prawdziwe a do na ch c a , nie ale nie od ego, jak ro in a i ied a o iecie. Pr eja i i en po b ponadc a o charak er ma e- ma ki. 58
Zgodnie e ano i kiem pla oni m obiek na pra d i o ier- d e ma ema c n ch polega na m, e odno i one do i niej c ch nie ale nie od m l d kiego (i jakiegokol iek m ) form ma ema-
c n ch, pra d e nie ale ne od ind id aln ch opinii, k l r i hi orii.
Program pi agorejc k i Pla ona najd je, daniem Penro e a, kon n a- cj e p c esnej fizyce teoretycznej.
Jedn ad i iaj c ch cech ia a ano i jego nad c ajna godno pra ami ma ema c n mi. Im lepiej ro miem ia ma ema c n , im g biej po najem pra a na r , m bard iej daje i nam, e ia fi-
c n gd ie paro je i po o aje lko ma ema ka. Im g biej ro mie- m pra a fi ki, m dalej krac am ia ma ema ki i ma ema c n ch poj . 59
Wed g Penro e a ro mienie re l a p c e nej ma ema ki i fi- ki pro ad i do koniec no ci pr j cia pla onizmu.60 W swojej koncepcji me afi c nej Penro e r nia r ia : 1) pla o ki ia idei ma ema-
c n ch, 2) ia fi c n i 3) ia men aln ora kre li ajemne relacje mi d nimi. Wpra d ie jed nie nie ielka c pla o kiego ia a ma e- matycznego najd je eg emplifikacj iecie fi c n m, nie ielka c
ia a fi c nego ma charak er men aln , nie ielka c ia a men alne- go obejm je ia idei ma ema c n ch, o jednak
ca ia fi c n je r d on pra ami ma ema c n mi. [ ] ca fizyczny ech ia podlega najdrobniej ch c eg ach reg om ma ema cz- n m, b mo e ra on m formie r na [ ] a mo e formie jakich pr ch poj ma ema c n ch f ndamen alnie r n ch od ch, k r m d i iaj pr pi jem na r na . Je li mam racj , o na e na e a-
ne d ia ania fi c ne inn podlega reg om ma ema ki, pr c m, oc -
—————————
57 R. Penrose, D ga d ec i ci. W c e j c e d i a ach d c ch W ech ia e , pr e . J. Pr a a, Pr ki i S-ka, Warszawa, s. 10.
58 Ibidem, s. 10.
59 R. Penrose, Ma ia , i ia i d i , op. cit., s. 18 19.
60 R. Penrose, Cie ie . P i a ie a ej e ii iad ci, pr e . P. Am er- damski, Zysk i S-ka, Po na 2000, . 76.
wi cie, ro miem dop c alno dar e lo o ch r d on ch ci le pro- babili c n mi a adami. 61
Jest to stanowisko bardzo radykalne je li nie i niej adne ja i ka fi- c ne, k re nie podlega b pra om ma ema c n m,62 a l d ki m g je obiek em fi c n m, o r nie o a ec nie elkie na e acho ania pod- legaj pra om ma ema c n m (chocia na a najomo f nkcjono ania
m /m g daleka je je c e od form o ania akich pra ). Doda jednak nale , e nanie ma ema c no ci m nie implik je daniem Penro e a e o jego algor mic no ci nawet poznanie w dziedzinie czy-
ej ma ema ki a iera elemen in ic jnego gl d ma ema c nego .63 Wa n mi arg men ami na r ec obiek no ci r k r ma ema cz- n ch, po a obiek no ci do od ma ema c nego i pra d ma ema cz- nej, : nie k a d ad , jak r k r ma ema c ne opi j ja i- ka fi c ne, ale no prec ji eorii fi cznych od jej matematycznego wyrafinowania i ie a a struktur matematycznych w teoriach fizycznych.64
Pr j e a o enia filo ofic ne pe ni rol drogo ka eore cz- n ch dociekaniach 65 (Penro e okre la je na e jako ideologic ne 66). Jako pr k ad mo na poda o nek Penro e a do mechaniki k an o ej, k r
obecnej po aci naje a eori niekomple n poszukuje on realistycz- nej i obiek nej in erpre acji mechaniki k an o ej, k rej red kcja ek- ora an po inna b opi ana jako realny proces fizyczny.67 Przekonania me afi c ne okre laj kier nki po ki a no ej eorii c nie m, e nac aj prefero an apara ma ema c n eorii. Rola a o e filo o- fic n ch c onego je m pr padk bard o i o na, ponie a p aj one be po rednio na ar a na ko . S ano i ko Penro e a je jednak bard o a one pr naje, e go je na rok do iadc enia i ra ie koniec no ci mod fiko a oje a o enia filo ofic ne.68
Penro e, podobnie jak iel fi k , k r ch pogl d filozoficzne miesz- c i ramach rad cji pi agorej ko-pla o kiej ielokro nie pomina o
ad i iaj c ch i kach mi d pra d a pi knem .69 S one jednak do d nac ne , ponie a ar o ci e e c ne mog ar no pomaga , jak
