?.,
DZIEJ-E POLSI(1
NOWO?YTNEJ
.,
?"
DZIEJE POLSI(I
•
NOW OZYTNEJ
TOM DRUGI
1648-1795
SK?AD G?ÓWNY U GEBETHNERA I WOLFFA
WAHSZAWA - KHAKÓW - ?ÓD? - POZNA? - WILNO - ZAK()PANE
1936
k
Drukarnia P. Mitr?gi \V Cieszynie
Spis rzeczy ,V-VIlI
PANOWANH: JANA KAZIMIIJ<ZA (1648-1668)
Blbliozralia. (1)
Rozdzia? XVI. A. Okres walki ze Wschodem 1648-1655.
l. Bezkrólewic i elekcja (3). 1. Beznadziejno?? ugody (6). 3. Zbara?, Zbo-
rów (8). 4. Kwestia ukrai?ska na tle sprawy wschodniej (10). 5. Bcrc-
sieczko (11). (l. \NQzel mo?dawski: Batoh i ?waniec (12). 7. Król i dwór
wobec kraju (14). 8. Oznaki rozk?adu (15). 9. Swary królewiat (17).
10. Wybuch wojny z Moskw? (18). 1 t. Utrata Mohvlewa i Smole?ska (19).
12. Ochmatów. Wilno (20).
Rozdzia? XVII. B. Udzia? Polski w wojnie pó?nocnej (1655-60).
1. Zaborcze apetyty Szwecji (20). 2. Uj?cie i Kicidany (22). 3. Polska pod-
daje sic Szwedom (2.3). 4. Samoobrona narodowa: Cz?stochowa i Ty-
szowce (24). 5. Losy Prus Królewskich (26). 6. Czarniecki w walce z Ka-
rolem Gustawem (27). 7. Odzyskanie stolicy (28). 8. Kampania dyploma-
tyczna. Planv rozbioru Polski (29). 9. Dola i niedola Rakoczego (32).
10. Utrata lenna pruskiego (34). ]1. Pr?d ugodowy na Ukrainie (35).
12. Ugoda hadziacka i ki skutki (36). 13. Schy?ek wojny ze Szwecj? (40).
]4. Pokój oliwski (41). 15. Polonka i Czudnów (43).
Rozdzia? XVIII. C. Zamieszki wewn?trzne, rezygnacja nazewn?trz.
1. Projekt reformy sejmowania (44). 2. Sprawa elekcji za ?ycia króla
1655-61 (46). 3. Tragiczny sejm (1661) (48). 4. Koufcder acie wojskowe
1659-1663 (49). 5. Wojna z Moskw? w latach ]661-4 (52). 6. Sprawa
Lubomirskiego przed sadem sejmowym (54). 7. Rokosz (55). 8. Na drodze
do dalszego rozstroju (57). 9. Zamet na Ukrainie (59). 10. I\ozejm andru-
szowski (60). 11. Podhaice (61). 12. Stracone widoki wschodnio-pruskie
i ?l?skie (62). 13. Abdykacja (óS).
DWAJ KI\()LO\VIE RODACY (1668-1696) . 61-Hl
Bibliczrafia. (67)
Rozdzia? XIX. A. Przewaga gminu szlacheckleqo za króla Micha?a.
1. Przysi<:ga knnwokacvina, gwa?ty na elekcli (ó9). 2. Król i icao doradcy
(71). 3. Politvka zewn?trzna (72). 4. Wa?ni stronnicze (7.1). 5. Wiry
ukrai?skie (75). 6. Dwa sejmy zerwane (76). 7. Kamieniec i Buczacz (78).
