Adaptacja dzielnicy staromiejskiej Torunia do potrzeb współczesnych

Bohdan Rymaszewski

Adaptacja dzielnicy staromiejskiej

Torunia do potrzeb współczesnych

Ochrona Zabytków 18/4 (71), 3-16

BOHDAN RYMASZEWSKI

ADAPTACJA DZIELNICY STAROMIEJSKIEJ TORUNIA DO POTRZEB

WSPÓŁCZESNYCH

I. Potw ierdzone ddkum entam i pisanym i fakty, związane z organizacją m iasta Torunia, odnoszą się do w. X I I I *. U stalenie jak prze­ biegał proces rozplanowania dzielnicy, określa­ nej obecnie jako Starom iejska, napotyka na tru d n o śc i2. Nie ulega jednak wątpliwości, że została ona rozplanowana już w X III w., a pew­ ne odchylenia od regularnej szachownicowej siatki ulic nastąpiły przypuszczalnie w związ­ k u z naw iązaniem do wcześniej istniejących tu dróg. Pow stałe na wschód od Starego Nowe Miasto otrzym ało podobne rozplanowanie jak tamto. W jednym i drugim w ypadku ośrod­ kiem układu sta ł się zbliżony do k w ad ratu ry ­ nek (S tary 109 X 104 m, Nowy 95 X 95 m), z którego narożników Ibrało ,początek osiem Ulic. Oba m iasta oddzielone b y ły od siebie m u­ ram i obronnym i, basztami, bram am i oraz fosą. P rzy południowo-wschodnim narożniku S tare­ go Miasta, a południowo-zachodnim Nowego pow stał zamek krzyżacki, tworząc rodzaj klina między obu wspom nianym i m iastam i. Tw ier­ dza zakonna, podobnie jak S tare Miasto, m iała bezpośredni dostęp do Wisły. N atom iast Nowe Miasto nie posiadało go wcale (i'l. 1). W obu m iastach po dw a bloki zajmowały budow le sa­ k raln e — w Starym fara św. Jan a (il. 2) i klasz­ to r franciszkanów z kościołem NMP, a w No­ wym fa ra św. Jak ub a i klasztor dominikanów z kościołem p.w. św. M ikołaja (il. 3).

N ajpóźniej w XV w. zabudowa Torunia składała się już w całości z budynków m uro­ wanych 3. W okresie renesansu, baroku i k la ­ sycyzm u powstało niewiele całkowicie nowych

obiektów, natom iast dokonywano licznych przebudów, polegających na zmianie fasad i w ystroju w nętrz. Poczynając od w. XVI sy ­ tuacja ekonomiczna Torunia ulegała pogorsze­ niu w porów naniu z wiekami ś re d n im i4. W pew nych okresach, np. na przełomie XVI/XVII i XVII/XVIII w., następowało oży­ wienie, które znajdowało odbicie w działal­ ności inw estycyjnej, polegającej na „m oderni­ zacji“ .poszczególnych obiektów. Niemniej w ogólnym obrazie m iasta dominował nadal go­ tyk. Nie zatarły tego naw et zniszczenia, doko­ nane podczas wojen szwedzkich, północnej i napoleońskiej. Najpoważniejsze zmiany n a­ stąpiły dopiero w XIX w. i to głównie w jego drugiej połowie. Z jednej strony władze p ru ­ skie dokonały licznych rozbiórek, a z drugiej,

mimo stosunkowo niewielkich możliwości m a­ terialnych, mieszkańcy przeprowadzili znaczną ilość przebudów w łasnych domów. W pierw ­ szej połowie wspomnianego stulecia rozebrano m.in. ratusz nowomiejski, kościół i klasztor do­ m inikanów (il. 3) i zlokalizowane poza m uram i kościoły św. W awrzyńca, św. Jerzego i św. K a­ tarzyny 5. Również w drugiej połowie XIX stulecia zburzono znaczną * część fortyfikacji średniowiecznych (il. 4), zasypano fosy, roze­ brano wiele budynków mieszkalnych. Dzięki rozpoczętej w skrom nym zakresie około 1818 r., a uintensyw nionej po 1870 r., akcji fortyfika­ cyjnej, przeprow adzonej zgodnie z najnow szy­ mi, jak na ówczesne w arunki, wymogami tech­ niki wojennej, ograniczono odbudowę 'daw­ nych przedmieść spalonych w 1806, 1809

i 1813 r. e.

1 P rz y w ile j ch e łm iń sk i (1233 /г.), Z iem ia c h e łm iń ­

sk a w przeszłości, w ybór te k stó w źródłow ych pod

red. M. B i s k u p a , T o ru ń 1961, s. 17; M a r i a i E u g e n i u s z G ą s i o r o w s c y , T o ru ń , W arsza­ w a 1963, s. 54.

2 M a r i a i E u g e n i u s z G ą s i o r o w s c y , op. cit., s. 24.

3 N a stw ie rd z e n ie ta k ie pozw ala m .in. an a liz a za­ ch o w a n y ch do dziś dom ów oraz p o ró w n a n ie z np. ra c h u n k a m i oegielnii to ru ń sk ie j; k w e re n d ę w zespole X V -w ieczn y ch ra c h u n k ó w cegielni (w a k ta c h A rc h i­ w um 'P aństw ow ego, O ddział w T o ru n iu ) p rz e p ro w a ­

dziły: m g r W aluszew ska i m g r Z ielińska, m p s w a r ­ chiw um M iejskiego K o n serw ato ra Z ab y tk ó w w T o ru ­ niu. P ię k n o ceglanych budow li T o ru n ia opisy w ał ju ż J a n D ł u g o s z , D zieje P o lsk i ksiąg dw anaście, w yd. M echerzyńskiego, 1867.

4 M .in. na sk u te k u tr a ty p ra w a sk ła d u i znacznego w zro stu znaczenia G dańska.

5 G e o r g C u n y , B eiträge zu r K u n d e der B a u ­

d e n k m ä le r in W estp reu sse n , „M itteilu n g en des C o­

p ern ic u s V erein s“, z. X II, T o ru ń 1899.