—————————
61 R. Penrose, D ga d ec i ci , op. cit., s. 18.
62 Ibidem s. 19.
63 Por. R. Penrose, N ce a a. O e ach, e i a ach fi i, pr e . P. Am- sterdamski, PWN, Warszawa 1996, s. 130.
64 Por. W. P. Grygiel, S e he a Ha i ga i R ge a Pe e a ec i , Copernicus Cen er Pre , Krak 2017, . 245.
65 Por. ibidem, s. 325.
66 Por. S. W. Hawking, R. Penrose, Natura czasu i przestrzeni, pr e . P. Am erdam ki, Z sk i S- ka, Po na 1996, . 126.
67 Por. R. Penrose, Ma ia , i ia i d i , pr e . P. Am erdam ki, Pr ki i S-ka, Warszawa 1997, s. 228.
68 Por. S. W. Hawking, R. Penrose, Natura czasu i przestrzeni, op. cit., s. 126.
69 R. Penrose, Droga d ec i ci , op. ci ., . 21.
22 Andr ej kasik
i r dnia odkr cie i aakcep o anie eorii fi c n ch 70 sama matema- c na p jno i pi kno eorii nie je oc i cie arc aj c m kr eri m jej popra no ci.71 Zdaniem Penro e a jednak
kr eria e e c ne maj f ndamen alne nac enie dla ro oj amej ma- tematyki, zar no bo iem do arc aj mo acji do po ki a , jak i o ie- laj drog do pra d . Je em na e k onn a a , e i o n m elemen em pr ekonania ma ema ka, e ia pla o ki i nieje po a nami, je a nie,
ak c o odkr ana, nad c ajna i nieoc eki ana roda am ch idei. 72
CARLO ROVELLI FIZYKA POTRZEBUJE FILOZOFII, FILOZOFIA POTRZEBUJE FIZYKI
Ro elli j o nek do filo ofii najlepiej ra a le jednego ar- k : Physics Needs Philosophy. Philosophy Needs Physics. Zdecydowa- nie przeci a ia i on an filo ofic nej ideologii 73 g o onej pr e niek r ch fi k , m Weinberga i Ha kinga. T ierd i, e filo ofia
a e mia a i ma nadal nac nie i k p na fi k , ni o i po- wszechnie przyjmuje.
Wp filo ofii na na k pr e o ci b do oc i Galile b afa c no an filo ofi Pla ona, Ne on na i a do a omi m Demo- kr a opo cji do filo ofii Kar e j a, Hei enberg ak ada po i m, Ein ein in piro a i filo ofi Macha.74 Zdaniem Ro elliego o a nie filozofia
mo e do arc me od or enia no ch poj , no ch per pek i kry- c nego m lenia. Filo ofo ie po iadaj nar d ia i miej no ci, k r ch po r eb j fi c , ale k re nie nale do ar a fi k : anali poj cio-
, ra li ienie na d nac no ci, prec j po ied i, dolno kry- ania l k andardo ch arg men ach, m lanie rad kalnie no ch per pek , do r eganie ab ch p nk i po ki anie al erna n ch
ja nie . 75
Ein ein ierd i , e najomo a hi or c nego i filozoficznego jest m, co daje mo li o olnienia i pr e c onego od pr e d pan j - c ch jego generacji i odr nia pra d i ego po ki ac a pra d od r e- mie lnika. Zdaniem Ro elliego fi c , k r ajm j po a an filo o- fic n , swoje pogl d opieraj na rac ej kromnej najomo ci prac filo of
