S t u d i a m e t a f i l o z o f i c z n e , t. II, s. 7- 18 L u b li n 2 0 0 2 , T N K U L
Jerzy Kalinowski
Metametafizyka
P rzyczynek do rozw ażań nad koncepcjam i m etafizyki
W i e l u f i l o z o f ó w u p r a w i a ł o i u p r a w i a m e t a f i z y k ę . N a p r z e ł o m i e X I X i X X w i e k u E d u a r d v o n H a r t m a n n n a p i s a ł h i s t o r i ę ty c h w y s i ł k ó w 1. W n i n i e j s z y m p r z y c z y n k u b ę d z i e m o w a t y l k o tr o c h ę 0 A r y s t o t e l e s i e i d u ż o o św . T o m a s z u z A k w i n u , a w z w i ą z k u z A k w i n a t ą o d w u k s i ą ż k a c h w s p ó ł c z e s n y c h : o d z i e l e M e t a f i z y k a m e g o p r z y j a c i e l a , o. p r o f e s o r a M i e c z y s ł a w a A l b e r t a K r ą p c a O P 1 o m o j e j L ’i m p o s s i b l e m e t a p h y s i q u e 2.
Z a n i m j e d n a k d o te g o d o j d z i e m y , p a r ę u w a g o te r m i n a c h „ m e t a - l o g i k a ” i „ m e t a m a t e m a t y k a ” , z a k t ó r y c h p r z y k ł a d e m z a c z ę t o m ó w i ć t a k ż e o m e t a n a u c e , m e t a f i l o z o f i i i m e t a m e t a f i z y c e . Z c h w i l ą g d y w B e g r i f f s c h r i f t G o t t l o b a F r e g e g o p o j a w i ł się s f o r m a l i z o w a n y a k s j o m a t y c z n y s y s t e m d e d u k a c y j n y lo g ik i z d a ń , j e g o k o n t y n u a t o r z y z a c z ę l i o d r ó ż n i a ć w lo g i c e i w m a t e m a t y c e to, c o n a l e ż y d o s y s t e m u l o g i k i , res p. m a t e m a t y k i , tj. z b i ó r a k s j o m a t ó w i t e o r e m a t ó w s a m e j l o g i k i, b ą d ź s a m e j m a t e m a t y k i , o d z b io r u r e g u ł tw o r z e n i a , w o d n o ś n y c h j ę z y k a c h s y m b o l i c z n y c h , o d p o w i e d n i c h a k s j o m a t ó w
1 E. von H a r t m a n n , G e s c h ic h te d e r M e ta p h y sik . L eip zig : H e r m a n n H a a c k e 1 899 /1 900.
’ M. A. K r 5 p i e c, M e ta fiz y k a . Lublin: TN K U L 19 78“: G. K u I i - n o w s k i. L ' im p o s s i b l e m e t a p h y s i q u e . Paris: B e a u c h e s n e 1981.
i t e o r e m a t ó w , o r a z r e g u ł u z n a w a n i a t y c h ż e , o g ó ln i e m ó w i ą c , t e z 1.
T e m u z b io r o w i r e g u ł j ę z y k o w y c h i r e g u ł u z n a w a n i a te z d a n o o d p o w i e d n i ą n a z w ę - „ m e t a l o g i k a ” , resp. , , m e t a m a t e m a t y k a P o c z ą t k o w o p o s ł u g i w a n o się te ż n a z w ą „ s e m i o t y k a ” , w y w o d z ą c ą się od J o h n a L o c k e ’a, a p r z y j ę t ą n a o z n a c z a n i e s t r u k t u r a ln e j s t r o n y lo g ik i i m a t e m a t y k i j a k o s y s t e m ó w z a k s j o m a t y z o w a n y c h i s f o r m a l i z o w a n y c h z a p o m o c ą j ę z y k ó w s y m b o l i c z n y c h 4. N a z w a ta j e d n a k w y s z ł a z a s a d n i c z o z u ż y c i a w ty m z n a c z e n i u i j e s t t e r a z u ż y w a n a r o z m a i cie, m .in . j a k o n a z w a te o rii j ę z y k ó w s y m b o l i c z n y c h i j ę z y k ó w n a t u r a l n y c h a n a li z o w a n y c h w a n a l o g i c z n y s p o s ó b 5. R e g u ł y s k ł a d a j ą c e się n a m e t a l o g i k ę ( w y s t a r c z y n a m m ó w i ć o n ie j) s ą s w e g o r o d z a j u r e g u ł a m i m e t o d o l o g i c z n y m i . P o s i a d a je , j e ś l i n ie e x p l i c i t e , to p r z y n a j m n i e j im p li c it e , k a ż d a n a u k a . W lo g i c e f o r m u ł o w a n e są w y r a ź n i e z m a k s y m a l n ą p r e c y z j ą , z u w a g i n a je j c h a r a k t e r j a k o n a u k i ś c isłe j. W k a ż d e j n a u c e m o g ą b yć za p r z y k ł a d e m m e t a l o g i k i , m u t a t i s m u t a n d i s , w y e k s p l i c y t o w a n e i w y o d r ę b n i o n e . Z a n o t u j m y p r z y tej s p o s o b n o ś c i u w a g ę A r y s t o te le s a : ,,[...] j e s t a b s u r d a l n e s z u k a ć r ó w n o c z e ś n i e n a u k i i m e t o d y [...]” ; n a t u r a l n i e n ie tr z e b a r ó w n i e ż z a p o m i n a ć o ty m , c o S ta g i r y t a p is z e d a le j: „ N i e n a le ż y w y m a g a ć w e w s z y s t k i m ś c is ło ś c i m a t e m a t y c z n e j [...]” 6.
N a j b l i ż s z e m e t a l o g i k i i m e t a m a t e m a t y k i są r e a l n e n a u k i n o m o - te t y c z n e ; z n a c z n i e m n i e j n a u k i o p i s o w e . W j e d n y c h i d r u g i c h j e d n a k r e g u ł y j ę z y k o w e , o ile w o g ó le są p o t r z e b n e , o d g r y w a j ą o w i e le m n i e j s z ą ro l ę z u w a g i n a to, że j ę z y k i t y c h n a u k s ą nie s y m b o l i c z n e , l e c z p o c h o d z ą o d j ę z y k a n a t u r a l n e g o d r o g ą s e le k c ji, u z u p e ł n i e n i a i t e r m i n o l o g i c z n e g o u ś c i ś le n i a .