6 D. L a e g e r, T h o rn als F estung, „T h o rn e r H e im a tb u n d J a h rb u c h “, 1938.

1. T o ru ń . P la n m ia sta z poł. X V II w. (wg M eriana)

1. T o ru ń . P la n de la v ille de la m o itié du X V IIe s. (selon M erian)

2. T o ru ń . K ościół fa rn y S tareg o M ia sta p. w. św . J a n a i sp ic h rz e p rzy ul. C iasnej (fot. J a n in a G ard zielew sk a)

2. T o ru ń . E glise p a ro is ­ sia le St. J e a n d e la V ieille V ille e t les g re ­ n ie rs de la ru e C iasna

3. T oruń. K ościół p. w. św. M ik o łaja i k la sz to r d o m in ik an ó w , s ta n z ók. poł. X V III w. (wg. S te i- n era)

3. T oruń. E g lise St. N i­ colas e t le c lo ître des

D om inicains, v e rs la

m o itié du X V IIie siècle (selon S teiner)

W ostatnich dziesiątkach la t XIX i na (po­ czątku XX w. pow stało w zabytkow ym centrum Torunia w iele kam ienic czynszowych, często zlokalizowanych jako wysokie oficyny, względ­ nie stanow iących radykalną przebudowę zabyt­ kowych 'budynków frontowych, bądź też po­ wstałych na m iejscu uprzednio zburzonych starszych budowli. Tym sam ym rozbudował się system oficyn, tw orząc ciasne, niedoświetlone i w ilgotne podwórza. Ówczesna sytuacja eko­ nomiczna Torunia nie sprzyjała szeroko zakro­ jonej akcji inw estycyjnej, dzięki czemu znacz­ na część zabytkowej zabudowy zachowała się do naszych czasów. Toruń uniknął szczęśliwie zniszczeń podczas pierwszej i drugiej wojny światowej. Obecny rozwój m iasta i jego mo­ dernizacja nie om ija strefy zabytkowej, w związku z czym pracuje się nad szczegóło­ wymi planam i konserw atorskim i i urbanistycz­ nymi, któ re z jednej strony zakładają zachowa­ nie i wyeksponowanie zabytkowych obiektów, a z drugiej dostosowanie ich do dzisiejszych potrzeb.

II. Głównym skupiskiem daw nej architek­ tu ry Torunia jest obszar nazyw any dzielnicą Starom iejską. O bejm uje ona S tare i Nowe Mia­ sto oraz w ciśnięty m iędzy ;nie zamek krzyżacki. Poza tym w granicach adm inistracyjnych m ia­ sta z obiektów zabytkowych znajdują się jedy­ nie Zam ek Dybowski, dawny klaszto r i kościół poreformacki na Podgórzu, tzw. Biały Dworek z otaczającym go barokowym parkiem na Bie­ lanach, Pom nik Bawarczyków oraz kaplica św. B arbary na Barbarce. Zabytkow y zespół m iej­ ski Starego i Nowego Miasta znalazł się na liście w eryfikacyjnej pośród 52 najcenniej­ szych pomników k u ltu ry w Polsce. Podobnie zresztą jak zlokalizowane w tej strefie kościo­ ły. św. Jana i Jak u b a i NMP oraz ratusz, któ­ re również zaszeregowane zostały do gru- РУ „O“.

4. T o ru ń . B ram a C hełm iń sk a, ro z e b ra n a w k o ń c u X IX w. (fot. arc h iw aln a )

4. T o ru ń . La p o rte C h e łm iń sk a dém olie v ers la fin du X IX e siècle

Dla dzisiejszego Torunia dawne S tare i No­ we Miasto ma oprócz znaczenia .pomnika prze­ szłości, znaczną wagę jako centrum organizm u miejskiego. Tu i w najbliższym otoczeniu znaj­ dują się najważniejsze placówki handlowe, usługowe, adm inistracyjne, k ulturalne itp. Tu zam ieszkuje też około 1/6 ludności, co spraw ia,

5. T oruń. F ra g m e n t ul. P o d m u rn e j z b asz tą M on­ s tr a n c ją (fot. A lojzy C zarnecki)

5. T o ru ń . D éta il de la ru e P o d m u rn a et b e ffro i M on­ s tr a n c ja

że w ystępuje tu znacznie wyższy w stosunku do innych dzielnic w skaźnik zagęszczenia, przy najw iększym zmasowaniu instytucji o charak­ terze ogólnospołecznym. W planach perspek­ tyw icznych m iasta przew iduje się wybudowa­ nie nowego centrum usługowo-handlowego na północ od zespołu starom iejskiego oraz zm niej­ szenie zagęszczenia śródmieścia zabytkowego przez przekw aterow anie około 9000 m ieszkań­ ców (obecnie około 21000 mieszkańców) przy zachowaniu jego roli k u ltu raln ej oraz niezbęd­ nych usług dla jego mieszkańców i turystów . Tym sam ym cen trum zabytkowe zostanie w znacznym stopniu odciążone od docelowego ru chu kołowego.

Dla właściwej opraw y układu przestrzen­ nego centrum zabytkowego istnieje konieczność utrzym ania i dalszego uczytelniania odrębności tego zespołu od pozostałych dzielnic, zaznaczo­ nej przez pas zieleni i obwodowy tra k t kom u­ nikacyjny. Ma on zostać ulepszony przez doko­ nanie przebicia, które połączy ulicę Wały Gen. Sikorskiego i Szumana, przez co pow stanie praw idłow y, z komunikacyjnego pu n ktu wi­ dzenia, przelot o łagodnej linii Skrętu. Na po­ w stały w ten sposób tra k t kom unikacyjny zo­ stanie przeniesiony tram w aj, przebiegający dotychczas przez środek Starego i Nowego Miasta. Realizacja ta m a z p u nk tu widzenia konserw atorskiego pewien m ankam ent, polega­

jący na zbytnim zbliżeniu ulicy o nasileniu ruchu kołowego do zabytkowej zabudowy i „na w ejściu“ tą ulicą na teren daw nych for­ tyfikacji średniowiecznych (na około 50 m od­

cinku ulicy Szumana). Jednakże biorąc pod uwagę b rak możliwości innych realnych roz­ wiązań oraz zważywszy, że umożliwi to usunię­ cie uciążliwego tram w aju z ulic Starego· M iasta przebicie to w ydaje się możliwe do przyjęcia.