8. Koufederacje Go??bska i Szczebrzcszy?skn (78). 9. Chocim (80).
B. Pierwotna polityka Jana SObieskiego.
10. Bezkrólewie UH). 1 I. Indywidualno?? Jana III (82). 12. Monarchizm
Sohiesk icgo (83). 1.1 Widoki nadba?tyckie i zakarpackie (8?). 14. Dalsza
wojna z Turcj? (85). 15. ?órawno (86). l ?, Opozycja na sejmach 167&-7
roku (86). 17. Kryzys (1677-8) (89). 18. Sejm zrodzie?skl 1678-9 roku (91).
1-66
C. Lata przej?ciowe.
19. Jeszcze o motywach zwrotu w polityce Sobieskiego (92). 20 O lepszy
rz?d (93). 21. Kozaczyzna. Unia i dyzunia (95). 22. Starania o Lig? chrze-
?cija?sk? (97). 23. Intrygi brandenbursko-francuskie (98). 24. Na drodze
do przymierza z Austri? (99). 25. Sprawa Morsfina (101). 26. Venimus,
vidimus. Deus vicit (102).
Rozdzia? xx. D. W jarzmie Ligi ?wi?tej.
1. Geneza, cel i charakter Ligi (104). 2. Widoki wo?osko-w?gierskie (105).
3. Wojna w r. 1684 i 1685 (106). 4. Pokój Grzvmu?towskiezo (108). 5. Wy-
prawa mo?dawska Hi86 r. (109). 6. Zmierzch s?awy Sobieskiego (111).
7. Nowa Opozycja (112). 8. Spiski (113). 9. Seim grodzie?ski zerwany (114).
10. Sprawa Radziwi??ówny (115). 11. Kl?ska dworu 11a sejmie warszawskim
1688-9 r, (116).
E. Pod tchnieniem ?mierci.
12. Król na rozdro?u (118). 13. Rokowania z Austria. Sejm r. 1690 (118).
14. Ostatnia wyprawa mo?dawska Sobieskiego (1691) (120). 15. Schy?ek
wojny tureckiej (120). 16. Dyplomacja Marysie?ki (121). 17. Opozycja
Sapiehów (122). 18. Zatargi litewskie (124). 19. ?mier? Sobieskiego (126).
Rozdzia? XXI. Wyniki XVII wieku.
1. Wiek husarii i hetma?stwa (127).? 2. Promieniowanie polszczyzny (1.10).
3. Z?ota wolno?? (131). 4. Mo?now?adztwo (133). 5. Zubo?enie powszechne
(135). 6. Nie?ad w skarbie (136). 7. O?wiata (1.37). 8. Zanik twórczo?ci
naukowei i literackiej (139).
PANOWANIE AUGUSTA MOCNEGO 142-202
Bib1.iograOa. (142)
Rozdzia? XXII. A. Naród w rozterce.
1. Nierz?d na konwokacji i w wojsku (145). 2. Jeszcze jedna niespodzianka
wyborcza (147). 3. August Mocny (150). 4. Projekty mo?dawskie i pokói
kar?owicki (151). 5. Woina domowa na Litwie (153). 6. Wielka Wojna Pól-
nocna (154). 7. Z królem czy przeciw królowi? (156). R. Dwa rz?dy, dwa
przvmicrz.a (158). 9. Altr anstadt (160). 10. Sandomierzanie w walce z Lesz-
czy?skitu (161). 11. Poltawa. Restauracja Augusta II (162). 12. Kryzys
po?udniowo-wschodni (I64).
Rozdzia? XXIII. B. Mi?dzy majestatem i wnlno?ci?.
1. Auzust na drodze do zamachu stanu? (167). 2. Konfederacja tarnozrodzka
1715 (ló9). 3. Walki i rokowania (170). 4. Traktat warszawski i sejm
Niemy (173). 5. Zwrot przeciwko ?osjj (175). 6. Traktat wiede?ski 5 stvcz,
1719 r. (17R). 7. Pod hegemoni? T?osji (1RO). 8. Upadek ducha publicznego
(182). 9. Stosunki wyznaniowe (18;;). 10. Sprawa toru?ska i jej dvnloma-
tyczne nast?pstwa. 11 Maurycy Saski w Kurlandii (1726) (?89). 12. Widoki
nast?pstwa tronu (192). 13. Nowi ludzie w otoczeniu Augusta. Familia
Czartoryskich (194). 14. Opozycja Potockich (19ó). 15. Ob??dy stronnicze
a "grand dessein" Auzusta II (198). 16. Ostatnie walki. Koniec Augusta
Mocnego (lo9).