G. F r c g e, Beg ri ffss ch ri ft. Halle: V er lag von Lo u is N eb er t 1879.
4 Po sł u g iw al i się nią na p rzy kł ad R. C a rn a p w L o g i s c h e S y n t a x d e r S p r a c h e (Wien: J. Spr in g e r 1934, s. 9) i I. B o c h e ń sk i w P re c is d e logic/ite m a th e - m a tiq u e (B us sum : F. G. K r o o n d e r 1948, s. 14).
P rz y k ła d e m P r o b l e m y s e m io ty k i lo g ic zn e j L e o n a K oja ( W a r sz a w a : PTS 1990).
A r ys to te le s, M et a fiz y k a , 995 a 12-16.
M etam etafizyka 9
N a z w a m i „ m e t a l o g i k a ” , „ m e t a m a t e m a t y k a ” itp., t y m r a z e m w z n a c z e n i u s z e r o k i m , o b e j m u j e się t a k ż e z b io r y w s z e l k i c h in n y c h i n f o r m a c j i o j a k i e j ś n a u c e z u w a g i n a p o s ł u g i w a n i e się w t y m c e lu m e t a j ę z y k i e m - m ó w i się b o w i e m w ó w c z a s o j a k i m ś z b i o r z e z d a ń , n p . l o g i c z n y c h , m a t e m a t y c z n y c h itp., j a k i m j e s t l o g i k a , m a t e m a t y k a c z y i n n a n a u k a - j ę z y k i e m , k t ó r e g o w y r a ż e n i a o d n o s z ą się d o w y r a ż e ń d a n e j n a u k i.
P o d o b n i e j e s t z m e t a f i l o z o f i ą i m e t a m e t a f i z y k ą , o ile z a c h o d z i j e s z c z e d z i s i a j p o t r z e b a - n a s k u t e k p r z e o b r a ż e ń p o j ę c i a n a u k i z j e d n e j s t r o n y , a p o j ę c i a f i lo z o f i i z d r u g i e j - o d r ó ż n i a ć n a d a l m i ę d z y f i l o z o f i ą a m e t a f i z y k ą . T e r m i n y te m a j ą te ż o d p o w i e d n i e z n a c z e n i a ś c i s łe i z n a c z e n i a s z e r o k ie . I l u s t r a c j ą p o s ł u g i w a n i a się n a z w ą „ m e t a f i l o z o f i a ” w z n a c z e n i u s z e r o k i m m o ż e b y ć c z a s o p i s m o
„ M e t a p h i l o s o p h y ” , w y d a j ą c e u b o c z n i e s e r ię r o k r o c z n y c h a r t y k u ł ó w , z k t ó r y c h k a ż d y n o s i ty t u ł T h e M e t a p h i l o s o p h y A d d r e s s ; n a z w ę zaś
„ m e t a m e t a f i z y k a ” , t a k ż e w s z e r o k i m z a k r e s ie , z a w i e r a k s i ą ż k a o. K r ą p c a M e t a f i z y k a 1. W p r o w a d z e n i e d o niej j e s t z a t y t u ł o w a n e w ł a ś n i e E l e m e n t y m e t a m e t a f i z y k i . A u t o r p o d a j e s z e r e g r ó ż n y c h w i a d o m o ś c i o m e t a f i z y c e , m .in . o je j n a z w ie , o m i e j s c u , k tó r e z a j m u j e w ś r ó d t y p ó w p o z n a n i a lu d z k i e g o , o r a z o s p e c y f i c e i o m e to d z i e p o z n a n i a m e t a f i z y c z n e g o ; f o r m u ł u j e w t y m ta k ż e d e f i n i c j ę m e t a f i z y k i . A l e z a s a d n i c z o n ie o s z e r o k i m z n a c z e n i u t e g o te r m i n u m a m z a m i a r p i s a ć ( w s p o m i n a m j e t y l k o d l a z u p e ł n o ś c i o m ó w i e n i a s p r a w y ) , le c z o j e g o z n a c z e n i u ś c i s ły m .
W t y m z n a c z e n i u u ż y ł e m n a z w y „ m e t a m e t a f i z y k a ” w m o j e j p r a c y L ' i m p o s s i b l e m e t a p h y s i q u e * . N i e w ie m , c z y k to ś in n y t y m t e r m i n e m w t y m z n a c z e n i u s ię p o s ł u ż y ł . P o j ę c i e m e t a m e t a f i z y k i s z e r o k i e m o g ł o b y b y ł o d o p r o w a d z i ć o. p r o f e s o r a K r ą p c a d o p o j ę c i a m e t a m e t a f i z y k i ś c i s łe g o . L e c z g o u n ie g o n ie z n a j d u j e m y . K r ą p ie c
7 Zob. M e t a p h i l o s o p h y , O x f o rd an d N e w Y ork: Basil Bla c k w e ll. Th e First M e t a p h i l o s o p h y A d d r e s s ( „ M e t a p h i l o s o p h y ’' 19 (1 9 8 8 ), No. 2, s. 7 9- 104);
K r ) p i e c, M e t a f iz y k a , s. 25-72.
’ K a l i n o w s k i , L ’i m p o ss ib le m e t a p h y s i q u e , s. 22 9 i 231.