W planach perspektyw icznych zmierza się do całkowitej likwidacji przelotowego ru ch u kołowego z dzielnicy zabytkowej przez prze­ niesienie go na wspomnianą obwodnicę oraz częściowo także na nadbrzeże, które rów no­ cześnie będzie pełnić funkcję bulw aru spacero­ wego. Wzdłuż dawnej ulicy Podm urnej n a te­ renie średniowiecznego zespołu obronnego, od­ dzielającego S tare Miasto od Nowego, planuje się dokonanie wyburzeń istniejącej tam bez­ wartościowej zabudowy, na m iejsce k tó rej wprowadzi się jako dopełnienie do pozostałości obwarowań gotyckich (fragmentów m urów obronnych, baszt itp.) (il. il. 5, 6) pas zieleni, łączący się poprzez teren zam ku krzyżackiego z nadbrzeżem. Na tej linii m ają być utrzym ane oprócz elem entów średniowiecznych także nie­ które budynki pochodzące z drugiej połowy XVIII i początku XIX w. Są to niewysokie, bo jednopiętrow e domy, 'posiadające korzystne

6. T oruń. D aw n a baszta o b ro n n a p rzy ul. P o d m u rn e j (fot. J a n in a G ardzielew ska)

6. T oruń. L ’an cien b effro i de défense r u e P o d m u rn a

6

7. T oruń. Zaimek k rzy ż ack i, rz u t re lik tó w p rzyziem ia

7. T o ru ń . C h â te a u d e l’O rd re T eu to n iq u e — p la n des vestiges du re z -d e -c h a u ssé e

8. T oruń. Z am ek 'krzyżacki, p rze k ró j p o d łu ż n y po lin ii płn.-płd.

8. T o ru ń . C h â te a u de l ’O rd re T eu to n iq u e — coupe en lo n g u eu r N o rd -S u d

walory krajobrazowe. Na m ałym odcinku tzw. fosy dom inikańskiej zostały już zrealizowane drobne w yburzenia, gdzie teren zagospodaro­ wano zgodnie z iplanem ogólnym na plac zabaw dziecięcych. Z najdujący się na tej sam ej, roz­ dzielającej S tare M iasto od Nowego, linii za­ mek krzyżacki m a otrzymać ch ara k ter p ark u - -ru in y z wydzieloną częścią muzealną, przy czym w przylegającej doń fosie, od stro ny za­ chodniej, zlokalizowany zostanie również plac zabaw dziecięcych. Toruński zamek krzyżacki,

jeden z najstarszych n a polskiej ziemi, został w 1454 r. po poddaniu się załogi zakonnej zburzo­ ny z rozkazu 'Rady m iasta, która później nie dopuściła do zabudowy tego teren u . W w yni­ k u przeprow adzonych p rac odsłania się obecnie spod kilkum etrow ej w arstw y gruzu i śmieci ru in y przyziemia i piw nic tego ciekaw ego za­ b y tk u arch itek tu ry m ilitarnej (il.il. 7, 8). P rze­ prowadza się rekonstrukcję częściowo zniszczo­ nych sklepień piwnic, w których urządzona będzie ekspozycja związana z istniejącym na

9. T oruń. P a n o ra m a

S tarego M iasta (fot.

A lojzy C zarnecki) 9. T oruń. P a n o ra m a de la V ieille V ille

tym terenie osadnictwem prapolskim , wojną trzynastoletnią oraz sam ym zamkiem. P a rte r pozostawi się po dokonaniu niezbędnych zabie­

gów konserw acyjnych jako trw ałą ruinę, z od­ powiednio zakomponowaną zielenią. Na przed- zamczu umieszczony zostanie nowoczesny pa­ wilon gastronomiczny, a w spom niana fosa od stro ny Starego Miasta, oprócz, funkcji placu zabaw, służyć będzie jako· miejsce widowisk historycznych. Zagospodarowanie ru in zamku, podobnie jak realizacja omówionego pasa zie­ leni m iędzy S tary m a Nowym Miastem, w znacznym stopniu uczytelni zabytkow y plan miasta. W yeksponuje to równocześnie sylw etę średniowiecznego zespołu (il. 9), k tó ra z wy­ jątkiem zburzonych w XIX w. obiektów mo­ num entalnych nie uległa pow ażniejszem u prze­ kształceniu i wymaga stosunkowo niewielkich k o rekt jak np. przebudowy dachu D woru A r­ tusa (z końca XIX w.) przy R ynku Starom iej­ skim.

Program dla całej dzielnicy Starom iejskiej zakłada dążenie do .podkreślenia roli tej części

m iasta jako pomnika historycznego. Toruń, ja ­ ko miejsce urodzenia Mikołaja Kopernika, za­ chował cały zespół zabytków, składających się niegdyś na atm osferę jego dzieciństwa. Obok przykładów gotyckiej architektury sakralnej, posiadających bogaty w ystrój w nętrza z róż­ nych epok, najbardziej reprezentacyjny jest ratu sz starom iejski. Do ostatniej wojny mieścił się w nim Zarząd Miejski. W 1964 r. został ukończony rem ont i adaptacja tego gmachu na m uzeum okręgowe, posiadające m.in. .bogaty dział sztuki gotyckiej i toruńskiego rzemiosła artystycznego oraz bardzo interesującą galerię portretów mieszczańskich i p ortretów królów polskich. Sposób zaadaptowania budynku, przy któ ry m wydobyto m aksim um elementów daw ­

nego w ystroju, sprawił, że ratu sz stał się ta k ­ że eksponatem ilustrującym Toruń czasów Kopernika.

III. Toruńskie domy mieszczańskie, w w ięk­ szości średniowieczne, stanow ią przeważnie typ ikamienic-spichlerzy, dw utraktow ych, .pod­ piwniczonych z wysoką sienią na parterze i

po-гл ем /г/ м *

к

fi i I

■

J_L——4-Л

10. T oruń. K am ien ica „pod G w iazd ą“ R ynek S ta ro ­ m iejsk i 35, rz u t p rzy z iem ia z ro zw arstw ie n iem s ty ­ listycznym

10. T oruń. M aison „Sous 1’E to ile” p lace du V ieux M arché 35 — p la n du re z -d e -c h a u ssé e avec su p e rp o ­ sition des styles

10 m iejsk i 35, p rz e k ró j p o przeczny z ro zw arstw ie n iem 11. T oruń. K am ien ica „pod G w iazdą“ R y n ek S ta ro ­ sty listy c zn y m

11. T oruń. M aison „Sous l’E to ile” p la c e du V ieux M arché 35 — coupe tra n sv e rsa le avec su p e rp o sitio n des styles

12. T oruń. K am ienica „pod G w iazd ą“ R ynek S ta ro ­ m iejski 35, w n ętrz e k la tk i schodow ej z 1697 r. S tan przed k o n se rw a c ją (fot. P K Z Toruń)