AUGUST III (1733-1763) . 203-281
BibIjografja. (203)
Rozdzia? XXIV. A. Wolna elekcja pogwa?cona.
1. Pr?d narodowv gór? (205). 2. Dwie elekcie (206). 3. Wybuch walki
o tron polski (208). 4. Obl??enie i upadek Gda?ska (209). 5. Konfederacja
Dzikowska (211). 6. Uspokojenie kraju (214).
B. Próby ratunku Rzp1itej (1736-48).
7. Król i jego faworyci (216). 8. Zwiastuny odrodzenia (218). 9. Sprawa
reformy skarbowo-wojskowej (22U). 10. Polska wobec wojny wschodniej
rozdwojona (223). 11. Wobec wybuchu wojny ?l?skiej (226). 12. l-lany kon-
federacyjne Potockich (1741-2). 13. Czartoryscy dochodz? do w?adzy (23U).
14. Sejm grodzie?ski 1744 roku (232). 15. Wahania (1745-6) (235). 16. Dal-
sza walka o napraw? l(zplitej (I746-8) (238).
Rozdzia? XXV. C. Przesilenie wewn?trzne.
J. Orgja partyjno?ci (24U). 2. Trybunat ofiar? walki (242). 3. Zabiegi suk-
cesyjne Wettiuów (24.3). 4. Sejm grOt.lzieflski ?752 r. (245). 5. Sprawa
ostrogska (246). 6. Dwie interwencje (248). y_
D. Czasy wojny siedmioletniej.
7. Projekt konfederacji antyrosyjskiej (249). 8. l(zplita wobec odwrócenia
przymierzy i wybuchu wojny siedmioletniej (25U). 9. Upadek wp?ywów
francuskich. Poniatowski pos?em w Petersburgu (252). Iu, Sprawa kur-
landzka, sejm i senat w r. 1758 (254). 11. Inauguracja rz?dów Jerzego
Mniszcha (255). 12. Czartoryscy w stosunkach z francj? i Angli? (257).
13. I(zplita "karczm.} zajezdn?" (258). 14. Kl?ska monetarna. Sejmy r. 1760
i 1761 (259). 15. I(edukcje. Wzrost Opozycji (2ól). 16. Skutki przewrotów
petersburskich (262). 17. Zamach kOIlfederacyjny Czartoryskich (264).
E. Wewn?trzne ?ród?a s?abo?ci Rzplitej.
18. Istota z.axadnicnia (266). 19. Ustrój spo?eczny (268). 20. vVady ustroju
pa?stwowego. W?adz a prawodawcza (270). 21. I(ozk?ad w?adzy wyko-
nawczej (271). 22. Polityka zewn?trzna szlachty (272). 2.1. Polityka we-
wn?trzna (273). 24. Sity moralne i umys?owe dawnej I(zplitej (275). 25. Ku
odrodzeniu (278). 26. Konarski (279).
,.
CZASY STANIS?AWOWSKIE 282-411
Bibliografia. (282)
Rozdzia? XXVI. A. Dola i niedola Czartoryskich.
1. Mocarstwa wobec ostatniej elekcji polskiej (285). 2. Konwokacja (288).
3. Elekcja Stanis?awa Augusta poprzedzona wojn? domow? (290). 4. Nowy
król: jego przesz?o??, charakter, stosunki rodzinne (292). 5. Pocz?tki
reform (294). 6. Opór domowy i zagraniczny (295). 7. Sprawa dysydencka
(296). 8. Sejm Czaplica (298). 9. Konfederacje S?ucka, Toru?ska i Radom-
ska (299). 10. Sejm "pod w?z?em" a? do porwania senatorów (30l). 11. De-
legacja. Koniec sejmu (303).