s t a r a się ty l k o o k r e ś lić , c z y m - j e g o z d a n i e m - j e s t m e t a f i z y k a :
„ M e t a f i z y k a z a t e m j e s t p o z n a n i e m u z y s k a n y m p r z e z n a t u r a l n i e t r a n s c e n d e n t n y r o z u m ( c z y li r o z u m , o ile p o s ł u g u j e się p o w s z e c h n y m i z a s a d a m i b y t u i m y ś l e n i a ) s z u k a j ą c y p ie r w s z y c h i j e d y n y c h u n i e - s p r z e c z n i a j ą c y c h c z y n n i k ó w te g o , c o is tn ie je , a c o z a c z ą t k o w o j e s t n a m d a n e w e m p i r y c z n e j in tu ic ji ś w i a t a m a t e r i a l n e g o ” 9. U z u p e ł n i a to o k r e ś l e n i e z n a c z n i e d alej: „ W m e t a f i z y c e i n t e r e s u j ą n a s g ł ó w n i e t r a n s c e n d e n t a l n e u j ę c i a r z e c z y w i s t o ś c i . P o j ę c i e b y t u j a k o b y tu j e s t p i e r w s z y m i p o d s t a w o w y m t r a n s c e n d e n t a l e o p r a c o w a n y m w m e t a f i z y c e ” 10. T y c h p a r ę r y s ó w s z k i c u je s p e c y f i k ę k o n c e p c j i m e t a f i z y k i o. K r ą p c a i t y m s a m y m o d r ó ż n i a j ą o d k o n c e p c j i m e t a f i z y k i , d la k tó r e j s t a r a ł e m się s f o r m u ł o w a ć je j m e t a m e t a f i z y k ę w z n a c z e n i u ś c i s ły m . W z i ę c i e p o d u w a g ę k o n c e p c j i m e t a f i z y k i m e g o p r z y j a c i e l a p o z w a l a , d r o g ą k o n t r a s t u , u w y p u k l i ć s p e c y f i c z n o ś ć m e t a f i z y k i , k tó r e j m e t a m e t a f i z y k ę m i a ł e m z a m i a r e x p l i c it e w y r a z ić .
M o j a m e t a f i z y k a t r z y m a ł a się te g o , c o św . T o m a s z - któ ry w p r a w d z i e n ie p o d a ł p o r z ą d k u s w y c h te z m e t a f i z y c z n y c h , g d y ż nie n a p i s a ł S u m y m e t a f i z y c z n e j . t y l k o S u m ę t e o l o g i c z n ą - m ó w i o m e t a f i z y c e w E x p o s i t i o s u p e r li b r u m B o e t h i i d e T r i n it a t e i w p r o l o g u , k t ó r y m p o p r z e d z a s w ó j k o m e n t a r z d o k s i ą g m e t a f i z y c z n y c h A r y s t o t e l e s a " .
W E x p o s i t i o (z lat 1 2 5 7 /1 2 5 8 lu b z p o c z ą t k u 1 2 5 9 ) p is z e T o m a s z : „ P e w n e b y ty b a d a l n e (s p e c u l a b i l i a ) są n i e z a l e ż n e w is tn i e n iu o d m a t e r ii, m o g ą c is tn ie ć b e z m a t e r i i, c z y to n ig d y n ie is tn ie ją c w m a t e r i i, j a k B ó g i a n io ł, c z y to r a z is tn ie ją c w m a te r i i, r a z zaś
’ K r s p i e c. M e ta fiz y k a , s. 58.
T a m ż e . s. 127.
11 P o d o b n i e pisze Ja c q u e s M a ritai n na lema t filozofii T o m a s z o w e j : „ Z n a m y k o le jn o ść a rc h i t e k t o n i c z n a myśli T o m a s z a - t e o l o g a . Ale nie na p isa ł on S u m y f i l o zo fic z n e j i nie zn am y sk u tk ie m lego k o lej nośc i a r c h ite k to n ic z n e j, w j a k i e j by ta j e g o myśl p o stę p o w a ła , ch o ci aż w ie m y, że kole jn o ść , w j a k ie j by szła, b y ł a by isto tn ie inna, i w ie m y, j a k a p o w in n a b y ć " (J. M a r i t a i n , S c i e n c e et s a g e ss e, Paris: L a b e rg e ri e 1935).
M etam etafizyka
nie, j a k s u b s t a n c j a , ja k o ś ć , m o ż n o ś ć , akt, j e d n o i w ie le itp. N im i z a j m u j e się te o l o g ia , tj. n a u k a b o s k a , in a c z e j z w a n a m e t a f i z y k ą , z n a j d u j ą c a się p o z a fiz y k ą , ta k że m a m y się je j u c z y ć p o fi z y c e , p o n i e w a ż n a le ż y p r z e c h o d z i ć o d r z e c z y z m y s ł o w y c h d o r z e c z y nie- z m y s ł o w y c h . T o t e ż n a z y w a się j ą fi lo z o f i ą p i e r w s z ą , j a k o że w s z y s t k ie in n e n a u k i o d niej p r z y j m u j ą c e s w e z a s a d y , za n ią i d ą ” 12.
M ó w i ą c o m e t a f i z y c e , że j e s t n a u k ą b o s k ą , z a z n a c z a : „ N a l e ż y b o w i e m w i e d z i e ć , ż e k a ż d a n a u k a r o z w a ż a j a k i ś r o d z a j j a k o p o d m i o t , s k u t k i e m c z e g o p o w i n n a r o z w a ż a ć z a s a d y o w e g o r o d z a j u , g d y ż n a u k a o s i ą g a p e ł n i ę ty l k o p o z n a j ą c z a s a d y [...]” 13. W p r z y p a d k u m e t a f i z y k i c h o d z i o z a s a d y w s z y s t k i c h b y t ó w . P is z e w ię c T o m a s z d a le j : „ P o n i e w a ż z a s a d y te, c h o c i a ż w s o b ie m a k s y m a l n i e p o z n a w a l n e , to j e d n a k , p o w i e d z i a n e j e s t w ks. II M e t a f i z y k i , in t e l e k t n a s z m a się w s t o s u n k u d o n ic h j a k w z r o k s o w y d o ś w i a t ła s ł o n e c z n e g o i n ie m o ż e m y d o jś ć d o ich p o z n a n i a z a p o m o c ą ś w i a t ła r o z u m u p r z y r o d z o n e g o in a c z e j, j a k ty l k o w n i o s k u j ą c p o ich s k u t k a c h . W te n s p o s ó b d o c h o d z i l i d o n ic h f i lo z o f o w i e . [...] S tą d te ż t e g o r o d z a j u r z e c z a m i b o s k i m i z a j m u j ą się f i l o z o f o w i e ty lk o , g d y c h o d z i o z a s a d y w s z y s t k i c h rz e c z y . I d l a t e g o m o w a o n ic h j e s t w o w e j d o k t r y n i e , k t ó r a w y k ł a d a to, c o j e s t w s p ó l n e w s z y s t k i m b y t o m , a k t ó r a m a z a p o d m i o t ( s u b ie c tu n i ) [ w s p ó ł c z e ś n i e p r z y j ę ł o s ię m ó w i ć „ p r z e d m i o t ” - p r z y p . R e d .] b y t j a k o b y t ( e n s in q u a n t u m e s t e n s ) ; to ta n a u k a j e s t u n ic h n a z y w a n a n a u k ą b o s k ą ” - in a c z e j, p r z y p o m n i j m y , m e t a f i z y k ą 14.