12. T oruń. M aison „Sous l’E to ile ” place lu V ieux M arché 35 — in té rie u r de la cage d ’escalier de 1697. A v an t les tra v a u x de co n serv atio n

mieszczeniami magazynowymi na górnych kondygnacjach. Mimo że w okresie nowożyt­

nym ulegały przebudowom, w w yniku których pomieszczenia magazynowe przerobiono na mieszkalne, czytelny jest nadal w układzie k a­ mienic daw ny charakter mieszkalno-składowy. Jednak praw ie wszystkie budynki dotrw ały do naszych czasów z dodatkowymi podziałami i przepierzeniami, w ykonywanym i w ciągu XIX i początku XX w. Tworzą one pomiesz­ czenia niewygodne dla współczesnego sposobu użytkowania oraz zasłaniają zabytkowe ukła­ dy i w ystroje w nętrza. W zakresie rem ontu usuwa się te „naw arstw ienia“, ekstponując maksim um zabytkowych elem entów i odsła­ niając daw ny układ przestrzenny. Przy utrzy­ m aniu m ieszkalnej funkcji rem ontowanych za­ bytków naileży wykonywać kuchnie, łazienki, a co za tym idzie nowe podziały wnętrz, dla­ tego na ten cel ty p u je się obiekty m niej w ar­ tościowe, bez zachowanego pierwotnego

13. T oruń. Dom przy ul. S zczytnej 2, w n ętrz e sk le p io ­ nej sa li w przyziem iu (fot. M K Z Toruń)

13. T o ru ń . M aison r u e S zczytna 2 — in té rie u r de la sa lle voûtée au re z -d e -c h a u ssé e

stro ju wewnętrznego. Idh zabytkową form ę utrzym uje się głównie na zewnątrz.

Toruń posiada kilkadziesiąt kam ienic miesz­ czańskich o zachowanym w znacznym stopniu pierw otnym w y stroju wnętrza. Istnieje tu ta k ­ że znaczna ilość domów zabytkowych, k tó re m ają poszczególne elem enty daw nego w ystro­ ju, jak np. polichromowane stropy, klatki scho­ dowe itp., względnie daw ny układ przestrzen­ ny. Trzecia grupa to budynki całkowicie prze­ budowane w ew nątrz w ciągu XIX i na począt­ ku XX w. W stosunku do pierw szej gruipy w planach w ieloletnich elim inuje się przezna­ czenie ich na cele mieszkalne, gdyż nie d a się bez uszczerbku dla zabytku Wkomponować tam mieszkań według dzisiejszych norm atywów . Dawne kamienice były przecież domami jedno­ rodzinnymi, łączyły jednocześnie funkcję h an­ dlową i magazynową. Posiadały przy tym tylko jedną klatk ę schodową, łączącą wszystkie kon­ dygnacje. Wielkości i wysókości poszczegól­ nych pomieszczeń, stanowiące pierw otny układ w nętrza, m.in. najbardziej typow y elem ent — wysoka sień, odbiegają .przecież całkowicie od dzisiejszych norm budownictwa mieszkaniowe­ go. W związku z tym właściwe staje się prze­ znaczenie tego ty pu obiektów na potrzeby spo­

łeczne, jak p u n kty biblioteczne, sale w ystaw o­ we, kluby, p un k ty handlow e i usługowe, co jest zarazem dogodne z p u n k tu widzenia użytkow ­ nika. Mogą to być sklepy w pomieszczeniach parterow ych, gdzie istnieje np. tylko jeden strop (polichromowany, jak np. na R ynku S ta­ rom iejskim 31, gdzie została umieszczona księ­ garnia. W kam ienicach posiadających od góry do dołu w ystrój zabytkowy, jak np. n a Rynku Starom iejskim 35 (il.il. 10, 11, 12), korzystne jest wprowadzenie jednego użytkownika, jak np. w tym w ypadku PTTK , co umożliwi także zwiedzanie tego zabytku. Wiele budynków ma już użytkowników praw idłow ych z konserw a­ torskiego p u n k tu widzenia, jednak w ym agają one dokonania prac dla właściwej ekspozycji wnętrz. Np. dom p rzy ulicy Szczytnej 2, który mieści obecnie restaurację stanow i przykład wieży m ieszkalnej z drugiej połowy X III w., posiada zaś cztery sklepienia krzyżowe, o parte na słupie w piwnicy i analogiczne krzyżow o- -żebrowe w przyziemiu (il. 13). W ydaje się celowe, alby w przyszłości na sale konsum pcyj­ ne przeznaczyć także piwnice, przez co poka­ że się wszystkie ciekawe w nętrza.

W obrębie zespołu starom iejskiego, oprócz właściwych kamienic, istnieje wiele budynków , które 'dziś pełnią funkcję m ieszkalną, a p ie r­ wotnie były gospodami, m łynam i, szpitalam i itp. Istnieje także ponad dwadzieścia spichle­ rzy, których ch arakter składow y będzie można utrzym ać nadal, przeznaczając je na niezbędne m agazyny dla handlu zlokalizowanego w tej

części miasta. O biekty te zarówno funkcjonal­ nie jak i architektonicznie zbliżone są w ukła­ dzie do kamienic. W wielu w ypadkach trudno jest właściwie określić charakter, gdyż b u d y ­ nek kilkakrotnie zm ieniał swe przeznaczenie. W ystarcza tu wymienić choćby daw ny Pałac Eskenów nazyw any także Czerwonym Spich­ lerzem lub dom n a ulicy Szczytnej 15, k tó ry był kamienicą, o czym świadczą zachowane fragm enty średniowiecznych polichromii, a w ostatnich latach pełnił funkcję m agazynu. Po­ śród tego typu obiektów w yodrębnia się b u ­ dynki, posiadające w ystrój godny w yekspono­ wania, celem przeznaczenia ich n a cele ogólno­ społeczne. I tak dom na ulicy Szczytnej 15 za­ m ierza się przeznaczyć n a siedzibę Związku Polskich A rtystów Plastyków , gdzie znajdą m iejsce także sale wystawowe, pracownie, biu­ ra itp. P rogram robót zakłada uczytelnienie pierwotnego układu przestrzennego — w tym w ypadku dw utraktow ej kam ienicy — oraz, po dokonaniu konserwacji, odpowiedniego w yeks­ ponowania zarówno polichromii jak i gotyc­ kiego stropu. Jednocześnie zam ierza się w pro­ wadzić nowoczesne konstrukcje, m.in. żelbe­ towe schody.