—————————
70 Ibidem, s. 21.
71 Por. R. Penrose, D ga d ec i ci , op. ci ., . 975.
72 R. Penrose, D ga d ec i ci , op. ci ., . 21 22.
73 C. Rovelli, Physics Needs Philosophy. Philosophy Needs Physics, Foundations of Physics, 48, 2018, s. 481 491.
74 Ibidem, s. 483.
75 Ibidem, s. 484.
na ki albo na koncepcjach, k re aab orbo ali oim rodo i k . Filo ofia na ki jednak bard o ro in a i od c a Carnapa, Poppera i K hna. B d Weinberga i Ha kinga polega na pomie ani po c eg lnej, hi or c nie ogranic onego ro mienia na ki c m rod aj iec nej logiki na ki jako akiej. Jednak na ka nie je projek em me odologi
r kamieni .76 Wra ro ojem na ki mieniaj i r nie reg metodologiczne, a zadaniem filozofii nie jest ustanowienie ponadczasowych reg na ko o ci. Reg e mieniaj i c a ie, a fi c , k r ajm j po a an filo ofic n najc ciej kr k j koncepcje filo ofic ne nie bior c pod ag ich hi or c n ch ar nko a . W en po b fi c na- le li i p apce filo ofii oich c a .
S c eg lnie kr c n opini form je Ro elli o koncepcji re ol cji na- ko ch K hna, k ra je jego daniem ca ko icie b dn m obra em roz- oj na ki. Zdaniem Ro elliego ro j na ki ma charakter kumulatywny:
mian poj cio e na ce a e albo przez nowe dane empiryczne albo pr e anali e n r n ch pr ec no ci ramach i niej c ch i odno-
c ch kce eorii na ko ch. Uc eni d do acho ania i niej c ch teorii naukowych i wyka j kon er a m. Ro j na ki nie polega r w- nie , jak ierd i Popper na a iani mia ch hipo e i pr bach ich fal y- fikacji. Na pr k ad Kepler do o iel ara , ab r ma rad c jne ko o e orbi plane , dop ki dane do iadc enia nie m i pr j cia orbit eliptycznych; fizycy atomowi w latach dwudziestych XX wieku odrzu- cali koncepcj nieci g o ci, dop ki nie m i jej pr j cia dane pek ro- kopo e. Na omia Kopernik i Ein ein form o ali oje eorie cho- d c od dok adnej anali c e niej ch dobr e po ierd on ch eorii.77 Konserwatyzm i szacunek dla tradycji jest w nauce zjawiskiem pozytywnym, co pro ad i do kr c nej ocen podejmo an ch pr e iel p c e n ch eore k pr b odgadni cia no ch eorii. Pr e a cie mar o nowych polach i d i n ch c kach, doda ko ch miarach, inn ch me riach, ech ia ach r noleg ch, r nach i co am je c e m licie. 78 Na- e ak rad kalnie no e koncepcje, jak oma iane pr e Ro elliego k an przestrzeni, znikanie czasu to nie i e fi hipo e , lec racjonalne
nio ki nikaj ce g bokiego gl d najlep e do pne eorie .79 Ro elli odr ca r nie an reali c ne pojmo anie a eorii na ko ch i dec do anie broni reali m na ko ego. Celem bada naukowych je nie lko kanie pr e id a , je nim pr ba ro mie- nia mechani m f nkcjono ania ia a, or enie i ro ijanie jego obra , c li r k r koncepc jnej, k ra po oli o nim m le .80
—————————
76 Ibidem, s. 485 486.
77 Ibidem, s. 487 488.
78 C. Rovelli, R ec i ie je , c i daje. D ga d g a i acji a ej. E e- mentarna struktura rzeczy, pr e . M. C ern , W da nic o Feria Science, d 2017, . 232.