A k w i n a t a p o w r a c a d o te g o t e m a t u w p r o l o g u d o s w e g o k o m e n ta r z a M e t a f i z y k i u c z n i a P l a t o n a , p ó ź n i e j s z e g o o d s w e g o k o m e n t a r z a d o k s i ę g i B o e c j u s z a . O d t w a r z a k o n c e p c j ę A r y s t o t e l e s a tak, j a k j ą p e r c y p o w a ł . P r o l o g s w ó j b u d u j e w o k ó ł tr z e c h n a z w . k tó r e d a je za
12 San cti T h o m a e de A qu in o , E x p o si tio su p e r librum B o e th ii de Trini tate.
r e c e n s u it B r u n o D e c k e r. Le id en : E. J. Brill 1965. q. V. a. I, 3. s. 165, v. 19 - s. 166, v. 6.
13 T a m ż e , q. V, a. IV, 1, s. 192, v. 21- 24.
14 T a m ż e , q. V, a. IV, 3, s. 194, v. 17-26.
A r y s t o t e l e s e m j e g o k s i ę g o m m e t a f i z y c z n y m . D w i e b y ły u ż y w a n e p r z e z t w ó r c ę L i c e u m , m i a n o w i c i e „ f i lo z o f ia p i e r w s z a ” i „ t e o l o g i a ” ; t r z e c ia , „ m e t a f i z y k a ” , w y w o d z i się, j a k w i a d o m o , o d A n d r o n i k a z R o d o s . Z u z a s a d n i e n i a ty c h tr z e c h n a z w w y n ik a , że T o m a s z p r z y p i s u j e A r y s t o t e l e s o w i m e t a f i z y k ę , by p o s ł u ż y ć się n a z w ą t r z e c ią , j a k o n a u k ę (w g r e c k i m , a n t y c z n y m te g o s ł o w a z n a c z e n i u ) , k tó r a , j a k k a ż d a n a u k a , s z u k a p r z y c z y n b y t ó w o k r e ś l o n e g o r o d z a j u . W p r z y p a d k u m e t a f i z y k i b y t y s t a n o w i ą c e r o d z a j , d l a k t ó r e g o A r y s t o te l e s s z u k a p r z y c z y n , o k r e ś l a T o m a s z t e r m i n e m ła c i ń s k i m ens c o m m u n e (w E x p o s i t i o s u p e r li b r u m B o e t h i i d e T r i n i t a te p o s ł u g u j e s ię, j a k w i d z i e l i ś m y , s y n o n i m e m : e n s in q u a n t u m e s t e n s ) . R o d z a j e m j e s t e n s c o m m u n e , in a c z e j m ó w i ą c e n s in q u a n t u m e s t e n s , by t.
k t ó r e m u o d p o w i a d a p o ję c i e b y tu k a t e g o r i a l n e g o . W i a d o m o , że w e d łu g p r a c y A r y s t o t e l e s a z a t y t u ł o w a n e j K a t e g o r i e , z a j m u j ą c e j się w ł a ś n i e t y m b y t e m , d z ie l i się g o n a d z i e s i ę ć g a t u n k ó w . P i e r w s z y s t a n o w i ą b y t y s u b s t a n c j a l n e , tz w . s u b s t a n c j e p i e r w s z e ; p o z o s t a ł e są d z i e w i ę c i o m a g a t u n k a m i b y t ó w p r z y p a d ł o ś c i o w y c h , k r ó t k o : p r z y p a d ł o ś c i a m i (ilo ś ć , j a k o ś ć i t d . ).
M e t a f i z y k a , w e d ł u g T o m a s z a , m a z a p o d m i o t ( p r z e d m i o t ) by ty s u b s t a n c j a l n e i p r z y p a d ł o ś c i o w e , s t a n o w i ą c e r o d z a j , tj. b y t ka- t e g o r i a l n y , e n s c o m m u n e w j ę z y k u a a u t o r a p r o l o g u . C e l e m z a ś je j, j a k k a ż d e j n a u k i (w s t a r o ż y t n y m i ś r e d n i o w i e c z n y m te g o s ł o w a z n a c z e n i u ) , j e s t p o z n a n i e p r z y c z y n b y t ó w s t a n o w i ą c y c h p o d m i o t m e t a f i z y k i . A k w i n a t a s t r e s z c z a to t y m i s ł o w y : „ Z te g o o k a z u j e się, że, j a k k o l w i e k o w a n a u k a m e t a f i z y k a ] r o z w a ż a tr z y r z e c z y [at.
b y ty o d d z i e l o n e od m a t e r i i, p i e r w s z e p r z y c z y n y i o d n o ś n y r o d z a j b y tó w ] , to j e d n a k nie k tó r ą b ą d ź z ty c h tr z e c h r z e c z y m a z a p o d m io t, l e c z ty l k o z w y k ł y b y t ( e n s c o m m u n e ) . T o j e s t b o w i e m p o d m i o t e m n a u k i, c z e g o p r z y c z y n i w ł a s n o ś c i p o s z u k u j e m y , a nie s a m e p r z y c z y n y r o d z a j u s t a n o w i ą c e g o p o d m i o t b a d a n i a . N a t o m i a s t
M etam etafizyka 13
p o z n a n i e p r z y c z y n , d o k t ó r e g o z m i e r z a b a d a n i e o d n o ś n e g o r o d z a j u , j e s t t e g o ż b a d a n i a c e l e m ” ' 5.