Przykładem innej grupy obiektów jest nie posiadający wartościowego w ystroju w nętrza dom p rzy ulicy Szczytnej 11, k tó ry w ciągu ostatniego stulecia pełnił funkcję magazynu. W okresie renesansu był domem mieszkalnym ,

14. T o ru ń . K am ien ic a p rzy ul. F ra n cisz k a ń sk ie j 12, p rz e k ró j p o dłużny. S ta n p rzed p odjęciem p rac k o n ­ se rw a to rsk ic h

14. T oruń. M aison ru e F ra n c isz k a ń s k a 12 — coupe en lo n g u eu r. A v a n t le tr a ite m e n t de co n serv atio n

16. T o ru ń . K am ienica p rz y ail. F ra n cisz k a ń sk ie j 12, p rz e k ró j podłużny. S ta n po d o k o n a n iu p rac k o n se r­ w a to rsk ic h

16. T o ru ń . M aison ru e F ra n c isz k a ń sk a 12 — coupe en lo n g u eu r. A p rès le tra ite m e n t de conservation

umhty » ve

15. T oruń. K am ien ic a p rz y ul. F ra n c isz k a ń sk ie j 12, rz u t przyziem ia. S tan p rz e d p odjęciem prac k o n se r­

w a to rsk ic h

15. T oruń. M aison ru e F ra n c isz k a ń s k a 12 — p la n du rez -d e -c h au ssé e. A v a n t les tra v a u x de conservation

t t i i . > . j Иивмтггшщ 17 T oruń. K am ien ica p rzy ul. F ra n cisz k ań sk iej 12, rz u t przyziem ia. S tan po doko n an iu p ra c k o n se rw a ­ to rsk ic h

17. T oruń. M aison ru e F ra n c isz k a ń sk a 12 — p la n _du re z -d e -c h au ssé e. A près le tra ite m e n t de conservation

18. T oruń. K am ien ice p rz y ul. K o p e rn ik a 15 i 17 (dom K o p ern ik a ), rz u t przyziem ia. P ro je k t a d a p ta c ji na cele M uzeum M ik o łaja K o p e rn ik a

18. T o ru ń . M aisons r u e C o p e rn ic 15 e t 17 (la m aison de C opernic). P la n du rez -d e -c h au ssé e. P ro je t d ’a d a p ­ ta tio n com m e M usée de N icolas C opernic

19. T o ru ń . K am ien ic e p rz y ul. K o p ern ik a 15 i 17 (dom K o p ern ik a), rz u t I p ię tra . P ro je k t a d a p ta c ji n a cele M uzeum M ik o łaja K o p ern ik a

19. T o ru ń . M aisons ru e C opernic 15 e t 17 (la m aison de C opernic). P la n d u p re m ie r étage. P ro je t d’a d a p ­ ta tio n com m e M usée d e N icolas C opernic

20. T oruń. K am ien ica iprzy ul. K o p ern ik a 15, e le w a ­ cja. L in ią p rz e ry w a n ą oznaczono e lem e n ty re k o n ­ stru o w a n e

20. T oruń. M aison r u e C opernic 15, la façade. La ligne espacée m a rq u e les p a rtie s re c o n stru ite s

21. T oruń. K am ien ic a p rzy ul. K o p e rn ik a 17 (dom K opernika), elew acja. P ro je k t r e k o n s tru k c ji z n a n ie ­ sieniem elem e n tó w o d k ry ty c h w 1960 r.

21. T oruń. M aison ru e C opernic 17 (la m aison d e Copernic) — façade. P ro je t de re c o n stru c tio n ; les p a rtie s m ises à jo u r e n 1960 so n t m a rq u é es

a jeszcze poprzednio służył jako spichlerz. P ro jek t realizow anej obecnie adaptacji zakła­ da m.in. utrzym anie charakterystycznej bryły

wysokiego dachu, 'krytego dachówką m nich mniszką i nie posiadającego otworów okien­ nych, z przeznaczeniem poddasza na strych, aby nie naruszyć zabytkowej więźby. Dotych­ czasowe doświadczenia w zakresie adaptacji kam ienic pozwalają na uogólnienie, że przysto­ sowanie zabytkowych domów mieszczańskich

do dzisiejszych potrzeb polega najczęściej na utrzym aniu pierwotnego układu jedynie w czę­ ściach posiadających w ystrój dekoracyjny, jak np. wysoka sień, natom iast na kondygnacjach, stanowiących pierw otne pomieszczenia m aga­ zynowe, wprowadza się podziały według współ­ czesnego program u użytkowego (il. il. 14, 15, 16, 17). Ten sposób rozwiązania w nętrza znaj­

duje odbicie także n a elewacjach, gdzie w m iej­ scu dawnych okien spichrzowych umieszcza się oszklenia. U trzym anie bez jakiegokolwiek naruszenia układu gotyckiego i pokazanie p ie r­ wotnej funkcji mieszczańskiej, praktycznie możliwe jest jedynie w niew ielu wypadkach, np. pozwala na to funkcja m uzealna. Na ten właśnie cel ma być przeznaczona kam ienica z XIV w., sąsiadująca z domem K opernika (il. il. 18, 19), k tó ra posiada pochodzące z XIX w. przepierzenia, lecz jednocześnie kom pletnie zachowany pierw otny w ystrój wnętrza, a poza tym zew nętrzną form ę go­ tycką (il. 20). Po usunięciu bezstylowych n a­ w arstw ień i dokonaniu niezbędnych napraw , pozostanie ona pewnego rodzaju eksponatem muzealnym, jako 'przykład gotyckiej kam ieni­ cy, oddającej atmosferę czasów dzieciństwa

22. T o ru ń . S ta r e M iasto, północny blok p rzy ry n k o w y . R o z w arstw ie n ie o b ie k tó w w g czasu p o w sta n ia 22. T o ru ń . V ieille Ville, l’îlo t du côte N o rd du M arché. L es 'bâti­ m e n ts so n t 'm arqués selon la d a te

de le u r o rig in e

23. T oruń. S ta r e M iasto, północny blok p rzy ry n k o w y . R o zw arstw ien ie o b ie k tó w w g w a rto śc i zab y tk o w ej 23. T oruń. V ieille V ille, l’îlot d u côté N ord du M arché. Les b â ti­ m e n ts sont m a rq u é s selon le u r v a ­ le u r h isto riq u e

24. T oruń. S ta r e M iasto, północny b lok p rzy ry n k o w y . W ytyczne do p r o je k tu sa n a c ji blo k u

24. T oruń. V ieille V ille, l’îlot du côté N ord du M arché. P la n du p ro ­ je t de l’a ssain issem en t

l [ С Г N P A яш зсшави«ио/ч*^ж«1Л Щ Я <Î4>CNL Z A C H O W A N IA MB к; wKKftCiMAvrwwH M B l»0 WV R U A Z f M A — ЯШ ZVMSWiE FWWWWOaC

м а й » P ttiu v 3\vvii molu

HCuVtfW lUKTUIttttOttV — ■

l i b à. hi Г» \ — »ZVuOWAMA

25. T oruń. S ta re M iasto, d ziałk a R y n ek S ta r o m ie j­ ski 20. F ra n c isz k a ń sk a 11. W idok po p rze p ro w ad z en iu sa n a c ji w n ę trz a b lo k u z zach o w an iem zaby tk o w eg o muinu gotyckiego n a grainicy działeik (fot. P K Z T oruń) 25. T oruń. V ieille Ville, ila p a rc e le p la c e du V ieux M arché 20, le m u r m ito y en g o th iq u e co n serv é

Mikołaja Kopernika. Będzie tym sam ym uzu­ pełniała muzeum w Domu Kopernika, poświę­ cone jego osoibie, k tó ry to budynek (ii. 21’) nie zachował w ew nątrz zabytkowego w y stro ju i m a urządzone w nętrza, z w yjątkiem wysokiej sieni, w sposób współczesny.

