Jolanta Zielińska
Awerroes - komentator czy filozof
Studia Philosophiae Christianae 14/1, 182-187
d a je s ię b y ć g łó w n ie fo r m a ln e . G łó w n a ró ż n ic a p o le g a n a ty m , że k o n s t y tu c j e k a n to w s k a i h e id e g g e ro w s k a są „ m ik ro k o sm o so w e ” , z aś a w i- c e n n ia ń s k a je s t „ m a k ro k o s m o s o w a ” . U ż y w a ją c jeszcze in n e j m e ta fo r y m o ż n a p o w ied zie ć, że ś w ia t u A w ic e n n y tw o rz y się „ w n ie b ie ”, a u K a n ta i H e id e g g e ra „ n a z ie m i” . W s k a z u je to n a e m a n a c y jn y c h a r a k t e r f i lo zo fii o b u n ie m ie c k ic h m y ś lic ie li. O p ró cz teg o , h e id e g g e ro w s k a filo z o fia je s t m o n isty c z n a . D ow odzi te g o f a k t, że m ię d z y e le m e n ta m i w y d o b y ty m i p rz e z h e re m e n e u ty c z n ą a n a liz ę n ie m a ż a d n y c h p rz e d z ia łó w o n to lo g ic z n y c h , w s z y s tk ie p o s ia d a ją sw e z a s a d y ź ró d ło w e , w sz y stk ie zaw sz e z czegoś w y p ły w a ją . K a n t n a to m ia s t je s t b a rd z ie j p la to ń s k i n iż n e o p ła to ń s k i. W jeg o filo z o fii is tn ie je p rz e p a ś ć b y to w a m ię d z y rz e c z ą s a m ą w so b ie a fe n o m e n e m p o d o b n ie ja k w m e ta fiz y c e P la to n a is tn ia ła p rz e p a ś ć b y to w a m ię d z y id e ą a o d b itk ą . U K a n ta i H e id e g g e ra n a p o zio m ie, k tó r y te n p ie r w s z y n a z y w a tr a n s c e n d e n ta ln y m , a d ru g i o n to lo g ic z n y m , b y t i p o z n a n ie s ą to ż sa m e . O n to lo g ia je s t z a ra z e m e p i ste m o lo g ią . Z a te m ta k ie cech y h e r m e n e u ty k i f u n d a m e n ta ln e j H e id e g g e ra , ja k m o n izm , e m a n a c jo n iz m , d e fin io w a n ie je d n e g o e le m e n tu p rz e z d ru g i, a ta k ż e je d n o ś ć b y tu i p o z n a n ia n a p o z io m ie g łę b i w s k a z u ją w y ra ź n ie n a n e o p ła to ń s k i sp o só b m y ś le n ia n ie m ie c k ie g o filo zo fa . R ó w n ie ż K a n t p o p rz e z p r y z m a t in t e r p r e ta c ji h e id e g g e ro w s k ie j ja w i się n a m ja k o m y ś lic ie l n e o p ła to ń s k i, z t ą ty lk o ró ż n ic ą , że m o n iz m z a s tą p io n y je s t p rz e z d u a liz m .