79 Ibidem, s, 232.
80 Ibidem, s. 226.
24 Andr ej kasik
Ro elli mienia kilka ema d k o an ch e p c e nej fizyce eore c nej, co do k r ch je pr ekonan , e ar no da niej e jak i p c e ne koncepcje filo ofic ne mog mie i o ne nac enie:
C m je pr e r e ? C m je c a ? C ia je de ermini c n ? C po inni m bra pod ag ob erwatora w opisie przyrody? Czy fizyczny opi ia a po inien b form o an ka egoriach r ec i o ci c e w kategoriach ob er o alno ci , albo czy jest trzecia opcja? Czym jest kwantowa funkcja falo a? Co o nac a poj cie emergencji ? Czy ma sens po- j cie eorii ca ego W ech ia ? C en o ne je pr ekonanie, e pra a pr rod mog e ol o a ?. 81
Zro mienie najno ch eorii fi c n ch maga dialog mi d fi y- kami a filozofami.82
STEVEN WEINBERG
I NIEZROZUMIA A NIESKUTECZNO FILOZOFII
Weinberg a o a jeden ro d ia k i ki Sen o teorii ostatecz- nej83 Pr eci filo ofii . Ro a a nim agadnienie, c filo ofia daje nam jakie ka ki co do eorii o a ec nej 84 i udziela odpowiedzi jedno-
nac nie nega nej: a ad filo ofic ne nie oka a i c eg lnie y- ec ne do arc ani nam a ci ch a o e .85
Nie chc en po b nego a ar o ci ca ej filo ofii, k rej i k a c nie ma na k nic p lnego. Nie chc na e nego a ar o ci ca ej filo ofii na ki, k ra, moim daniem, najlep m padk ano i poli r na hi orii odkr na ko ch. Nie po inni m i jednak pod ie a po niej
adn ch ka ek, k re d i iej na ko iec m g b kor a ej prac . 86
Zdaniem Weinberga ied a filo ofic na je dla fi ka be ec na, co parafra j c E gene Wignera na a nie ro mia nie k ec no ci filo ofii .87 Na e gd pr e o ci pe ne dok r n filo ofic ne b y-
ec ne dla c on ch, a c aj r a one b d go, pr no c o a-
—————————
81 C. Rovelli, Physics Needs Philosophy , op. ci ., . 490. Zagadnienia e por a r nie Ro elli w takich pracach, jak: Siede ich e cji fi i, pr e . U. B c ko ka-Marchetti, Oficyna Nau- kowa, Warszawa 2017 i Tajemnica czasu, pr e . J. K. Ochab, W da nic o Feria Science, d 2019.
82 Por. C. Rovelli, Some Scientists Claim That Philosophy Is Dead in Fact We Need it More than Ever, Prospero, 23 (3), 2017.
83 Por. S. Weinberg, Sen o teorii ostatecznej, pr e . P. Amsterdamski, Zysk i S-ka, Warszawa 1994, s. 135 153.
84 Ibidem, s. 153.
85 Ibidem, s. 135.
86 Ibidem, s. 135 136.
87 Ibidem, s. 137.
ec n m rach nk i cej kod ni po k . 88 Jako pr k ad podaje filo- ofi mechani c n , k ra r dnia a pr j cie Ne ono kiej koncepcji gra i acji. R nie po i m, chocia bard o pom g Ein eino i i Hei-
enbergo i, r ec i o ci pr ni na ce le ego, co dobrego [ ] i mo e pr o ci po odo a dal e kod .89 Jako historyczny przy- k ad mo na ka a opo cj obec eorii a omi c nej na poc k XX
iek , ponie a nik nie po rafi obie c a na e obra i mo li o- ci ob er acji a om . Mach nigd nie aakcep o a eorii a omi c nej, nane pr eci po i obec kinetyczno-molekularnej teorii ma- terii Jamesa Clerka Maxwella i Ludwiga Boltzmanna, Walter Kaufmann
kon a ek per men podobne do ch, k re Johno i Jo epho i Thom ono i po oli na odkr cie elek ron , lec pr i anie do nac e- nia ielko ci ob er o aln ch niemo li i m pr j cie hipo e o odkry- ci no ej c ki ma erii. Podobne agi form je Weinberg odnie ieni do reali c nej in erpre acji f nkcji falo ej mechanice k an o ej c e hipo e i ienia k ark .
Je eli filo ofia na ki je jed nie poli r na hi orii odkr na ko- ch , o pr na r eba, e Weinberg poli r bornie k ad ie. Wein- berg ierd i, e i k o fi k cod iennej prac pr jm je pe n filo ofi , k r okre la jako pro reali m je o iara obiektywne i nienie elemen na ch eorii na ko ch .90 Pomimo deklaratywnie an filo ofic nej po a , Weinberg ca ej k i ce Sen o teorii ostatecznej n je ro a ania o charak er e filo ofic n m. Co i cej, propon je na e pe n on ologi fi ki p c e nej, k r jak i daje r dno j
na a pro reali m . Pi e na p j co:
Obie eorie gl dno ci Ein eina, c eg lna i og lna, na a e mieni na e pogl d na pr e r e , c a i gra i acj . Mechanika k an o a po o- do a a je c e bard iej rad kalne er anie pr e o ci , ponie a mieni a ca em poj , jakich am do opi pr rod : amia m i o c t- kach dobr e okre lon m po o eniem i pr dko ci , m im era o f nk- cjach falo ch i pra dopodobie ach. S n e a eorii gl dno ci mecha- nik k an o dopro ad i a do po ania no ego obra ia a, k r m ma eria nie odgr a j g nej roli. Jej miej ce aj a ad me rii, cho niek re nich obecn m anie ech ia a po o aj kr e. 91
Je o aj cie stanowiska w sporze filozoficznym materializm-idealizm i ra n k on ron rad cji pi agorej ko-pla o kiej.