IV. Równolegle z adaptacją poszczególnych budynków przygotow uje się sanację bloków (il. il. 22, 23, 24). P roblem ten w Toruniu jest m niej skomplikowany, aniżeli w K rakowie lub Pradze Czeskiej, ponieważ w przeciw ieństw ie do tych ostatnich m iast nie m a tu pozostałości zabudowy przedlokacyjnej. Toruń jest też w lepszym .położeniu od innych zespołów m iej­ skich o najstarszej zabudowie gotyckiej, jak np. G örlitz w NRD, ponieważ m a układ prze­ strzenny w ytyczony ze znacznym rozmachem, stw arzającym w ystarczające możliwości p ra ­ widłowego nasłonecznienia. Typowa parcela średniowieczna nie była tu ani w okresie go­ tyku, ani też w czasach nowożytnych nadm ier­ nie zagęszczona, tak że powrót do stan u histo­ rycznego zaspokaja dzisiejsze potrzeby i umoż­ liw ia odpowiednie zagospodarowanie zielenią. Dokonując w yburzeń X IX i XX-wiecznych

oficyn nie można jednak zrezygnować z zabyt­ kowych m urów granicznych (il. 25) i zabytko­ wych oficyn, których zresztą z wcześniejszych okresów pozostało niewiele i są one najw yżej dwukondygnacyjne. Należy zatem sporządzić projekty uporządkowania arch itek tu ry we- wnątrzblokowej, ponieważ tylne elewacje (il. 26), niejednokrotnie naw et lepiej zachowa­ ne od fasad, posiadają znaczną wartość zabyt­ kową i po przeprow adzeniu sanacji mogą sta­ nowić dodatkową atrak cję turystyczną. Na p rzykład na elew acji tylnej dom u przy ulicy Szczytnej 13 po usunięciu tynków ukazała się dobrze zachowana dekoracja średniowieczna w postaci w arstw cegieł malowanych na prze­ m ian na kolor czerwony i szary z białymi spoi­ nami oraz polichromowanymi herbam i we w nę­ kach. Po przeprow adzeniu konserw acji będzie to jedyna w swoim rodzaju elew acja tylna (wi­ doczna z wieży ratuszow ej, która dostępna jest dla turystów).

Równolegle z sanacją plan u je się dokonanie .porządkowania całych zespołów elewacji od stro n y ulic i także, jak już wspomniano, w e­ w nątrz bloku. Fasady kam ienic toruńskich uległy przekształceniu szczególnie w końcu XIX i XX w., polegającemu na pokryciu no­ wym tynkiem pierw otnego opracowania fasad. W trakcie prac konserw atorskich czy rem ontów prowadzonych przez gospodarkę kom unalną odsłania się spod tynku najczęściej gotyckie elem enty elewacji, a jednocześnie w m iarę możliwości dokonuje się ko rekty gabarytów, otworów okiennych itp.

Osobnym zagadnieniem jest kolorystyczne traktow anie fasad. Ja k stwierdzono, w śred­ niowieczu wszystkie elewacje domów toru ń ­ skich posiadały barw ione lica ceglane. Nieza­ leżnie od tego wiele fasad m iało dekoracje z cegły glazurowanej, lub wielobarwne, w yko­ nane w tynku. Uznając integralność form y i barw y w oddziaływaniu architektury, przy ję­ to za konieczne, przy uzupełnianiu elewacji gotyckich nowymi cegłami, uzupełniać także, w m iarę posiadanych dowodów, ich w ystrój barwny. Pod opracowaniem fasad w charakte­ rze z końca XIX i początku XX w. kryje się wiele elem entów nie tylko architektonicznych, ale także kolorystycznych od gotyku do baro­ k u włącznie, a prawdopodobnie przeszło 150 budynków w zabytkowym śródm ieściu posia­ da w m niejszym lub większym stopniu zacho­ w ane elem enty średniowiecznych fasad. Stan kilkudziesięciu z nich kw alifikuje się, po prze­ prowadzeniu nieznacznych uzupełnień i prac konserw atorskich, do piokazania w całości ele­ wacji gotyckich. Część będzie eksponowana w formie odkryw ek na tle późniejszego w y­ stroju, a uzupełnieniu podlegać będą jedynie dostatecznie w yraźne i w znacznym procencie zachowane fragm enty architektoniczne, jak pi- lastry, portale, blendy itp. Nie zamierza się wykonywać na dużą skalę rekonstrukcji. Więk­ sze ubytki uzupełniane będą cegłą o dawnym

26. T oruń. Szczyty e lew ac ji ty ln y c h zab u d o w y ul. K o p ern ik a , w idok od w n ętrz a b lo k u (fot. J a n in a G ardzielew ska) 26. T oruń. Les pignons des façades p o sté rie u re s des m aisons de la r u e C opernic

form acie i zbliżone] fak tu rze oraz profilówką, wszelkie zaś mechaniczne zniszczenia lica i drobne ulbytki profili zam ierza się uzupełniać masą ceglaną, odpowiednio uform ow aną ze sztucznym i żywicami. Całkowicie elim inuje się także „modę“ na czyszczenie do „surowej ce­ gły“, co szkodliwe jest nie tylko ze względów technologicznych, ale fałszuje pierw otną fak­ turę. Spodziewane jest przy przyszłych pracach napotkanie następujących grup obiektów: a) budynki, które będą m iały dobrze zachowa­

ny p ierw otny w ystrój barw ny i będą w ym a­ gały jedynie konserwacji,

b) (posiadające dostatecznie dobrze zachowane ślady pierw otnego barw ienia, k tóre będzie można bezbłędnie odtworzyć, jak np. zreali­ zowane już prace p rzy budynkach na Ulicy Żeglarskiej 7 i R ynku Starom iejskim 20, c) budynki o szczątkowo zachowanym p ie r­

w otnym w y stro ju barw nym elewacji, które po konserw acji pozostaną odsłonięte (bez rekonstrukcji ,barw nej).