N a k o ń c u p ra g n ą łb y m p o w ie d z ie ć , że ó w m o ty w n e o p ła to ń s k i w f i lo zo fii H e id e g g e ra z o sta ł p rz e z w y c ię ż o n y w p ó ź n ie jsz y c h jeg o p ra c a c h . J u ż w d z ie le V o n W e s e n d e r W a h r h e it n ie m ie c k i filo z o f m ó w i, że p r o b le m b y c ia m o ż n a in te r p r e to w a ć ty lk o p o p rz e z sa m o b y c ie i n ie m o ż n a n ic z y m in n y m go u z a s a d n ia ć . P o z o s ta je k w e s tią o tw a r t ą czy p r z e k r o czen ie p rz e z H e id e g g e ra g ra n ic tr a n s c e n d e n ta liz m u p o z w a la ło m u p r z e k ro c z y ć m y ś le n ie , k tó r e n a z y w a m y n e o p la to ń s k im ? 17 J O L A N T A Z IE L IŃ S K A A W E R R O E S — K O M E N T A T O R C Z Y F IL O Z O F A w e rr o e s je s t z n a n y ja k o te n z filo zo fó w , k tó re g o p o g lą d y in t e r p r e to w a n o w c ią g u w ie lu l a t b a rd z o ró ż n ie . W u w a g a c h ty c h o m ów ione z o s ta n ie je d n o z n a jo r y g in a ln ie js z y c h u ję ć , a m ia n o w ic ie o p ra c o w a n ie E r n e s ta R em ana d o ty c z ą c e Ib n R o szd a (A w e rro e sa ) i jeg o filo zo fii. P o d s ta w ę n in ie js z y c h ro z w a ż a ń s ta n o w ią f r a g m e n ty ro z p r a w y d o k to r
17 P o r. K . M ic h a lsk i, G ra n ic e filo z o fii tr a n s c e n d e n ta ln e j, w : D z ie
sk ie j R e n a n a , n o s z ą c e j t y t u ł A v e r r o é s e t l’a v e r r o is m e . W y k o rz y s ta n o tu p rz e d e w s z y s tk im ro z d z ia ł o A w e rro e sie .
P o m in ą w s z y w ie le n ie d o k ła d n o ś c i w p r e z e n to w a n e j p rz e z R e n a n a sy lw e tc e A w e rr o e s a 1 i b ra k ó w w s p o s o b ie in t e r p r e to w a n ia jeg o p o g lą dów, n ie m o ż n a o d m ó w ić R e n a n o w i m is trz o s tw a , z ja k im te g o d z ie ła do k o n ał. N ie sp o só b n ie z w ró c ić u w a g i n a w s p a n ia ły ję z y k filo zo ficzn y , jego b o g actw o i n a o g ro m n ą e ru d y c ję a u to r a .
Z b ib lio g r a fii ź ró d e ł, z a w a r te j w r o z p r a w ie R e n a n a w ynika-, że p o słu ży ł się o n o p ra c o w a n ia m i H a u r é a u i M u n k a n a te m a t filo z o fii a r a b sk ie j 2 o r a z n ie k tó r y m i p r a c a m i A lb e r ta W ielk ieg o . W y d a je s ię te ż p ra w d o p o d o b n e , ż e z n a ł t r a k t a t A w e rro e s a p t. Z n is z c z e n ie z n iszc z e n ia . O in n y c h d z ie ła c h R e n a n n ie w sp o m in a . J e ś li ic h n ie z n a ł, lu k i w jeg o o p ra c o w a n iu w y d a ją się u s p ra w ie d liw io n e .
J a k s a m ty tu ł w sk a z u je , w y ja ś n i Się w ty m o m ó w ie n iu , że A w e rro e s b y ł n ie ty lk o K o m e n ta to re m , za. k tó r e g o go p rz e z d łu g i czas u w a ż a n o , ale i tw ó r c ą s y s te m u filo zo ficzn eg o , co p o d k re ś la ł w y ra ź n ie R e n a n w sw ej p r a c y i z czym tr u d n o się n ie zgodzić. U ja w n i się ta k ż e p o z y ty w ne e le m e n ty k o n c e p c ji A w e rro e sa , g d y ż o ta c z a ją c a go n ie s ła w a z a ta r ła p ra w d z iw e w a r to ś c i jeg o filo zo fii.
P o k r ó tk im w p ro w a d z e n iu w p r o b le m a ty k ę n a s tą p i p r e z e n ta c ja p o g ląd ó w A w e rro e s a z w y ra ź n y m p o d k re ś le n ie m , k tó r e e le m e n ty je g o f i lozofii z o sta ły p r z e ję te o d A ry s to te le s a , a k tó r e p o c h o d z ą w y łą c z n ie od Ib n R oszda. W z a k o ń c z e n iu p o d e jm ie się p ró b ę o c e n y i p o d s u m o w a n ia jego p o g ląd ó w .