S f o r m u ł o w a n i a o k r e ś l e n i a m e t a f i z y k i T o m a s z a z A k w i n u , j a k o d n o ś n e s f o r m u ł o w a n i a o. K r ą p c a w y ż e j p r z y t o c z o n e , n a l e ż ą d o m e t a m e t a f i z y k i w z n a c z e n i u s z e r o k i m . J a k ą b y ł a b y m e t a m e t a f i z y k a T o m a s z o w a w z n a c z e n i u ś c i s ły m , nie s p o s ó b p o w i e d z i e ć , b o z n a m y t y l k o te z y m e t a f i z y c z n e A k w i n a t y i ic h u z a s a d n i e n i a , ale nie w i e m y , w j a k i e j k o l e j n o ś c i o n b y j e u z n a w a ł i j a k b y f o r m u ł o w a ł k o n k r e t n i e r e g u ł y ic h u z n a w a n i a . N i e s t e ty , n ie p o d a ł on p e ł n e g o w y w o d u s w e j m e t a f i z y k i . L e c z c h o ć n ie z n a m y k o l e j n o ś c i m e t a f i z y k i T o m a s z a , w i e m y , ż e g d y b y j ą n a p i s a ł b y ł w p o r z ą d k u , j a k i by u w a ż a ł z a s o s o w n y ze w z g l ę d u n a k o n c e p c j ę m e t a f i z y k i z a r y s o w a nej w E x p o s i t i o i w P r o o e m i u m , b y ł a b y m o ż e in n a n iż m e t a f i z y k a K r ą p c o w a . o d p o w i a d a j ą c a o d m i e n n e j k o n c e p c j i , s ą d z ą c p o k o n c e p c ji m e t a f i z y k i , j a k ą p r z y j m u j e a u t o r d z i e ł a M e t a f i z y k a . A k c e n t j e s t t a m p o ł o ż o n y n a p o j ę c i e b y tu j a k o b y t u - p o ję c i e , k t ó r e j e s t p i e r w s z y m i p o d s t a w o w y m t r a n s c e n d e n t a l e o p r a c o w a n y m w m e t a f i z y c e , p o j ę c i e , k t ó r e j e s t p o d s t a w o w y m , n a c z e l n y m i n a j p r o s t s z y m , g d y c h o d z i o r e a l n i e is t n i e j ą c y b y t 16. N a t o m i a s t w k o n c e p c j i m e t a f i z y ki T o m a s z a z A k w i n u n a c i s k j e s t p o ł o ż o n y n a r o z r ó ż n i e n i e m i ę d z y p o d m i o t e m m e t a f i z y k i , k t ó r y m j e s t r o d z a j b y t ó w k a t e g o r i a l n y c h ,
|s T e n ż e. O p e r a o m n ia , t. 24: In X II li b ro s M e t a p h y s i c o r u m , P r o o e m i u m S. T h o m a e . Paris: Vi ve s 1875. s. 334).
16 N a s. 129 swej ksią żki M e t a f iz y k a o. K rą p ie c pisze: „Jeśli p o jęc ie bytu j e s t s ą d e m o to ż s a m o ś c i r e la ty w n e j [...], to [...] j e s t o n o s p r z ę ż e n ie m p o s z c z e g ó l n y c h są d ó w e g z y s t e n c j a l n y c h [...]". Cz y m o ż n a by od d a ć m yśl au to ra m ó w iąc , że p o j ę c i e byt u r e la ty w n e z a k ła d a sąd o to ż s a m o śc i re la ty w n e j oraz s p r z ę ż e n i e są d ó w e g z y s t e n c j a l n y c h ? P o d o b n ie c z y t a m y na s. 132: „ P o ję c ia te [jc. p r z y c z y n y , sk u tk u , akt u, m o ż n o ś c i, istoty, istni eni a] są a n a lo g ic z n e , a więc są p e w n y m i są d a m i [...]". Cz y z a s tą p ie n ie w tym z d an iu zw ro tu „są a n a l o g i c z ne, a w ię c są p e w n y m i s ą d a m i ” p rzez zw rot „są a n a lo g ic z n e i ty m sa m y m i m p li k u j ą p e w n e sądy e g z y s t e n c j a l n e fo ile po jęc ia m o g ą „ i m p l i k o w a ć '' sądy - przy p . Re d .] , j a k na to w s k a z u j e pr oce s ich tw o r z e n ia " nie o d d a w a ł o b y a d e k w a t n i e myśli o. K r ą p c a b ez u ż y c ia s z o k u ją c e g o - nie ty lk o lo g ik ó w , ale i u c z n i ó w św. T o m a s z a - tw ie rd z e n ia , że p e w n e po jęc ia są są d am i?
a c e l e m m e t a f i z y k i , k t ó r y m j e s t w y k r y c i e ic h p i e r w s z e j p r z y c z y n y - B o g a , w y m a g a j ą c e p o z n a n i a w s z y s t k ic h r z e c z y , g d y ż c h o d z i o o d k r y c i e z a s a d y ich w s z y s t k ic h . P r z y t y m p o z n a n i e is t n i e n ia B o g a , i s t n i e n i a t o ż s a m e g o z J e g o is to tą , p o z w a l a n a w y p r a c o w a n i e n a j p i e r w t r a n s c e n d e n t a l n i e a n a l o g i c z n e g o p o j ę c i a b y tu , a n a s t ę p n i e p o j ę ć , r ó w n i e ż t r a n s c e n d e n t a l n i e a n a l o g i c z n y c h , p o z o s t a ł y c h tr a n s - c e n d e n t a l i ó w . W e d l e k o n c e p c j i m e t a f i z y k i K r ą p c o w e j j a w i ą s ię one w o d w r o t n y m p o r z ą d k u , m i a n o w i c i e w c z ę ś c i p i e r w s z e j . P o d o b n i e d o w o d y n a i s t n i e n ie B o g a , c h o ć o J e g o is tn ie n iu m o w a j e s t w k ilk u m i e j s c a c h , s ą p r z e d s t a w i o n e n a k o ń c u k s i ą ż k i, w o s t a t n i m u s tę p ie : O s t a t e c z n e p e r s p e k t y w y r o z u m i e n i a b y tu j a k o b y tu , j a k g d y b y p o z n a n i e p i e r w s z e j p r z y c z y n y b y t ó w p r z y g o d n y c h n ie b y ł o g ł ó w n y m c e l e m m e t a f i z y k i i w n a s t ę p s t w i e te g o p u n k t e m w y j ś c i a m e t a f i
z y c z n e j te o r ii tr a n s c e n d e n t a l i ó w .