P rzy kom ponowaniu kolorystyki całych ciągów ulicznych należy wziąć pod uwagę fakt, że poszczególne zespoły fasad są konglom era­ tem różnych stylów i — mimo że w Toruniu potencjalnie dom inuje gotycki — w yklucza się

jakiekolw iek ujednolicenia stylistyczne pierzei, także i w sensie kolorystycznym . Należy uw a­ żać iza niewłaściwą m etodę dostosowywania fa­ sad do ch arak teru większości obiektów, przez m alowanie na sposób na przykład renesanso­ wy budynków nie posiadających cech sty li­ stycznych tej epoki. Odwrotnie, kolorystyka pierzei będzie komponowana na zasadzie przy­ w racania b arw odpowiadających architekturze poszczególnych budynków , natom iast domom, które nie m ają specjalnych cech stylowych, nadany będzie koloryt, jaki stosuje się w bu­ downictwie współczesnym. W zabudowie ob- rzeżnej zam ierza się uzupełnić luki w pierze­ jach budynkam i zharm onizowanym i w bryle i gabarycie w stosunku do całości ciągu, ale posiadającym i współczesny charakter funkcjo­ nalny.

Reasum ując planowane przedsięwzięcia konserw atorskie w zabytkow ym śródmieściu Torunia, należy podkreślić, że trak tu je się tę dzielnicę jako nadal żywy i rozw ijający się organizm, zm ierzając zarazem do ukazania dawnego k ształtu i kolorytu m iasta, k tó re chlu­ bi się m ianem grodu Kopernika.

m gr B oh d an R ym aszew ski P re zy d iu m M RN T o ru ń

L’ADAPTATION DU QUARTIER DE LA VIEILLE VILLE DE TORUŃ AUX BESOINS DE LA VIE CONTEMPORAINE

Le te rrito ire de la v ille de T o ru ń é ta it h a b ité d é jà à l’épo q u e de la c u ltu re de Łużyce (1100—700 av.n.e.) e t a u Bas M oyen-Â ge. En 1233, la V ieille V ille o b tin t les droits m u n ic ip a u x et la N o uvelle V ille — e n 1264. V ers 1230, le c h â te a u d e l’O rd re T eu to n iq u e f u t élevé à T o ru ń e t les fa u b o u rg s y o n t é té étab lis dans la seconde m o itié d u X H Ie siècle. M algré le m a n q u e de p réc isio n s q u a n t au x d éta ils des p rem ières p h ases d u d év e lo p p e m en t de la ville, nous p o u vons d ire q u e le p la n de la ville é ta it d é jà v aste au X II le siècle. L a V ieille V ille p o rta it s u r to u t un c a ra c tè re co m m ercial, alors que la N ouvelle V ille é ta it p e u p lé e s u rto u t p a r les artisa n s. A u M oyen-A ge, T o ru ń é ta it co n sid éré com m e l ’un des ce n tres com ­ m e rc ia u x les p lu s rich e s s u r oe te rrito ire . Sa ric h e sse p ro v e n a it a v a n t to u t du co m m erce m a ritim e (les (bateaux a r r iv a ie n t p a r la V istule). A u XV e siècle to u te la v ille a v a it d é jà 'des b â tim e n ts en p ie rre s e t e n briq u es. Les édifices m o n u m e n ta u x — les ég lises, les hôtels de ville, ainsi q u e les m aiso n s d ’h a b ita tio n et les g re n ie rs é g a la ie n t — q u a n t à l'a rc h ite c tu re e t l’a r t de c o n s tru ire — les b â tim e n ts de ce g e n re des villes les p lu s ric h e s d e l’E u ro p e du N ord. A l’époque de la R enaissance, du b a ro q u e e t du néoclassicism e, f o r t p eu de n o u v e a u x b â tim e n ts f u re n t élevés, m a is de n o m b reu se s re c o n stru c tio n s fu re n t effectu ées q u i c o n s ista ie n t à ch a n g er les faç ad es et l ’a m én a g em e n t des in té rie u rs. Les p lu s im p o rta n te s m o d ific atio n s e u re n t lieu dans la seconde m oitié du X IX e siè cle lors de la dém olition d e c e rta in s b â tim e n ts e t d e la co n stru c tio n de n o m b reu ses m aisons d ’h ab itatio n . P a r u n h e u re u x h asard , la s itu a tio n économ ique d e ce tte époque n ’a po in t perm is de g ra n d s in v e stisse ­ m e n ts e t n o m b re u x b â tim e n ts h isto riq u e s onlt a in si é té préservés. L e c a ra c tè re d istin ct de l’e n s e m b le à l’in té r ie u r des an c ie n s re m p a rts a é té p re s e rv e c a r v ers la fin d u X IX e siècle, à ca u se de la fo rtific a tio n de la ville, les a u to rité s p ru sien n e s se so n t opposées à la p lein e rec o n stru c tio n des fa u b o u rg s 'dém olis au d é b u t de ce siècle. P e n d a n t les deux g u e rre s m o n ­ diales T o ru ń n ’a p resq u e p a s é té endom m agé et les m o n u m e n ts h isto riq u e s q ui e x is ta ie n t au d é b u t du X X e siècle o n t su rv é c u jU squ’à nos jo u rs e t p ré s e n ­ te n t a c tu e lle m e n t l’un des p lu s p réc ieu x en sem b les u rb a in s m éd iév au x de la P ologne e t de l’E urope d u N ord.

Le g ro u p em e n t p rin cip al de l’a rc h ite c tu re a n c ie n ­ n e de l o r u ń e s t situ é d a n s l’ancien q u a r tie r q u i com ­ p re n d la V ieille Ville, la N ouvelle V ille e t le te r r i ­ to ire du c h â te a u de Î O r d r e T eutonique. L ors de la v érific a tio n et de l’e n re g istre m e n t des m o n u m e n ts a rc h ite c tu ra u x en Pologne, c e t ensem ble f u t classé d an s le groupe „О” — le p lu s h a u t c la sse m e n t qui n e co m p te en P ologne q u e 52 m o n u m e n ts h isto riq u e s. L ’H ôtel de V ille de la V ieille V ille, et tro is églises: St. Je an , iSt. Ja c q u e s e t N otre-D am e, a p p a rtie n n e n t aussi à ce tte classe. Le q u a r tie r en q u estio n co n stitu e le ce n tre de la v ille où sont co n c en tré es to u te s les in stitu tio n s com m erciales, d e services, c u ltu re lle s et a d m in istra tiv e s, a in si que le six iè m e (de la p o p u la tio n ce q u i fo rm e un excès d e p o p u la tio n dans ce q u a rtie r.