W szy stk ie s ą d y w y p o w ia d a n e t u t a j p o ch o d zić b ę d ą b ą d ź o d R e n a na, p o n ie w a ż z a ło ż e n ie m o p ra c o w a n ia je s t p rz e d s ta w ie n ie jeg o s ta n o w isk a n a te m a t A w e rr o e s a , b ą d ź w fo r m ie k o m e n ta rz a , o d a u to r k i a r ty k u łu .
A w e rro iz m p o d le g a ł b a rd z o o s tr e m u o są d o w i ze s tro n y filo zo fó w c h rz e ś c ija ń sk ic h , ja k ró w n ie ż k r y ty c e w k r ę g u a ra b s k im . W sy s te m ie filo zo ficzn y m I b n R o szd a m o ż n a o d n a le ź ć z a ró w n o w ą tk i n e o p la to ń - skie, w p ły w y filo z o fii A ry s to te le s a , j a k i e le m e n ty filo z o fii a r a b s k ie j o p a rte j n a K o ra n ie . T o w sz y stk o s k ła d a się n a k o n c e p c ję filo z o fic z n ą A w e rro e sa w ta k im k s z ta łc ie , ja k i n a d a ł je j R e n a n i n a to, co w n ie j w y a k c e n to w a ł n a jb a r d z ie j.
A w e rro e s n a le ż a ł do k r ę g u filo z o fó w a ra b s k ic h , d z ia ła ją c y c h w H isz p an ii. Z a u w a ż m y , że o k re s ż y c ia I b n R o szd a p r z y p a d a n a czas z a ła m y 1 A w e rro e s, in a c z e j Ib n R oszd, Ib n R u sd , I b n R u sid , Ib n R u szo d , A b e n -R a ssa d , A b e n -R a s d , A w e r r o is ta z w a n y te ż K o m e n ta to re m , p o r. E. R e n a n , A v e r r o é s e t l’a v e r r o is m e , P a r i s 1949, s. 27.
2 C hodzi tu o k s ią ż k ę : B. H a u r é a u , D e la p h ilo s o p h ie s c h o la stiq u e , P a ris 1850 o ra z S. M u n k , M é la n q e s d e p h ilo s o p h ie j u i v e e t a ra b e , P a ris 1857.
w a n ia się w ła d z y A b b a s y d ó w i O m a ja d ó w w H isz p a n ii. K o m e n ta to r b y ł z w ią z a n y z w ie lo m a s ła w n y m i lu d ź m i jeg o w ie k u . B y li m ię d z y n i m i ta c y filo zo fo w ie , j a k I b n T u f a il i Ib n B a d ż a . P o c z ą tk o w o A w e rro e s d z ia ła ł w M a ro k u . P o w ie rz o n o m u ta m z a k ła d a n ie k o leg ió w . N a s k u te k n a m o w y I b n T u f a ila ro z p o c z ą ł k o m e n to w a n ie d z ie ł A ry s to te le s a . Ib n R o szd a c e c h u ją p rz y m io ty k o n ie c z n e d o p o d ję c ia się k o m e n to w a n ia A r y s to te le s a , a w ię c p rz e n ik liw o ś ć u m y s łu i d o k ła d n o ś ć . P rz e z ja k iś czas A w e rr o e s p e łn ił f u n k c je p a ń s tw o w e , b y ł m ię d z y in n y m i k a d im w S e w illi. W z w ią z k u z ty m z a ję c ie m w ie le p o d ró ż o w a ł. W 1128 r o k u p r z y j ą ł s ta n o w is k o p rz y b o c z n e g o le k a r z a w ła d c y , z a s tę p u ją c w te j r o li Ib n T u fa ila . S zy b k o je d n a k s p o tk a ł się z n ie c h ę c ią i p o p a d ł w n ie ła s k ę d w o