K o n c e p c j a m e t a f i z y k i A r y s t o t e l e s a s z ła w tę st r o n ę , w k tó r ą p o s z ł a k o n c e p c j a T o m a s z a z A k w i n u , g d y ż ta k się p o t o c z y ł a h is to r ia m e t a f i z y k i w X I I I w i e k u , że 15 0 0 lat p o A r y s t o t e l e s i e A k w i n a ta z a z n a j o m i ł się z j e g o k s i ę g a m i m e t a f i z y c z n y m i i że k o n c e p c j a A r y s t o t e l e s o w a m e t a f i z y k i w y w a r ł a n a ń w p ł y w o r a z z a p ł o d n i ł a j e g o m y ś l f i l o z o f i c z n ą ta k , że d z ię k i s w y m w a l o r o m u m i a ł a tę k o n c e p c j ę o c z y ś c i ć , r o z w i n ą ć i u z u p e ł n i ć .
K t ó r e g o ś d n i a w c z a s i e d y s k u s j i u n i w e r s y t e c k i e j u s ł y s z a ł e m o p i n ię w y r a ż o n ą p r z e z p e w n e g o d o m i n i k a n i n a : „ K a n t z a d a ł taki cio s m e t a f i z y c e , że się z n i e g o n ie p o d n i e s i e ” . Z d a n i e to s p o w o d o w a ł o , że n a p i s a ł e m L ’i m p o s s i b l e m e t a p h y s i q u e . W d r u g i e j c z ę ś c i tej k s i ą ż k i ( p i e r w s z a j e s t o d p o w i e d z i ą n a z a r z u t y p r z e c i w n i k ó w m e t a f i z y k i) n a stu s t r o n a c h z a r y s o w u j ę w g ł ó w n y c h l i n ia c h m e t a f i z y k ę , w tr e ś c i T o m a s z o w ą , s t a r a ją c się p o k a z a ć , że nie z o s t a ł a p o w a l o n a n a z i e m i ę , że t r z y m a się, ta k te r a z j a k p r z e d t e m , m o c n o n a n o g a c h .
J a k j ą p o j ą ł e m ? J a k T o m a s z z A k w i n u id ą c y ś l a d a m i A r y s t o t e le s a , ale w z a w a r t o ś c i te z w y c h o d z ą c y w s p o s ó b is to t n y p o z a n ie g o . Z m i e n i ł się j e d n a k k o n t e k s t h is t o r y c z n y . Z r o d z i ł o się n o w o c z e s n e p o ję c i e n a u k i , z m i e n i ł o się d a w n e r o z u m i e n i e fil o z o f i i.
M etam eta fizyka 15
C i, k t ó r z y w c z a s a c h n o w o ż y t n y c h , o d c z a s ó w D a v i d a H u m e ’a p o c z y n a j ą c , b y n ie c o f a ć się d a l e j , i w s p ó ł c z e ś n i e o d r z u c a j ą m e t a f i z y k ę , w i d z ą w niej p r z e s t a r z a ł ą f i lo z o f i ę , u s i ł u j ą c ą d a r e m n i e u p i e r a ć s ię p r z y i s tn i e n iu B o g a , n i e m a t e r i a l n e j d u s z y lu d z k i e j, je j n i e m a t e r i a l n y c h w ł a d z , tj. in t e le k t u i w o li, z ich o p e r a c j a m i i w y t w o r a m i t y c h ż e , w t y m z p o j ę c i a m i , u t r z y m u j ą c , że s ą o n e o g ó l n e itd. D l a w s p ó ł c z e s n y c h p r z e c i w n i k ó w m e t a f i z y k i u t o ż s a m i a się o n a z f i l o z o f i ą o w y ż e j o k r e ś l o n y m o b li c z u . U z n a ł e m w ię c , że n a l e ż y u d o w o d n i ć r a c j o n a l n e u z a s a d n i e n i e tej filo z o fii, g d y ż j ą to o z n a c z a s ię d z i ś „ i n w e k t y w ą " , j a k w y r a ż a się A lf r e d T a r s k i ,
„ m e t a f i z y k a ” . W o b e c n e j s y tu a c ji m e t a f i z y k a p o k r y w a się z ty m . c o - p o w y o d r ę b n i e n i u s ię n a u k n o w o c z e s n y c h - p o z o s t a j e z „ f i l o z o fii w i e c z y s t e j ” j a k o o d n ic h r ó ż n e .
C z y t a k i e s t a w i a n i e s p r a w y n ie j e s t w y j ś c i e m p o z a k o n c e p c j ę m e t a f i z y k i ś w . T o m a s z a ? E x p o s i t i o i P r o o e m i u m nie s t a w i a j ą s p r a w y w t y c h s ł o w a c h - to p r a w d a . W t y m s e n s ie t a k ie p o j m o w a n i e m e t a f i z y k i j e s t o d m i e n n e o d T o m a s z o w e g o . Jeśli j e d n a k to s ta n o w i tu p e w n ą r ó ż n i c ę , to c z y n i e p o l e g a o n a ty l k o n a s p o s o b i e w y r a ż a n i a s i ę ? J a m ó w i ę , że tr z e b a u w a ż a ć z a m e t a f i z y k ę to, c o b i o r ą z a m e t a f i z y k ę ci, k t ó r z y j ą z w a lc z a j ą . T o m a s z z A k w i n u z a ś p is z e w p r o l o g u d o k s i ą g m e t a f i z y c z n y c h A r y s t o t e l e s a , j a k j u ż c z y t a l i ś m y u p r z e d n i o : „ S tą d te ż t e g o r o d z a j u r z e c z a m i b o s k i m i z a j m u j ą się f i l o z o f o w i e ty l k o , g d y c h o d z i o z a s a d y w s z y s t k i c h r z e c z y ” . O t ó ż c z y ż n ie t r z e b a w z i ą ć tu p o d r o z w a g ę w s z y s t k i e b y ty i s tn i e ją c e , by z n a l e ź ć ic h p r z y c z y n y i z a s a d y , z w ł a s z c z a że s p o t y k a się f i l o z o f ó w , k t ó r z y z a p r z e c z a j ą ic h is tn i e n i u lub w y n a t u r z a j ą ic h is to t ę ?