Filo ofic ne nac enie maj r nie ro a ania Weinberga o roli pi kna i inn ch kr eri e e c n ch ro oj eorii na ko ch utrzymuje on,
—————————
88 Ibidem, s. 137.
89 Ibidem, s. 142.
90 Ibidem, s. 135.
91 Ibidem, s. 13.
26 Andr ej kasik
e pi kno je nac nikiem pra d i o ci eorii na ko ej.92 Powszechnie nana je po ied Weinberga pr r n j ca fi ka m i cego o pi knie eorii do renera koni cigo ch, k r m i c en ko je pi kn ma r noc e nie na m li o, e en ko b d ie gr a cigi.93 Fizyk orze- kaj c pi kno o eorii ra a pr ekonanie o jej obiek nej, pr najmniej pr bli onej, pra d i o ci. Pi kno, jakie najd jem eoriach fi c n ch je c eg lnego rod aj [ ], je o pi kno polegaj ce na pro ocie i nieu- chronno ci, pi kno do kona ej r k r , k rej kie elemen idealnie do iebie pa j i nie mog b mienione, pi kno logic nej jedno-
nac no ci. 94 Pi kna koncepcja filo ofic na filo of j cego fi ka arg men- j cego pr eci filo ofii.
STEPHEN HAWKING: FILOZOFIA JEST MARTWA
Ha king danej p lnie Leonardem Mlodino em k i ce Wielki projekt a ia na p j ce p ania: C mo em ro mie ia , k - r m i nale li m ? Jaki je W ech ia ? Jaka je na ra r ec i o ci?
Sk d o i ko i o? C W ech ia maga rc ? .95 Stwier- d a pr m, e o p ania ob ar filo ofii, ale d i filo ofia je mar- a, nie nad a a ro ojem p c e nej na ki, a c a fi ki .96 Zda- niem Ha kinga filo ofo ie nie po iadaj odpo iedniego k a cenia ma ema c nego, ab do r m a krok p c e n m dokonaniom fi ki eore c nej. I nieje pra d ie podgr pa pecjali na an ch filo o- fami na ki, k r po inni b lepiej pr go o ani. Ale iel nich o nie- ko c eni fi c , k r ierd ili, e b r dno im or no e eorie, dla ego e aj li i pi aniem o filo ofii fi ki. Do d i pieraj i na ema eorii na ko ch poc k na ego lecia, akich jak og lna eoria gl dno ci c mechanika k an o a, ale nie maj kon ak e p c e- snymi horyzontami fizyki.97 Wyrafinowanie matematyczne teorii stanowi dla pr e a aj cej c ci filo of barier nie do pokonania i dla ego problem filo ofic ne p c e nie anie ro a a fi c , d pon j c odpo- wiednim przygotowaniem matematycznym.
Swoje stanowisko filozoficzne Hawking prezentuje na p j co: Pr j- m j rac ej nai n pogl d, e eoria je po pro modelem W ech ia- a l b lego c ci, ora biorem reg i c ch ielko ci ego model z obser acjami, jakie mo na kona . Teoria i nieje c nie na ch