ru . P o te m ju ż lo s jego n ie u le g a ł p o p ra w ie , w n ie d łu g i czas p ó ź n ie j z e sła n o go d o L u c e n y . R e n a n w y ra ż a ł p rz e k o n a n ie , że p ra w d z iw y m p o w o d e m n ie c h ę c i, z ja k ą s p o ty k a ł się I b n R oszd, b y ła jeg o n ie o r to - d o k s y jn a filo zo fia, n ie g o d n a p ra w o w ie rn e g o m u z u łm a n in a . P o z o sta ło w ię c w y g n a n ie , a k s ię g i t r a k t u j ą c e o je g o n a u c e s y s te m a ty c z n ie p alo n o . N ic w ię c d ziw n eg o , że p rz e z w ie k i im ię jeg o k o ja rz o n o z n a jg o rs z ą h e re z ją . K o n ty n u a to r z y jeg o filo zo fii, bo ta c y je d n a k is tn ie li, m u s ie li się często w y rz e k a ć sw o ic h p o g lą d ó w . N ie k tó rz y d o w o d z ili w p ra w d z ie , że filo z o fia I b n R o sz d a n ie je s t s p r z e c z n a z w ia r ą m u z u łm a ń s k ą , a le to n ie z m ie n iło o g ó ln e j p o s ta w y . P rz e ś la d o w a n ia n a s ila ły się n ie ty lk o w k rę g u a ra b s k im . K ie d y filo z o fia a r a b s k a d o ta r ła do F r a n c j i i A n g lii, a k c e p to w a n o ją , n ie s te ty , b a rd z o k r ó tk o . W k o n s e k w e n c ji s p o tk a ł filo zo fię K o m e n ta to ra p o d o b n y los, ja k w k r a j a c h a ra b s k ic h , po p ro s tu w y p o w ie d z ia n o je j w o jn ę . I ta k p rz e z c a łe la t a p o g lą d y A w e rro e s a z n ie k s z ta łc a n e , k ry ty k o w a n e , o d rz u c a n e , k r ą ż y ły je d n a k i n ie b y ły za p o m n ia n e , a w p ro s t p rz e c iw n ie , p o w o d o w a ły co ra z b a r d z ie j z a g o rz a łe d y s k u s je . To św ia d c z y ło b y o w y w o ły w a n y m p rz e z n ie z a in te re s o w a n iu . P o g lą d y filo z o fic z n e z a w a r ł I b n R oszd w tr a k ta c i e p t. Z n is zc ze n ie
zn is z c z e n ia , z b u d o w a n y m w fo r m ie o d p o w ie d z i n a p r a c ę A lg a z e la Z n i s z c z e n ie filo z o fó w , o r a z w T r a k ta c ie z a s a d n ic z y m , w ro z p r a w ie O s z c z ę ś c iu d u s z y , czy te ż w D ro g a ch d o w o d z e n ia d o g m a tó w r e lig ijn y c h . O p ró cz
teg o A w e rro e s p is a ł k o m e n ta rz e do d z ie ł A ry s to te le s a . Z d a rz a ło się czę sto ta k , że w p r e z e n to w a n iu m y ś li A r y s to te le s a k o rz y s ta n o z K o m e n t a r z y I b n R o szd a, d e fo r m u ją c y c h n ieco p o g lą d y F ilo z o fa , a n ie z a u te n ty c z n y c h te k s tó w A ry s to te le s a .
O m ó w i Się n a jp i e r w n u r t k o m e n ta to r s k i tw ó rc z o ś c i filo z o fic z n e j A w e rr o e s a ty m b a rd z ie j, że sa m A w e rro e s u w a ż a ł s ie b ie za K o m e n ta to r a i ta k ie j s ła w y p ra g n ą ł.