Z u w a g i w ię c n a p o w ó d r e d a k c j i m o j e j k s i ą ż k i tr z e b a m i b y ło u j a w n i ć w s p o s ó b p e łn y i ś c i s ły r e g u ł y u z n a w a n i a , n a k tó r y c h p o d s t a w i e p r z y j m u j e się ta k p o ję t e te z y m e t a f i z y c z n e św . T o m a s z a . A to w y m a g a ich w y w o d u w o k r e ś l o n y m p o r z ą d k u . N ie w ie d z ą c , j a k a b y ł a b y k o l e j n o ś ć p o w i ą z a n i a ich w s y s t e m a t y c z n ą c a ło ś ć p r z e z T o m a s z a z A k w i n u ( m o g l i b y ś m y j ą z n a ć ty l k o w ó w c z a s , g d y b y był n a p i s a ł p e ł n y w y w ó d s w o je j m e t a f i z y k i) , s z u k a ł e m p o r z ą d k u n a j
b a r d z i e j z a d o w a l a j ą c e g o . Z a ta ki u z n a ł e m k o l e j n o ś ć u z a s a d n i a n i a d y k t o w a n ą , j a k p o w i e d z i a ł e m , p r z e z n a t u r ę m e t a f i z y k i , z d e f i n i o w a n e j p r z e z A k w i n a t ę w E x p o s i t i o s u p e r l i b r u m B o e t h i i d e T r i n i t a t e i w P r o o e m i u m p o p r z e d z a j ą c y m ln X I I li b r o s M e t a p h y s i c o - r u m A r y s t o t e l e s a .
Z g o d n i e z p o j m o w a n i e m m e t a f i z y k i w e d ł u g ś w . T o m a s z a , za p o d m i o t m a o n a b y t j a k o r o d z a j , e n s c o m m u n e , c z y to j a k o s u b s t a n c ję , c z y to j a k o p r z y p a d ł o ś ć . C e l e m je j j e s t , j a k w i d z i e l i ś m y , p o z n a n i e p ie r w s z e j ( o s t a t e c z n e j ) p r z y c z y n y . D l a t e g o s z e d ł e m p o w o li o d z d a ń e g z y s t e n c j a l n y c h j e d n o s t k o w y c h , ta k i c h j a k : „ten k a m i e ń i s t n i e j e ” , o d k tó r y c h r o z p o c z y n a się n a s z e m e t a f i z y c z n e p o z n a n i e b y t ó w d a n y c h n a m w d o ś w i a d c z e n i u , p r z e z m e t a f i z y c z n e p o z n a n i e c z ł o w i e k a , a ż p o m e t a f i z y c z n e p o z n a n i e B o g a , p o c z y m p r z y c h o d z i w r e s z c i e m e t a f i z y c z n a o n t o l o g i a , p r z e z k t ó r ą r o z u m i e m n a u k ę o tr a n s c e n d e n t a l i a c h , z b y t e m t r a n s c e n d e n t a l n i e a n a l o g i c z n y m n a p i e r w s z y m m i e j s c u , o r a z o p i e r w s z y c h z a s a d a c h b y t u i p o z n a n ia .
T a k w i ę c u ł o ż e n i e w s y s t e m a t y c z n ą c a ł o ś ć m e t a f i z y k i w treści s w e j T o m a s z o w e j i w y r a ź n e , r a c j o n a l n e u z a s a d n i e n i e u z n a n ia k a ż d e j z te z s t a n o w i ą o p e w n e j o r y g i n a l n o ś c i m o je j p r a c y . A ż e b y o s i ą g n ą ć z a m i e r z o n y c e l, w z i ą ł e m z a w z ó r r o z r ó ż n i e n i e m i ę d z y l o g k ą a m e t a l o g i k ą w z n a c z e n i u ś c i s ły m , w y r ó ż n i a j ą c z kolei, n a t u r a l n i e m u t a t i s m u t a n d i s , m e t a m e t a f i z y k ę o d m e t a f i z y k i . N a z a k o ń c z e n i e ( r o z d z i a ł p ią ty c z ę ś c i d r u g i e j ) w y d o b y ł e m z w y k ł a d u te z m e t a f i z y k i - s iłą r z e c z y m e t a m e t a f i c z n e g o w s z e r o k i m z n a c z e n i u , j a k k a ż d y w y k ł a d j a k i e j k o l w i e k d y s c y p l i n y - m e t a m e t a f i z y k ę w ś c i s ł y m z n a c z e n i u 17.
T y l e b y ł o b y d o p r z e d s t a w i e n i a w s k r ó c i e n a t e m a t m o j e j m e ta - m e t a f i z y k i . T o j e d n a k j e s z c z e n ie w s z y s t k o , c o m o ż n a b y n a p is a ć o m e t a m e t a f i z y c e o g ó l n i e b io r ą c . P r a w d a j e s t j e d n a : m e t a f i z y k j e s t
17 R e g u ły m e t a m e t a f i z y c z n e m e ta fiz yk i w y ło żo n ej w L ' im p o ss i b l e m e t a p h y - si q u e są p r z y t o c z o n e po niż ej w aneksie.