Rozdzia? XXVII. B. Przegrana walka o niepodleg?o??.
1. Konfederacja Barska (306). 2. Koliwszczyzna (3U8). 3. I(uchy w Kra-
kowskiem, w Wielkopolsce, na Litwie (310). 4. Dyplomacja konfederacka.
Nowe powiewy (312). 5. K?ótnic i pora?ki (314). 6. Ustanowienie Gene-
ralno?ci (315). 7. Wahania w polityce konfederacji (317). 8. Kryzys Gene-
ralno?ci. Og?oszenie bezkrólewia (318). 9. Od Cz?stochowy do Lanckorony
(32U). 10. powstanie Ogi?skiego (322)). 11. Zamach na króla. Ostatnie
boje (324). 12. Geneza rozbioru (.126). 13. Potróina konwencja petersbur-
ska 5 sierpnia 1772 r. (329). 14. Proces okupacji i rozgraniczenia (331).
15. Cesja zaborów wymuszona na sejmie warszawskim (1773) (.132).
16. Walka o nowy ustról pa?stwa (334). 17. Inne dzie?a i koniec delegacji
(337). 18. Emigracja konfederacka (339). 19. Z?ota wolno?? w obcej szkole (341).
Rozdzia? XXVIII. Spokojne lata pod protektoratem Rosji (1775-88).
l. "Przeczeka? Katarzyn?" (342). 2. Opozycja magnacka (344). 3. Demar-
kacje (1776) (345). 4. Konfederacja Mokronowskiczo i Ogi?sklcgo (346).
5. Próbki polityki zagranicznej (348). 6. Na widowni parlamentarnej (350).
7. Czynniki post?pu (354). 8. Skarb i wojsko (356). 9. Wytwórczo?? kra-
jowa (357) 10. Postep spo?eczny (359). II. O?wiata (.362). 12. ?riJIestwo
na Parnasie (:165). 1:3. 'Widoki wschodnie (366).
Rozdzia? XXIX. Sejm Wielki.
l. Zjazd w Kaniowie (367). 2. Obustronne nlcbeznleczc?stwa (.168). 3. Ge-
neza partii pruskiej (369). 4. Pocz?tek Wielkiego Sejmu UnO). 5. Wsk a-
zania programowe: Staszic, Ko???taj i in. (371). ri. Sejm zrzuca kuratel?
rosyjsk? (372). 7. Wspóturaca z Prusarni (.373). 8. Przymierze polsko-
pruskic (374). 9. l(ozk?ad przymierza (.375). lO. Prace skarbowo-wojskowe
(377). 11. Spory konstytucyjne (.377). 12. Sprawa mieszcza?ska (.179).
13. Geneza Konstytucji Majowej (.3H 1). 14. Dzie? Trzeciego Maja (382).
]5. Ustawa r?z?dowa (383). Hi. Dzie?o ustawodawcze Sejmu Czteroletniego
(384). 17. Zagranica wobec Konstytucji 3 Maja (386).
Rozdzia? XXX. O wolno??, ca?o?? i niepodleg?o??.
l. Targowica (387). 2. Wojna 1792 roku (388) .. 1 Rz?dy Targowicy (390).
4. Drugi rozbiór (391). 5. Selm zrodzic?ski (.19.3). 6. Ku zag?adzie (.3%),
7. r:migracja pomniowa (:397). 8. Kraków i I?acfawicc (398). 9. Warszawa-
\Vilno (.399). 10. Przyjaciele i wrogowie zewn?trzu! (4UO). I?. Wysi?ki
rz?du narodowego (4U2). 12. Warszawa w nicbezpiecze?stwie (404).