Z a g a d n ie n ia d o ty c z ą c e m e ta fiz y k i A r y s to te le s a o m ó w ił A w e rro e s n a j p e łn ie j w k o m e n ta rz u do X II K się g i M e ta fi z y k i o ra z do I i V II K sięg i
F iz y k i A ry s to te le s a . W ty c h k o m e n ta r z a c h A w e rr o e s p ra w ie w ie rn ie o d
te rii: m a te r ia je s t e le m e n te m n ie o k re ś lo n y m , m o ż n o śc io w y m , w ie c z nym , n a to m ia s t f o r m a je s t e le m e n te m o k re ś la ją c y m . P o w s ta w a n ie b y tu je s t ru c h e m — p rz e jś c ie m teg o , co b y ło w m o żn o ści, w a k t i w ó w czas re a liz u je się je d n o ś ć m a te r i i i fo rm y . B óg je s t s p r a w c ą św ia ta .
W k o m e n ta r z u do t r a k t a t u O d u s z y z a w a r ta je s t te o r ia in te le k tu , lecz ju ż w y ra ź n ie p r z e tw o r z o n a p rz e z Ib n R o szd a. G d y b y śm y p ró b o w a li uprościć z a g a d n ie n ie i u ją ć tę te o r ię w p o s ta c i p u n k tó w , to ty lk o w dw óch z a c h o d z iła b y zg o d n o ść z p o g lą d a m i A ry s to te le s a . O b y d w a j w y różnili in te le k t c z y n n y i b ie r n y o ra z p r z y ję li n ie z n isz c z a ln o ść in te le k tu czynnego i zn isz c z a ln o ść b ie rn e g o . W p o z o sta ły c h w y p a d k a c h p o g lą d y Ibn R o szd a o d d a la ją się ju ż d o ść w y ra ź n ie o d k o n c e p c ji F ilo z o fa . I t a k dla A w e rr o e s a o p ró c z d w ó c h w y ró ż n io n y c h is tn ie je jeszcze in t e le k t m a te r ia ln y , s p e k u la ty w n y i n a b y ty . W y ró ż n ie n ie p ię c iu ro d z a jó w in te le k tu w iąże go z p o g lą d a m i in n y c h filo z o fó w a ra b s k ic h . T a k i p o d z ia ł w p r o w ad za w sw o ic h r o z w a ż a n ia c h m ię d z y in n y m i A lg azel. I n t e le k t c z y n ny, k tó r y A ry s to te le s o k r e ś la ł ja k o n ie z n isz c z a ln y i w ieczn y , d la Ib n R oszda je s t o d d z ie lo n y czyli is tn ie ją c y p o z a je d n o s tk ą . Z d a n ie m R e n a - na n a le ż y p o jm o w a ć in t e le k t c z y n n y ja k o je d e n d la w s z y s tk ic h czyli jedyny. I n te le k t b ie r n y z d a n ie m I b n R o szd a je s t ty lk o d y sp o z y c ją do p rz y jm o w a n ia , je s t o n z n is z c z a ln y i śc iśle z w ią z a n y z in te le k te m c z y n nym . O d te j c h w ili m o ż n a p o w ie d z ie ć , że je s t to ju ż te o r ia z u p e łn ie obca A ry sto te le s o w i. W y w o d z iła się o n a p ra w d o p o d o b n ie — ta k ie b y ły su g estie R e n a n a — z b łę d n e g o z in te r p r e to w a n ia F ilo z o fa . N ie m n ie j j e d n ak z d a n ie m K o m e n ta to r a n a le ż y p rz y jm o w a ć in t e le k t c z y n n y ja k o nieosobow y, a b s o lu tn y , o d d z ie lo n y , z ty m z a s trz e ż e n ie m , że je d n o s tk a w nim u c zestn iczy . S p r a w y z a le d w ie su g e ro w a n e , czasem n ie c z y te ln e w filozofii A ry s to te le s a , b y ły sz e ro k o ro z w a ż a n e w k r ę g u a r a b s k im i i n te rp re to w a n e , j a k się o k a z a ło , n ie zaw sz e z g o d n ie z z a ło ż e n ie m a u to r a , ja k ch o cia żb y uzinainie in te le k tu czy n n eg o za o b ie k ty w n y , g d y ż ja k o tak i, n ie m o że b y ć z a p o d m io to w a n y . Z k o le i in t e le k t b ie r n y je s t z a p o d - m io to w an y , a z a te m n ie m o ż e is tn ie ć w ie c z n ie i je s t z n iszczaln y . I n te le k t m a t e r i a ln y b y ł, z d a n ie m I b n R o szd a, ró w n ie ż n ie z n isz c z a ln y , j e dyny i w ie c z n y , o p o d o b n e j n a tu r z e co i c z y n n y , a le A w e rro e s n ie w y ja śn ia ł d o k ła d n ie , j a k n a le ż y go p o jm o w a ć . I n t e le k t n a b y ty z k o le i n a zyw a też z e w n ę trz n y m , k tó r y c zło w ie k so b ie p rz y s w o ił. J e s t otn n ie o so - bow y, a le b y t o so b o w y w n im u c z e stn ic z y . R e n a n , a b y p rz y b liż y ć czy te ln ik o w i p o ję c ie in te le k t u czy n n eg o , u s iło w a ł p o ró w n a ć go n a s t ę p u ją co: ta k ja k czu cie i ro z u m is tn ie ją ró w n o le g le i j a k w c z u c iu św ia tło je st o d d z ie lo n e od p o d m io tu , t a k p o d o b n ie je s t o d d z ie lo n y in t e le k t cz y n ny i d z ia ła n a te j s a m e j zasad zie.
W ro z p r a w ie E r n e s ta R e n a n a p rz y p is u je się A w e rro e s o w i ta k ż e u to ż sa m ia n ie in te le k tu czy n n eg o z o s t a tn i ą z in te lig e n c ji p la n e ta r n y c h , n a j b a rd z ie j z b liżo n ą do lu d z i. J e ś li fa k ty c z n ie m y ś l jeg o sz ła w ty m k ie
-r u n k u , z n a c z y ło b y to , że p -rz e n o s ił z a sa d y d z ia ła ją c e w e w sz e c h św ie c ie n a ś w ia t lu d z i, n ie o d d z ie la ją c s p r a w z w ią z a n y c h z p sy c h o lo g ią od k o sm o su i m y lą c p o rz ą d e k b y to w y z p o z n a w c z y m . W y d a je się, że i n te le k t c z y n n y w s y s te m ie A w e rr o e s a tr a k to w a n y je s t ja k o w s p ó ln y d la r o d z a ju lu d z k ie g o , a z a te m je d y n y i p o jm o w a ć go m o ż n a ja k o w s p ó l n y ro z u m lu d z k o śc i. ’
T a k ie d z ie d z in y w ie d z y ja k e ty k a , p o lity k a , czy te o lo g ia z a jm o w a ły m n ie j m ie js c a w s y s te m ie Ib n R oszda. P o d o b n ie , j a k filo z o fo w ie a r a b sc y , n ie s tw o r z y ł o n n a p rz y k ła d ż a d n e j w s p ó ln e j k o n c e p c ji e ty c z n e j, a ro z w a ż a n ia jeg o n a tein te m a t s p r o w a d z a ły się ra c z e j do lu ź n y c h u w a g . W y ra ż a ły się o n e w d y s k u s ji z m u te k a le m in a m i3 n a te m a t w o l n o śc i c z ło w ie k a . S ły n n y s p ó r ś re d n io w ie c z n y o p r e d y s te n c ję z n a la z ł je d n a k o d b ic ie w jeg o p o g lą d a c h . A w e rro e s je d n a k n ie o p o w ie d z ia ł się w y ra ź n ie a n i po s tr o n ie z w o le n