—————————
92 Ibidem, s. 24.
93 Ibidem, s. 110.
94 Ibidem, s. 122.
95 S. Hawking, L. Mlodinow, Wielki projekt, pr e . J. W odarc k, W d. Alba ro , War a a 2017, s. 9.
96 Ibidem.
97 S. Hawking, C a e d i i ech ia ie ce, pr e . A. Minczewska-Przeczek, Wy- dawnictwo Alkazar, Warszawa 1993, s. 59 60.
m ach i nie mo na jej pr pi a adnej innej realno ci (cokol iek mia- ob o nac ) .98 Teoria naukowa jest zatem po prostu matematycznym modelem an m do opi re l a do iadc e . Dana eoria je dobra, je li ano i elegancki model i po ala pr e id ie niki no ch ob er acji. 99
Ha king okre la oje ano i ko jako po i c ne100 i pisze nast - p j co: Nie magam, ab eoria odpo iada a r ec i o ci, ponie a nie wiem, jaka je r ec i o . R ec i o o nie cecha, k r mo na y- kr papierkiem lakm o m. Mnie chod i lko o o, ab eoria po ala a pr e id ie niki pomiar . 101 Ha king naje i a reali jed nie
m nac eni , e naje i nienie ech ia a nie ale ne od iadomo- ci podmio po naj cego. Odr ca reali m na ko , ponie a o, co a- am a r ec i o , je ar nko ane eori , pod k r i podpi je- m . Na e pogl d on ologic ne k a o ane popr e na e eorie naukowe, za em nie ma en p anie, c eoria odpo iada r ec i o ci,
ponie a nie iem , jaka je r ec i o nie ale na od eorii .102
Ha king r m je, e iel filo of ma r dno ci e ro mieniem i akcep acj akich re l a mechaniki k an o ej jak nieo nac ono c
perpo cja an ( m a n pr padek ko a Schr dingera). T ier- d oni na pr k ad, e r ec i o ci ko m i b albo mar i niemo li e je , ab najdo a i perpo cji an . Taki arg men
ak ada jednak, e d pon jem jakim aprior c n m i nie ale n m od eo- rii poj ciem realno ci, c e r ec i o ci, k re je i ocie kla c ne.
Je eli jednak nam , e r nie poj cie r ec i o ci ale od eorii, c a godnie mechanika k an o obiek ma kie mo li e hi- orie .103 To, co r ec i e p nk id enia mechaniki k an o ej nie m i i pokr a m, co r ec i e p nk id enia fi ki kla cz- nej i dro ego ro dk .
Ha king propon je pogl d, k r okre la jako reali m ale n od mode- l .104 Reali ci na ko i c o po o j i na arg men kce na ki.
Jednak e r ne eorie mog kce em opi a o amo ja i ko a po- moc odmienn ch kon r kcji poj cio ch. Co i cej, iele eorii na ko- ch, k re oka a i kce em, p niej o a o a pione inn mi, r nie dan mi eoriami od o j c mi i do pe nie no ch koncepcji r ec i-
o ci. 105
—————————
98 S. Hawking, K a hi ia c a . Od Wie ieg W b ch d c a ch d i , pr e . P. Am- sterdamski, Wyd. Alfa, Warszawa 1990, s. 20.
99 S. Hawking, C a e d i i ia ie ce, op. cit. s. 63.
100 A. W. Hawking, R. Penrose, Natura czasu i przestrzeni, pr e . P. Amsterdamski, Zysk i S-ka, Po na 1996, . 128.
101 Ibidem, s. 128.
102 Ibidem, s. 62, 63.
103 Ibidem, s. 63, 64.
104 S. Hawking, L. Mlodinow, Wielki projekt, op. cit., s. 52.
105 Ibidem, s. 54.
28 Andrzej Łukasik
Hawking zajmuje stanowisko w sporze realizmu naukowego z antyreali- zmem, jednak „realizm zależny od modelu”, który miałby położyć kres sporom między realizmem a antyrealizmem106 jest w istocie po prostu sta- nowiskiem antyrealistycznym.107 Tyle, że cała problematyka sporu między realizmem a antyrealizmem jest przedstawiona w sposób bardzo uproszczo- ny. W szczególności brak odniesień do wyraźnie wyróżnianych w ramach stanowisk realistycznych płaszczyzn: ontologicznej (metafizycznej), seman- tycznej i epistemologicznej108, brak nawiązania do ważnego rozróżnienia wprowadzonego przez Hackinga na realizm w odniesieniu do obiektów i realizm w odniesieniu do teorii,109 brak również jakichkolwiek odniesień do całego nurtu nowego eksperymentalizmu. „Realizm zależny od modelu”
trudno uznać za stanowisko oryginalne; podobne poglądy znajdujemy już w ramach realizmu wewnętrznego Hilarego Putnama, czy też konstruktywnego empiryzmu Basa C. van Fraassena.110 Ponadto w filozofii nauki tezy, że wszelkie obserwacje są uteoretyzowane i teorie nie są zdeterminowane przez świadectwa empiryczne, są powszechnie przyjęte, a teza, że mówiąc o onto- logii świata mówimy o ontologii postulowanej przez teorie naukowe sformu- łowana została już dawno przez Willarda van Ormana Quine’a.111
Pomijając te uwagi krytyczne w odniesieniu do filozoficznych koncepcji Hawkinga, zauważyć należy, że również w tym przypadku poglądy filozoficz- ne mają istotny wpływ na badania naukowe. Jeżeli jedynym kryterium ak- ceptacji teorii naukowej – w szczególności zaś mechaniki kwantowej – jest jej empiryczna adekwatność, to uczony nie będzie poszukiwał teorii konku- rencyjnej, która bardziej odpowiadałaby jego poglądom metafizycznym (jak np. Penrose). Jeżeli żadnej teorii naukowej „nie da się zaklasyfikować jako lepszej czy bliższej rzeczywistości”,112 to trudno uzasadnić poszukiwanie
„teorii ostatecznej”. Zdaniem Hawkinga zamiast jednej zunifikowanej teorii równie dobrze możemy mieć do czynienia z taką sytuacją, że musimy się zadowolić całą siecią teorii, z których każda „opisuje zjawiska w ograniczo- nym zakresie”.113 Jednak również taki pogląd został już sformułowany w filo- zofii nauki przez Nancy Cartwright.114
Stanowisko Hawkinga wyrażone w Wielkim projekcie jest dość minimali- styczne, co w sposób osobliwy kontrastuje z maksymalizmem epistemolo-