M etam etafizyka 17
w i e l e , n a w e t m e t a f i z y k i n s p i r o w a n y c h p r z e z św . T o m a s z a . W ty m p r z y c z y n k u w i d z i e l i ś m y d w ie : j e d n ą p r z e d s t a w i a M e t a f i z y k a o. p r o f e s o r a K r ą p c a , d r u g ą - m o j a L ' i m p o s s i b l e m e t a p h y s i q u e . J a s f o r m u ł o w a ł e m d l a s w o j e j je j m e t a m e t a f i z y k ę w z n a c z e n i u ś c i s ł y m . O d p o w i e d n i a m e t a m e t a f i z y k a w z n a c z e n i u ś c i s ł y m j e s t d o s f o r m u ł o w a n i a d l a k a ż d e j . A b e s s e a d p o s s e v a l e t c o n s e c u t i o . P o n i e w a ż z r o b i ł e m to d l a s w o j e g o p r z e d s t a w i e n i a m e t a f i z y k i w t r e ś c i s w e j T o m a s z o - w e j, w i e m , j a k się to ro b i . T e o r e t y c z n i e b io r ą c , m ó g ł b y m p r ó b o w a ć z r o b i ć to t e ż d l a m e t a f i z y k i o. K r ą p c a , r ó w n i e ż , n a s w ó j s p o s ó b , i n s p i r o w a n e j p r z e z św . T o m a s z a . P r a k t y c z n i e j e d n a k j e s t e m w k ł o p o c i e . N i e j e s t e m z n i ą w y s t a r c z a j ą c o o s w o j o n y i nie w c z u w a m się w n i ą d o s t a t e c z n i e . N a j ł a t w i e j i n a jl e p ie j z r o b i ć to s a m e m u d la s w o j e j . O ś m i e l a m s ię w ię c z a k o ń c z y ć s u g e s t i ą p o d a d r e s e m m o j e g o p r z y j a c i e l a , k t ó r e m u ta k w i e le w ł a ś n i e w d z i e d z i n i e m y ś l i f i l o z o f i c z n e j św . T o m a s z a i n a p ł a s z c z y ź n i e m e t a f i z y k i z a w d z i ę c z a m , by n a m s f o r m u ł o w a ł , w ś l a d - m u t a t i s m u t a n d i s - z a w z o r e m m e t a l o g ik i , m e t a m e t a f i z y k ę s w o je j m e t a f i z y k i . Z a w s z e d o w i e d z i e l i b y ś m y się c z e g o ś n o w e g o , g d y b y n a m p o w i e d z i a ł , j a k w ią ż e w s y s t e m a t y c z n ą c a ł o ś ć w s z y s t k i e te z y s w o je j m e t a f i z y k i i w j a k i s p o s ó b j e j e d n e z a d r u g i m i w y w o d z i .
Aneks
R e g u ł y m e t a m e t a f i z y c z n e m e t a f i z y k i w y ł o ż o n e j w L ’i m p o s s i b l e m e t a p h y s i q u e
R 1. D o j ę z y k a m e t a f i z y k i n a l e ż ą w s z y s t k i e w y r a ż e n i a j ę z y k a n a t u r a l n e g o p o t r z e b n e m e t a f i z y k o w i .
R 2. R e g u ł y s y n t a k t y c z n e j ę z y k a n a t u r a l n e g o o b o w i ą z u j ą r ó w n i e ż w j ę z y k u m e t a f i z y k i .
R 3. K a ż d y t e r m i n m e t a f i z y c z n y j e d n o z n a c z n y m o ż e o t r z y m a ć z n a c z e n i e n i e t r a n s c e n d e n t a l n i e a n a l o g i c z n e lub t r a n s c e n d e n t a l n i e
a n a l o g i c z n e , j e ś l i s t w i e r d z a m y w b y ta c h , k tó r e o z n a c z a , n i e z a l e ż n i e o d r ó ż n i c z a c h o d z ą c y c h m i ę d z y nim i, t o ż s a m o ś ć s t r u k t u r y b y t o w e j .
R 4 , M e t a f i z y k m o ż e p r z y j ą ć za p r z e s ła n k ę k a ż d e z d a n i e , k t ó r e g o p r a w d z i w o ś ć j e s t u z a s a d n i o n a p o z a m e t a f i z y k ą .
R 5. M e t a f i z y k m o ż e u z n a ć z a te z ę m e t a f i z y k i k a ż d e z d a n ie e m p i r y c z n i e o c z y w i s t e .
R 6. M e t a f i z y k m o ż e u z n a ć z a te z ę m e t a f i z y k i k a ż d e zdanie a n a l i t y c z n i e p r a w d z i w e a p o s t e r i o r i .
R 7. M e t a f i z y k m o ż e u z n a ć z a te z ę m e t a f i z y k i k o n k l u z j ę k a ż d e g o w n i o s k o w a n i a d e d u k c y j n e g o , m a j ą c e g o z a p r z e s ła n k ę lub p r z e s ł a n k i z d a n i e lu b z d a n i a u p r z e d n i o u z n a n e z a te z ę czy też za te z y m e t a f i z y k i .
R 8. M e t a f i z y k m o ż e u z n a ć z a te z ę m e t a f i z y k i k o n k lu z j ę w n i o s k o w a n i a r e d u k c y j n e g o , m a j ą c e g o z a p r z e s ł a n k ę te z ę m e t a f i z y c z n ą , k o n k l u z j ę , k t ó r a z r a c ji o k o l i c z n o ś c i p r z e d s t a w i a się j a k o p r a w d z i w a , a n ie j a k o p r a w d o p o d o b n a , i k t ó r ą p o t w i e r d z a w n io s k o w a n ie a d a b s u r d u m , o d w o ł u j ą c e s ię d o z a s a d y ra cji b y tu .
W s z y s t k i e te r e g u ł y s k ł a d a j ą się n a m e t a m e t a f i z y k ę w z n a c z e n iu ś c i s ł y m . T r z y p i e r w s z e d o t y c z ą j ę z y k a m e t a f i z y k i , c z w a r t a d o ty c z y u z n a w a n i a te z p o m o c n i c z y c h m e t a f i z y k i p r z y j m o w a n y c h w m e t a f i
z y c e b e z d o w o d u , p o n i e w a ż p o s i a d a j ą s w e u z a s a d n i e n i e w d z i e d z i
n ie , z k tó r e j s ą w z ię te . R e g u ł y p i ą t a i s z ó s t a o d n o s z ą się d o tez m e t a f i z y c z n y c h p ie r w s z y c h , u z n a w a n y c h z a t a k i e b e z d o w o d u z r a cji ic h o c z y w i s t o ś c i . D w i e o s t a t n i e są r e g u ł a m i u z n a w a n i a tez m e t a f i z y c z n y c h d o w o d z o n y c h . W r o z d z i a ł a c h o d p i e r w s z e g o do o s t a t n i e g o c z ę ś c i d r u g i e j m e j L ' i m p o s s i b l e m e t a p h y s i q u e , b ę d ą c y c h w y k ł a d e m m e t a f i z y k i i g d z i e w n a s t ę p s t w i e te g o p r z e p l a t a n e są, ja k to z o s t a ło p o w i e d z i a n e w y ż e j , te z y m e t a f i z y k i i r e g u ł y m e t a m e t a - f i z y c z n e ich d o t y c z ą c e , w y j a ś n i o n e jest s z c z e g ó ł o w o z a s t o s o w a n i e ty c h ż e r e g u ł o g ó l n y c h ( L ' i m p o s s i b l e m e t a p h y s i q u e , s. 2 3 8 - 2 4 0 ) .