n ik ó w p r e d y s te n c ją , a n i te ż n ie p o w ię k sz y ł g ro n a rz e c z n ik ó w w o ln o ści. P r ó b u ją c s z u k a ć zło teg o ś r o d k a p r z y j m o w a ł, że c zło w ie k w e w n ę tr z u s w e j d u sz y je s t c a łk o w ic ie w o ln y , a le je g o d z ia ła n ia o g ra n ic z a to , co o k re ś lił ja k o f a ta liz m o k o lic z n o śc i z e w n ę trz n y c h , g d y ż p rz y c z y n a s p r a w i a ją c a c zy n y je s t w czło w ie k u , a o k o lic z n o śc io w a — p o z a n im . W y p o w ia d a ł się ta k ż e n a te m a t w iz ji ży cia w ieczn eg o ja k o n a g ro d y z a p o s ta w ę z g o d n ą ze w sz e lk im i w y m o g a m i ż y c ia re lig ijn e g o . P o g lą d ta k i u z n a w a ł z a n ie b e z p ie c z n y , d e w a lu u ją c y w a r to ść c n o ty . N ie m o żn a, p is a ł, u w a ż a ć c n o ty z a ś ro d e k do o s ią g n ię c ia s zczęścia 4 E r n e s t R e n a n u w a ż a ł, że tr u d n o o k re ś lić , j a k i b y ł s to s u n e k A w e r ro e s a d o s p r a w y re lig ii. J a k i e m ia ł p o g lą d y n a te n te m a t te n , k tó re g o u w a ż a n o p rz e z ty le l a t z a b lu ź n ie rc ę ? O d p o w ie d ź n a to p y ta n ie n ie je s t p ro s ta .
K o n s e k w e n c je s y s te m u filo zo ficzn eg o A w e rro e s a b y ły n ie z g o d n e z z a le c e n ia m i w s z y s tk ic h re lig ii, bo c h c ia ł filo zo fo w ać sw o b o d n ie , a b s t r a h u ją c od s p r a w w ia ry . N ie m ó g ł je d n a k u n ik n ą ć k o n f r o n ta c ji z re lig ią . W r e z u lta c ie n a jm o c n ie j u le g a ł is la m o w i, choć w sp ó łc z e ś n i m u w c a le n ie u w a ż a li go za w ie rn e g o m u z u łm a n in a .
N a te m a t t u p o ru s z a n y I b n R oszd n a p is a ł d w a t r a k t a t y : O z g o d n o
śc i re lig ii z filo z o fią i O p r z e d s ta w ia n iu d o g m a tó w r e lig ijn y c h . W y n ik a
z n ich , że n a jw y ż s z ą w a rto ś ć p rz y p is a ł filo zo fii. F ilo z o fia b y ła d la n ie go n a jw y ż s z y m s to p n ie m d o sk o n a ło śc i in te le k tu a ln e j, k tó r a b y ła do o s ią g n ię c ia d la n ie w ie lu lu d zi. N a to m ia s t w sz y sc y p o z o sta li m ie li z a m ia s t filo z o fii o b ja w ie n ie , g d y ż p o w in n i ro z u m ie ć ty lk o to, co są w s t a 3 D y s k u s ja z m u te k a le m in a m i — te o lo g a m i m u z u łm a ń s k im i d z ia ła ją c y m i o d I X do X I w ie k u . U siło w a li o n i ra c jo n a ln ie tłu m a c z y ć re lig ię . S p ó r d o ty c z y ł p re d y s ty n a c ji.
n ie po jąć. N ie m o ż n a w ię c s tw ie rd z ić , że A w e rre o s o d rz u c a ł re lig ię . N ie w y n ik a też, że b y ł h e re ty k ie m , m im o że m ia ł p o g lą d y in n e od t r a d y
cy jn ie p rz y jm o w a n y c h . O d rz u c a ł n a to m ia s t z d e c y d o w a n ie teo lo g ię, g d y ż d la uczonego z a d a n ie to s p e łn ia ła filo z o fia , a p o z o s ta li m ie li re lig ię .