1.3. Brze?? i Macieiowlcc (41)5). 14. Upadek stolicy i powstania (40ó).
15. Trzeci rozbiór Polskt (407). ló. Przyczyna ostatecznego rozbioru
Polski (409).
UWAGI
Skorowidz osób i miciscowo?ct
Skorowidz autorów
412-418 419-454 455-459
BIBLJOGRAP JA.
Dramatyczna, pe?na wyt??onei akcji wojennej i politycznej, doba Jana
Kazimierza zostawi?a po sobie liczne ?lady w hlstorjografii wspó?czesnej,
tudzie? w pami?tnikach, a z czasem doczeka?a si? tak drobiazgowych, grun-
townych opracowa?, [akierni rzadko który okres dziejów naszych mo?e si?
poszczyci?. A? do pokoju oliwskiego si?gaj? barwne studia Ludwika Kubali:
Jerzy Ossoli?ski, Lwów 1883, 2 tomy; Szkice historyczne, wyd. IV, War-
szawa 1901, 2 tomy; Wojna moskiewska, Warsz. 1910, Wojna szwedzka,
Lwów 1913, Wcina brandenburska i Najazd Rakoczego, Lwów 1917, Wojny
du?skie i pokó] oliwski, Lw. 1922. Osobie króla najwi?cej uwagi po?wieci?
W. Czermak: Jan Kazimierz, próba charakterystyki, Kwart. Iiist. 1899;
J. K., Studia nad jego ?yciem i charakterem i Ostatnie lata ?ycia J. K.
w zbiorze "Z czasów Jana Kazimierza", Lwów 1893. Nadto: Mi?ostki kró-
lewskie \V "Studiach historycznych", Kraków 1901. Wewn?trzne niesnaski
maluj? Szainocha: Urazy królewi?t polskich w Szkicach hist. III, Krzysztof
Opali?ski, Hieronim i El?bieta Radziejowscy (tam?e); Kubala: Proces
Radziejowskiego, Pierwsze liberum veto (w Szkicach II), Drugie liberum
veto (w Wojnie rnosk.).
Sprawy k o z a c k i e: Kostomarow, Bogdan Chmielnickii, Getrnan-
stwo Wvhowskazo, Getmanstwo Jurija Chmielnickago, Ruina - wszystko
\V Istoriczeskich monografij ach i izsliedowaniach VIII-XII. Petersb. 1870-2;
to? po rusku Istorvcz. Bibljoteka XIII, XIV, XV. Kulisz, Otpadienie Ma?o-
rossii ot Polszi, Moskwa 1890 (tudzie? w Cztieniach Mosk. Obszczestwa
Istorii 1888-9). Nieco krytycznych uwag u Szainochv, w Szkicach IV, a uzu-
pe?nienia u Pr. l?awity Gawrollskiego: Bohdan Chmielnicki, Lwów 1906-9,
2 t., Poselstwo Bicnlewskiego, Lwów 1907; Ksi??? kozacki (o Jerzym Chm.),
Pozna? 1919; Ks. L Pr??, Obrona Zbara?a, Kr. 1932; Eug. Latacz, Ugoda
zborowska a plany tureckie J. Kazimierza, Kr. 1933. Ze stanowiska naro-
down-ukrai?skiego: W. Lipl?skl : Z dziejów Ukrainy, Kijów 1912, Stani-
s?aw Micha? Krzyczewski i Dwie chwile z dziejów porewolucyjnej Ukrainy,
nie doczeka?y si? ze strony polskiej nale?ytego rozbioru, Iiruszew?kyj
w t. IX doszed? do r. 1657. Z innych przyczynków ukrai?skich warto
wymieni? prace Mirona Korduby i W. flcrasymczuka w Zapyskach Tow.
Szewczenki 1904, 1907 i n.