—————————
106 K. Ferguson, K ka hi o ia S e hena Ha kinga, przeł. U. i M. Seweryńscy, Prószyński i S-ka, Warszawa 2013, s. 350.
107 Por. W. Grygiel, S e hena Ha kinga i Roge a Pen o e a o ec i o , op. cit., s. 286.
108 Por. S. Psillos, Scientific Realism. How Science Tracks Truth, Routledge, London–New York 1999.
109 I. Hacking, Representing and Intervening: Introductory Topics in the Philosophy of Natural Science, Cambridge University Press, New York 1983.
110 B. C. van Fraassen, The Scientific Image, Clarendon Press, Oxford 1980, s. 12.
111 Por. W. v. O. Quine, O tym, co istnieje, w: idem, Z punktu widzenia logiki. Eseje logiczno- filozoficzne, przeł. B. Stanosz, PWN, Warszawa 1990.
112 S. Hawking, L. Mlodinow, Wielki projekt…, op. cit., s. 70.
113 Ibidem, s. 70.
114 Por. N. Cartwright, How the Laws of Physics Lie, Oxford University Press, Oxford 1983.
gicznym deklarowanym w K iej hi ii c a , k rej c am , e o a- ec n m celem na ki je form o anie jednej eorii opi j cej ca W ech ia [ ] nic kromniej ego na nie ado oli .115 Ha king ro a a mi d inn mi nne p anie Ein eina jak obod bor mia B g, gd b do a ia ? 116 i stawia pytania:
C em W ech ia r d i i i nieniem? C jednoli a eoria je ak nie- odpar a, e W ech ia am po od je a ne i nienie? C mo e W ech- ia po r eb je S rc , a je li ak, o c S rca iera je c e jaki inn p na W ech ia ? I k o Jego kolei or ? 117
Ko c K hi i c a ierd eniem, e gd odkryjemy kom- ple n eori po nam ed [ ] m li Boga .118 Zape ne niek re po- ied i nale ro mie me afor c nie, ale i ak a ieraj rad kalne e metafizyczne do mocne jak na po i , k r ponad o a a, e
filo ofia je mar a .
RICHARD FEYNMAN I FILOZOFOWIE KAWIARNIANI Feynman znany jest z radykalnie antyfilozoficznego nastawienia i w swoich pracach nie pro ad i ema c n ch ro a a filo ofic n ch. Jednak iele oma ian ch pr e niego ema ma g bokie nac enie filo ofic ne (np.
r a ka c a , me rie fi ce, ma ema ka a fi ka, a ad acho ania), am c ni r nie in ere j ce agi na ema pro o i pi kna f ndamen- aln ch eorii fi c n ch, podkre la rol do iadc enia ora ogranic on a- i g o o alno ci elkich praw i teorii naukowych,119 a ak e brak na ce jakichkol iek niepod a aln ch pra , eorii a na e me od. Jego po b my-
lenia b j ko o niekon encjonaln . Badaj c in ere j ce go agadnie- nia, Fe nman oka a nie lko dro e lekce a enie a ad rygorystycznego formali m . Nie pr e r ega on og le adn ch reg m lenia l b mian pogl d . Tr dno ja ni , jakiego geni maga akie podej cie. 120 J lian Sch ingler napi an m pr e iebie epi afi m okre li go mianem
naj bi niej ego in icjoni na ch c a .121
Negatywny stosunek Feynmana do filozofii wynika przede wszystkim po od jej nie pra d alno ci .122 Do am ch filo of odno i i bar-