N ie ła tw o u p a tr y w a ć d o d a tn ic h s tr o n w d z ia ła ln o ś c i filo z o fic z n e j A w erro esa. J e g o p o g lą d y p rz e z d łu g i czas p o z o s ta w a ły w sp rz e c z n o śc i z tym , co z w y k ło się o k re ś la ć ja k o filo z o fię o r to d o k s y jn ą . N a p e w n o z a słu g u ją n a u z n a n ie — n a jb a r d z ie j z a g o rz a li jeg o w ro g o w ie b y li pod ty m w z g lę d e m z g o d n i — w s p * i i a ł e k o m e n ta r z e d o d z ie ł A ry s to te le s a . O ne te ż w p ły n ę ły ma k s z ta łto w a n ie się m y ś li filo z o fic z n e j w ś r e d n io w ieczu i s łu ż ą p o m o c ą n a w e t o b e c n ie . A w e rro e s o b ja ś n ił w ie le te o r ii F ilo zo fa, w ie le u c z y n ił b a rd z ie j c z y te ln y m i. A le i jego p o g lą d y filo z o fic z n e w a r te są z a in te re s o w a n ia .
W k o n c e p c ji A ry s to te le s a d o ty c z ą c e j in t e le k t u czy n n eg o , w ieczn eg o , n iezn iszczaln eg o , n ie z m ie n n e g o i w ak cie , z a w ie r a s ię ta k ż e te o r ia i n te le k tu m ożn o ścio w eg o . T o n ie d o p re c y z o w a n ie w k o n c e p c ji A ry s to te le s a d o p ro w a d z iło A w e rr ro e s a do k o n c e p c ji je d n o ś c i in te le k tu . D o k try n a ta sp o tk a ła się n a tu r a ln i e z k r y t y k ą s c h o la s ty k ó w i b y ł to w y s ta r c z a ją c y p ow ód do o b w o ła n ia Ib n R o szd a — n ie d o w ia r k ie m . P o te m o d rz u c e n ie teologii sp o w o d o w a ło , że p o tę p io n o c a ły jeg o s y s te m z u p e łn ie n ie b io rą c pod u w a g ę tego, że n ie k tó r e jeg o p o g lą d y b y ły g o d n e z a in te re s o w a n ia .
W w ie lu w y p a d k a c h jeg o k o n c e p c ja w y b ie g a ła d a le k o w p rzy szło ść. T w ie rd z ił n a p rz y k ła d , że c zło w ie k m oże b y ć d o s k o n a le m o r a ln y n ie ko n ieczn ie a k c e p tu ją c d ro g ę p o le c a n ą ja k o je d y n ą i n a jle p s z ą do o s ią g n ięcia szczęścia. Ś m ia łe b y ło p o z o s ta w ie n ie w y b o r u co do w y z n a w a n ia religii. C zło w iek w filo z o fii A w e rr o e s a m a p ra w o d o k o n y w a n ia w y b o ru , a le je d n a k w sp o só b o g ra n ic z a n y , g d y ż u le g a d z ia ła n iu sił z e w n ę trz nych. W te n sp o só b p ró b o w a ł p rz e z w y c ię ż y ć s p ó r o p re d y s te n c ję . W j e go filo zo fii o b s e r w u je się w y r a ź n ie w p ły w y filo z o fii a r a b s k ie j i K o ra n u . Na p ró żn o sz u k a ć tu w ie rn e g o a ry s to te liz m u , je s t o n w y ra ź n ie z w ią z a ny z n e o p la to n iz m e m . U k ła d w s z e c h ś w ia ta p rz y p o m in a do z łu d z e n ia s c h e m a t n e o p la to ń s k i, n a to m ia s t s t r u k t u r a b y tu je s t a ry s to te le s o w s k a .
P o sta w io n o t u p ro b le m : A w e rr o e s filo z o f lu b k o m e n ta to r . W y d a je się słu sz n e s ta n o w is k o R e n a n a , k tó r y c e n ił Ib n R o szd a n ie ty lk o ja k o a u to ra n ie d o ś c ig n io n y c h w fo r m ie k o m e n ta rz y , lecz ta k ż e ja k o filo z o fa. Jeg o s y s te m m o że n ie k a ż d e g o z a in te r e s u je , a le n ie m o ż n a m u o d m ó w ić w a rto ś c i, o k tó r y c h t u w sp o m n ia n o .