1
L i t w a: E. Kotluba], Zycie Janusza Radziwi??a, Wilno 1859; Bernard
Kalicki, Bogus?aw Radziwi??, Kr. 1878. R Mienicki, Utrata Smole?ska
i sprawa Ohuchowicza, Kwartalnik Litewski 1910, z. IV; Wf. Konopczy?-
ski, Unia czy kajdany, My?l Narodowa 1931.
Woj n a S z wed z k a: Kamie?ski B. (W. Kalinka), Negocjacje ze
Szwecj? o pokój 1651-3, Dod. do Czasu, Kraków 1857; Walewski, Historja
wyzwolenia Polski za panowania Jana Kazimierza (1655-58), Kr. 1866-8,
2 t.; tego? Histor la wyzwolonej Rzeczypospolitej wpadaj?cej pod jarzmo
domowe za panowanai J. K. (1658--61), Kr. 1870-2, 2 t. Do genezy wojny
?ród?owe przyczynki: forsten, Snoszenia Szwecii i Rossii wo wtorci po?o-
winie XVII w. (1648-1700), ?urrial Min. Nar. Pros wieszczenia, 1898-1899.
Literatura szwedzka nie posiada dzie?a w tym przedmiocie, któreby mog?o
stan?? godnie obok trzech tomów Kubali ; N. Eden, Om zrundcrna Ior Karl
Gustafs anfall pa Polen, flistor isk Tidskrift, 1906, próbuje nietylko wyt?u-
maczy?, ale poniek?d i usprawiedliwi? najazd Karola Gustawa; M. i L. Wei-
bullo wie, w Svcriges historia intill XX seklet, cz. 5 i 6, Stokholm 1906,
polegaj? w gruncie rzeczy na niezlern, lecz ju? niewystarczaj?cem przed-
stawieniu f. f. Carlsona w Sverigcs historia under konunzarns af Pfalziska
huset, t. I i II 1874, 1885 (to? w picrwotnem niemieck?em opracowaniu jako
Gcschichte Schwcdcns, IV, Gotha 1855). Od sze?ciu monografij .T. L. Carl-
borna (Om Karl X Gustafs polska krig etc.) lepiej opracowa?a swój przed-
miot Ellen fries, Erik Oxenstlcrna, I3iografisk studie, Stokholm 1889;
Ks. L. fr??, Obrona Jasnej Góry w r. 1655, Czcstocliowa 1935; K. Marcin-
kowski, Stefan Czarniecki w dohie potopu szwedzkiego, W. 1935.
Ca?o?? Woj n y Pó? n o c n ej: rlaumant, La guerre du Nard, Pary?
1896. Przyczynki: Damus, Der erste nordische Kricg bis zur Schlaelit bei
Warschau, Ztschr. d. wcstnrouss. Gcschichtsvereins, Gda?sk 1884, XII.
W. Sobieski, La politique baltiquc de Mazarin et l'opposition qu'elle a suc-
citee en france, 1655-6, Bul?etin des sciences histor iques 1933. Bitw? pod
Warszaw? zaj?li si? J. G. Drovsen, Die Schlacht von Warschau 1656, Lipsk,
Abhandl. d. kzl. Sdchs. GeselIschaft d. Wissenschaften, 1863, IV; A. Riese,
Die dreiWgige Schlaelit bei Warschau., Wroc?aw 1870. K. Górski, Trzy-
dniowa bitwa pod Warszaw?, Bibl. W. 1887, I. - Sikora, Szwedzi i Sied-
miogrodzlanle w Krakowie 1655-7, I3ib!. Krakowska t. XXXIX, Kraków
1908. Jarochowski, Wielkopolska w czasie pierwszej wojny szwedzkiej od
r. 1655 do 1657, Pozna? 1864. T. Nowak, Obl??enie Torunia w r. 1658,
Toru? 1936 (Roczniki XLIII). I?osznecki St., Polakkerne i Danrnark 1659,
Kopenhaga 1898; Czermak, Przeprawa Czarnieckiego na wysp? Alsen,
Przewodnik nauk.-lit. 1884. Pribram, Oie ostcrrcichische Vermittlungspolitik
1654--60, Archiv fur ósterr. Geschichte LXXV, Wiede? 1894. M. Gawlik,
Projekt un]i rosyjsko-polskiej (1656--R), Kwart. Hist, 1909; Solowiew. Isto-
riia Possii (t. 1O-1S); A. Oarowski, Trzydzie?ci lat traktatów pokojowych,
Przed pokojem andruszowskim, Umowy w Andruszowie, w Szkicach Ilistor.,
Petersburg 1895, II, 347-485.