—————————
115 S. Hawking, K a hi ia c a , op. cit., s. 21 23.
116 Ibidem, s. 160.
117 Ibidem, s. 161.
118 Ibidem s. 161.
119 Por. R. P. Feynman, Charakter praw fizycznych, pr e . P. Am erdam ki, Pr ki i S-ka, Warszawa 2000, s. 38.
120 P. Davies, Przedmowa, w: R. P. Feynman, Charakter praw fizycznych, op. cit., s. 9.
121 J. Gleick, Ge i . cie i a a Richa da Fe a a, pr e . P. Am erdam ki, Z k i S-ka, Po na 1999, . 22.
122 Ibidem, s. 19.
30 Andr ej kasik
d o podejr li ie .123 S c eg lnie kr c nie ocenia ch filo of , k r pomniejszali rol do iadc enia fi ce d c, e pe ne a no ci ia a realnego mo na ded ko a moc c ego ro m ca ko icie a priori.
Okre la ich mianem filo of ka iarnian ch .124 adn ch a no ci ia- a nie mo na ded ko a a priori, lec r eba o ro r gn a pomoc do iadc enia .125
Fe nman dec do anie pr eci a ia i podejmo an m pr e niek - r ch filo of pr bom aprior c nego okre lenia jakich ar nk ko- niec n ch na ki ,126 ponie a je o ogranic enie obod bada na ko- wych i czynnik utrudniaj c akcep acj no ch eorii na ko ch.127 Pr b
akie nic m i cej jak pompa c n deklaracj oich pr e d .128 W i ocie ar nkiem koniec n m i nienia na ki pisze on jest istnienie
m , k re nie ak adaj , e na ka m i pe nia jakiekol iek pr j e g r ar nki, akie jak en, k r form o a filo of. 129 Feynman form je ierd enie bie ne e ano i kiem anarchi m me odologicz- nego. Upra ia a em (pr najmniej jakiej mier e) filo ofi .
Niekied a pod a o e, milc co pr jmo ane a o enie filo ofii pr y- rod i na k empir c n ch naje i a o enie racjonalno ci pr rod . Je sens pi e Micha Heller raca i do pr rod racjonaln mi pyta- niami lko ed , gd oc ek je i , e d ieli ona racjonaln ch odpo ie- dzi. 130 Fe nman pr naje, e na ka ro poc na i od in ic jnego pr e- konania, opar ego i ocie na pro ch do iadc eniach pr edmio ami,
k r mi mam do c nienia na co d ie , e ro mai e ja i ka da i roz- dnie ja ni .131 Za a a on jednak, e pra a fi c ne maj jedn d i n cech im dalej ra a ich og lno , m aj i odleglej e od dro oro dko ch pr ekona i cora mniej ro mia e .132 Nasza racjo- nalno i amo poj cie ro mienia k a o a o i na pod a ie kon ak
e ia em makro kopo m. Ram poj cio e ia a cod iennego do iad- c enia a od jednak ca ko icie odnie ieni do ob ar pr rod ba- dan ch pr e eori gl dno ci i mechanik k an o . W c eg lno ci a
acho anie mikroobiek opi an ch pr e mechanik k an o daje i r ga na em dro em ro dko i i k ej logice. Hei enberg a-
ana ia i c pr roda mo e b r ec i cie a ak ab rdalna, jak o
—————————
123 P. Davies, Przedmowa, w: R. P. Feynman, Charakter praw fizycznych, op. cit., s. 12.
124 R. P. Feynman, S e d iej ch a a . Te ia g d ci Ei ei a, e ia i c a e e , pr e . P. Am erdam ki e al., Pr ki i S-ka, Warszawa 1999, s. 109.
125 Ibidem, s. 111.
126 R. P. Feynman, Charakter praw fizycznych, op. cit., s. 156.
127 Por. R. P. Feynman, C ciebie bch d i, c i i?. Da e ad i cie a eg c ie- ka, pr e . R. mie ana, Znak, Krak 2019, . 296.
128 R. P. Feynman, Charakter praw fizycznych, op. cit., s. 156.
129 Ibidem, s. 156.
130 M. Heller, Filozofia przyrody. Zarys historyczny, W da nic o Znak, Krak 2004, . 224 225.
131 R. P. Feynman, Charakter praw fizycznych, op. cit., s. 135.
132 Ibidem.