En prin cip e, les p la n s ne p ré v o ie n t p o in t le c h a n g em en t de cette fonction, m a is als com p ten t d é c h a rg e r le c e n tre en c o n s tru isa n t un n o u v ea u cen tre com m ercial e t de se rv ic es et en d é p laç an t à peu p rès n e u f m illes h a b ita n ts dans ides q u a rtie rs n o u ­ veaux. L ’on p résu m e que le q u a r tie r ancien r e s te ra to u jo u rs le ce n tre c u ltu re l et to u ristiq u e. Les p la n s p rév o ie n t la n écessité de m a in te n ir et de so u lig n er le c a ra c tè re d istin c tif de cet ensem ble p a r une bande de v e rd u re e t une voie de ceinture. L a c irc u la tio n des v o itu re s à tra v e rs le q u a rtie r ancien se ra co m p lè te ­ m e n t élim inée et lim itée à la voie de c e in tu re et au

quai, le q u el se ra e n m êm e tem ps un (boulevard de p rom enade. Le long de l’an cien n e ru e P o d m u rn a , s u r le te rra in de l’a n c ie n n e ligne des fo rtific a tio n s m é d iév a le s q u i s é p a r a ie n t la V ieille V ille de la N ou­ velle, les b â tim e n ts 'd’au cu n e v a le u r h isto riq u e se ro n t dém olis et de h a u ts buissons se ro n t p la n té s pour com pléter les re s te s des fo rtific a tio n s gothiques. C ette b an d e d e v e rd u re , en p a s s a n t p a r le te rrito ire du ch â te a u se lie ra avec le q u ai. Le ch â te au m êm e (en ru in es depuis 1454) s e ra a m én a g é en „ p a rc d e ru in e s ’* — m o n u m e n t de la v ic to ire à la G u e rre de Treize Ans. Les ru in e s d u re z -d e -c h a u ssé e d éco u v ertes au cours des e x c a v a tio n s se ro n t p rése rv é es 'dans le u r é ta t actuel, les v o û te s d es ca v es se ro n t re c o n stru ite s e t une ex p o sitio n s e r a p ré p a ré e dans ces caves.

D ans to u t le q u a r tie r ancien, o u tr e les tra v a u x d ’ad a p ta tio n , le p la n p ré v o it un g ra n d n o m b re de tra v a u x a y a n t p o u r b u t d e so u lig n e r le rô le d e ce q u a rtie r en ta n t q u e m o n u m e n t h isto riq u e — de la v ille o ù n a q u it N icolas C opernic. Il y a un g ran d n o m b re de m a iso n s bourgeoises d ’une a rc h ite c tu re tr è s in d iv id u e lle (la p lu p a rt du ty p e m a iso n -g re n ie r d u M oyen Âge, re c o n stru ite s plu s ,tard) 'dont quelques dizaines p o ssè d e n t en co re u n e an c ie n n e d éco ratio n arc h ite c to n iq u e des in té rie u rs. Ces m aisons sont d e stin é e s à loger les in stitu tio n s d ’u tilité publique. L ’a d a p ta tio n d e ces 'b âtim en ts au x besoins actuels consiste à con so lid er le u r co n stru c tio n , à in tro d u ire les n ouvelles in sta lla tio n s en re s p e c ta n t la disposition o rig in a le des p a rtie s décorées o u le s p lu s c a ra c té ris ti­ ques (p. ex. les h a u ts vestibules). A u x éta g e s des a n ­ ciens g ren ie rs, la d isposition des ch a m b res s e ra am é­ n ag é e selon le u r d e s tin a tio n ac tu e lle . C ela ch an g era au ssi le s façades car, aiu lieu d e volets o u d e c o n tre ­ v en ts en bois, il y a u ra des v itre s. D ans q u elq u es cas se u le m e n t il s e ra possible d e p ré s e rv e r la disp o sitio n go th iq u e sans a u c u n c h a n g em en t et d e m o n tre r la fo n ctio n de l’a n c ie n n e m a iso n bourg eo ise, p. ex. com m e un m usée. C ’e s t à c e tte fin q u ’est d estin ée la m aison du X lV e siècle, ru e C opernic 15, voisine de la m aiso n où Coperniic v it le jour. C e tte m aison a co m p lètem en t p ré se rv é sa d éco ratio n a rc h ite c to n i­ que et fe ra fo n ctio n d ’ex p o sitio n illu s tra n t l ’am biance des tem ps de C o p ern ic (cette m a iso n u n ie à la m aison de naissance de C opernic d e v ie n d ra u n m u sé e con­ sacré au g ra n d astronom e). Les m a iso n s a y a n t m oins de v a le u r, re s te ro n t des m a iso n s d ’h a b ita tio n e t leur v a le u r h isto riq u e se ra v isib le s u r to u t à l’e x té rie u r. Cela se lie au p ro g ra m m e de l’a rra n g e m e n t de to u te s les ru e s p ré v o y a n t q u e les élém e n ts h isto riq u e s des façad es se ro n t m is à jo u r a p rè s av o ir e n lev é les couches su p e rp o sé es sa n s au c u n style. À l ’occasion de ces tr a v a u x o n a c o n s ta té q u e les faç ad es g othiques des m aisons a v a ie n t des d éco ratio n s p ic tu ra le s m ono­ chrom es grises o u ro u g es. O n a décidé de m a in te n ir a u ta n t q u e possible le p rin c ip e d ’in té g ra lité d e fo rm e et d e c o u le u r dans l’e x p re ssio n arc h ite c to n iq u e en co m p létan t oiu en re c o n s tru is a n t la d é c o ra tio n en co u leu r q ui co rresp o n d à la faç ad e, te n a n t com pte du fa it q u e les ru e s ou le u r p a rtie s so n t des con­ g lo m é rats de faç ad es de sty le s d iffé ren ts.

En m êm e tem p s, e n r e d re s s a n t l’alig n em en t des rues, le p la n p ré v o it l’a ssa in isse m e n t des m aisons elles-m êm es. V u il’é la n d e l ’an c ie n p la n de la ville, c e tte q u estio n n e p ré s e n te ra a u c u n e d iffic u lté spéciale à T oruń. O u tre les b â tim e n ts f a is a n t fac e à la ru e, il n ’y a p a s beau co u p d ’ailes n i d e p a v illo n s h is to ri­ ques et, en g én é ral, ils n ’o n t p as p lu s d ’un étage; ces ailes et ces p av illo n s ain si q u e les m u rs m ito y en s ne se ro n t p as dém olis. T e n a n t com pte d u fa it q u ’il y a des façades in té re s s a n te s dens les cours, le plan p ré v o it aussi l'a rr a n g e m e n t d e 'l’a rc h ite c tu re à 1’ in té ­ r ie u r des îlots.