Ostatnie siedmiolecie Jana Kazimierza zbada? szczegó?owo T. Korzon,
Dola i niedola Jana Sobieskiego, Kraków 1898, 3 tomy. Walk? o n a p r a-
w ? R z p I t e j i o e I e kc j ? z a ? y c i akr ó I a traktuj? specjalnie
J. K. Pleba?ski, Jan Kazimierz Waza i Maria Gonz aga, Warszawa 1862,
oraz Commentatio historica de successoris designandi consilio vivo Joanne
Casimiro Polonorum rege, I3erlin 1855; Czermak, Próba naprawy Rzeczy-
pospolitej za Jana Kazimierza, Bib!. Warsz, 1891, I; obszerny rozbiór kry-
tyczny H. Sawcz y?skiego p. t. Sprawa reformy sejmowania za J. K. 1658
do 1661, Kwart. Hist. 1893. Dalsze sprostowania i uzupe?nienia u W. Konop-
czy?skiego. Liberum Veto, Kraków 1918. Sejm 1661 r. opracowa? J. Pa?dur
(rps.). O Lubomirskim W. Czermak: M?odo?? Jerzego L. w Studiach histo-
rycznych j. w., Sprawa Lubomirskiego, Ateneum 1885--6; Koniec Jerzego L.
w zbiorze: Z czasów Jana Kazimierza, Lwów 1893. W. E. Czapli?ski, Opo-
zycja wielkopolska 1660-1668, Kr. 1930; A. Codello, Hetman Micha? Kazi-
mierz Pac 1623-1669 (rps.).
S p u s t o s z e n i a WOjny Pólnocnei w dziedzinie gospodarczej: J. Rut-
kowski, Przebudowa wsi w Polsce po wojnach z po?owy XVII wieku, Kwart.
Hist. 1916. Kryzys monetarny: Szel?gowski, Pieni?dz i przewrót cen w XVI
i XVII wieku w Polsce, rozdz. IX, Lwów 1902.
Stosunek do S z w e c j i: Carlson i. w., t. IT; Nordvall, Sverige och
Pvssland efter freden i Kardis, Hist. Tidskrift, 1890. Anzl]a: S. R. Gar-
dincr, History of the Commonwealth and Protectorate, Londyn 1903, 4 tomy.
B r a n d e n b u r g ja: Droysen, Geschichte der preuss, Politik, cz. III, t. 2;
A. Waddinzton, Le Grand Electeur Fr?deric Guillaume de Br andcbourg, 2 t.,
Pary? 1905-8; M. Philippson, Der grosse Kurfurst, Fr. W. von Branden-
burz, 3 L, Berlin 1897-1903; Jarochowski, Brandenburgja i Polska w pierw-
szych latach po traktacie oliwskim, Nowe opow, i studia hist. Warsz. 1882.
W o ? o s z c z y Z li a: J. Chr. Engcl, Gcschichtc der Moldau, Geschichte der
Wallachel, Halle 1804; A. D. Xenopol, Istoria Romanilor, Bukareszt 1889-93,
t. 6. Urechi (taki? tytu?) 1895, 7 tomów. T u r c ja: Hammer-Purgstall J.,
Geschichte des Osmanischcn Peiches, tomów 10, Pest 1831-5; Zinkeisen,
Geschichte des Osrnanischen Pcichcs, t. IV, Gotha 1857; Iorga. Geschichte
d. Osm. Peichcs. S i e d m i o g ród: Zarzycki S., Stosunek Jerzego Rako-
czego II do I?zplitcj Polskiej w czasie wojny szwedzkiej 1655-56 r., Spraw.
gimnazjum w Ko?omyi za r. 1889 i 1890.
ROZDZIA? XVI.
A. OKHES \VALK! ZE WSCHODEM 1 G48-1G55.
1. Bezkrólewie i elekcja. W chwili, kiedy tylko skupieniem
wszystkich sil pa?stwowych i spo?ecznych mo?na by?o zatamowa?
1*
rozlew rebelii ukrai?skiej, Rzplita ujrza?a si? pozbawion? dowódz-
twa, rozdart? na dwa obozy, zmuszon? do szukania nowego monar-
chy i do rozstrzygni?cia kwestii, jak? taktyk? obra? wobec Chmiel-
nickiego. Nominalnie sterowa? naw? pa?stwa prymas Maciej
?ubie?ski; faktycznie ca?e kierownictwo, obarczone straszn? odpo-
wiedzialno?ci?, zatrzyma? w swych d?oniach Ossoli?ski. On z Ada-
mem Kisielem, wojewod? kijowskim, przywódc? szlachty dyzunic-
kiej, uosabiali program ustcpstw i pojednania z kozakami, kiedy
przeciwna strona, za przewodem takich potentatów kresowych, jak
Jeremi Wi?niowiecki i Aleksander Koniecpolski, a z poparciem Sta-
nisla wa Lubomirskiego w Krakowskiem, podkanclerzego ks. An-
drzeja Leszczy?skiego w Wielkopolsce, Janusza ks. I?adziwilla na
Litwie, d??y?a do st?umienia buntu w potokach krwi i do zacho-
wania na Rusi polskiego stanu posiadania. W ca?ym rozd?wi?ku
najlatalnieiszcm by?o to, ?e zaciek?o?? zwolenników represji, a zara-
zem g?ównych winowajców nieszcz??cia, odbiera?a nadziej G racjo-
nalnej polityki na Wschodzie po przysz?em zwyci?stwie, a ?atwo-
wierno?? poczciwego Kisiela i zbytnia 'wiara w uk?ady Ossoli?-
skiego parali?owa?y sam? obron? polsko?ci.
Usi?uj?c pow?ci?gn?? rozp?tanie uraz partyjnych i nienawi?ci
klasowych, kanclerz przy?piesza? jak móg? elekcj?, a z Chmielnic-
kim d??y? do zawieszenia broni. Jeszcze kompromis wydawa? si?
mo?liwym, jeszcze zwyciGzca z pod Korsunia ??da? dla kozaków
autonomicznego pa?stwa tylko po Bia?? Cerkiew, przy podniesie-
niu rejestru do 12.000, a dla prawos?awia - zwrotu zabranych
cerkwi w Lublinie, Sokalu, Krasnymstawie, W?odzimierzu, tudzie?
zabezpieczenia praw kleru dyzunickiego na Litwie i Rusi. Tym-
czasem bunt nawet po odej?ciu Tatarów do Krymu szerzy? si?
dalej, wi?c i samoobrona nie mogla ustawa?. Wi?niowiceki wpad?
z za Prypeci na Ukrain? i szed? ku Wo?yniowi, broni?c na w?asn?
r?k? fortun szlacheckich, a t?pi?c bez lito?ci hultajstwo, a? 25-7
lipca star? si? pod Konstantynowem z wielk? kup? wata?ki Krzywo-
nosa, Pobi? si? nie dal, wojny te? nie rozstrzygn??, a pokój unie-
mo?liwi?.
Zaraz po otwarciu konwokacj] (16 lipca) pos?owie opozycyjni
gwa?townie uderzyli na Ossoli?skiego jako mniemanego sprawc?
