Osobowość a uczestnictwo w nowych ruchach religijnych

(1)

D a r iu s z K u n c e w ic z

In sty tu t Pedagogiki i Psychologii A kadem ia Św iętokrzyska

Psychologia Jakości Życia 2005, tom 4, n r 2 (2 0 1 -2 2 5 )

Osobowość a uczestnictwo w nowych ruchach religijnych

W niniejszym studium poszukiwano zbieżności między specyfiką no

wych ruchów religijnych a osobowością ich byłych uczestników. Podda

no badaniom 91 byłych członków nowych ruchów religijnych o typie:

1) kult przywódcy, 2) apokaliptycznym, 3) charyzmatycznym. W bada

niach wykorzystano 16-czynnikowy kwestionariusz osobowościowy R.B. Cattella oraz dwie metody własnego autorstwa: Skalę Poczucia Autonomii w Grupie i Skalę Percepcji Restrykcyjności Grupy. Podgrupy byłych członków, wyodrębnione ze względu na uczestnictwo w określo

nym typie nowego ruchu religijnego, różniły się w zakresie: intuicyjno- -uczuciowego rysu osobowości, osobowościowych korelatów poczucia autonomii w grupie oraz osobowościowych korelatów percepcji re

strykcyjności grupy.

Słowa kluczowe: nowe ruchy religijne, osobowość.

Adres do korespondencji: e-m ail: dariusz@ kuncew icz.net, Instytut Pedagogiki i Psychologii, Akade

m ia Św iętokrzyska, ul. Krakowska 11, 2 5 -0 2 9 Kielce.

(2)

202 D ariusz Kuncewicz

Wprowadzenie

Temat nowych ruchów religijnych i sekt wywołuje liczne polemiki, m.in. w śro

dowisku publicystów, naukowców. Autorzy, piszący do Cultic S tu d ies Journal, czę

sto poszukują uzasadnień dla tezy o destrukcyjnym wpływie tzw. sekt na funkcjo

nowanie psychospołeczne wyznawców. Inni, którzy zamieszczają artykuły w Journal for the Scientific S tudy of Religion, zazwyczaj unikają pojęcia „sekta", „kult" jako pejoratywnych, oraz dowodzą nieszkodliwości bądź terapeutycznego charakteru no

wych ruchów religijnych. Aby nie utknąć na poziomie terminologii, dla potrzeb obecnego studium pozostano przy, rozpowszechnionym zwłaszcza w literaturze so

cjologicznej, terminie „nowe ruchy religijne" (zob. np. Bromley i Hammond, 1987;

Barker, 1997). Odnosić się on jednak będzie tylko do tych nowych ruchów religij

nych, które: 1) posiadają wyrażną strukturę organizacyjną - tak jak tzw. ruchy kul

towe w trójpodziale ruchów religijnych Starka i Bainbndge'a (1979); 2) z powodu posądzeń o „pranie mózgu" czy „psychomanipulację" (zob. np. Barker, 1997; Dok

tór, 1999) stały się przedmiotem społecznych kontrowersji.

W niniejszym opracowaniu najpierw dokonano przeglądu dotychczasowych rezultatów badań, eksplorujących związki między cechami środowiska nowych ruchów religijnych a właściwościami psychologicznymi ich członków. Następnie zaprezentowano badania własne, w których poszukiwano zbieżności między spe

cyfiką różnych typów nowych ruchów religijnych a cechami osobowości ich byłych uczestników. Eksploracja właśnie tego obszaru może poszerzyć wiedzę o osobowo

ściowym „dopasowaniu"/„niedopasowaniu" do różnych środowisk religijnych i tym samym pogłębić rozumienie zjawiska wiązania się z niektórymi, bardziej kontro

wersyjnymi grupami religijnymi.

Saliba (1985; za: Doktór, 1999) podaje, iż literatura naukowa dotycząca psycho

logicznych aspektów uczestnictwa w nowych ruchach religijnych z lat 70. i pierw

szej potowy 80. obejmuje około ośm iuset pozycji. Doktór (tamże) szacuje, iż od tamtego czasu uległa niemal podwojeniu, Jednak zauważa, że zdecydowana więk

szość publikacji posiada charakter spekulatywny, a jedynie nieliczne spośród nich odwołują się bezpośrednio do jakościowych lub ilościowych badań empirycznych.

Te z kolei, w ocenie Doktóra, koncentrują się głównie wokół analiz zdrowia psy

chicznego aktualnych lub byłych wyznawców. W nieco mniejszym stopniu eksplo

rowany je st obszar uwarunkowań przynależności do nowych ruchów religijnych (m.in.: motywów przystępowania, predyspozycji rodzinnych i osobowościowych oraz wpływu grupy). Dopiero gdzieś na marginesie obu trendów badawczych au

torzy zwracają uwagę na kompatybilność właściwości psychologicznych jednostki i charakteru grupy.

Na przykład kompulsywny rys osobowości członków Międzynarodowego Towa

rzystwa Świadomości Kryszny (Poling i Kenny, 1986; za: Doktór, 2001; Weiss i Mendoza, 1990; Doktór, 2000; za: Doktór, 2001) - zdaniem Doktóra (2001) - zda

(3)

O s o b o w o ś ć a u cz estn ictw o w now ych ru c h a c h religijnych 203

je się przystaw ać do, charakterystycznych dla tej g ru p y n o rm zobowiązujących wyznawców do skrupulatnego przestrzegania licznych rytuałów religijnych, praw dopodobnie pełniących rolę obronną przed doznaw aniem lęku.

W innych badaniach, przeprow adzonych na 33 w yznaw cach M iędzynarodow e

go Tow arzystw a Świadom ości Kryszny (ISKCON-u), Powałka (1996) wykazała, iż respondenci odznaczali się bardziej zew nętrzną lokalizacją kontroli (m ierzoną przy pomocy skali LOC z K w estionariusza Poczucia Kontroli „Delta" Drwala) niż uczest

nicy Kościoła Zjednoczeniowego i ruchów katolickich. W edług autorki badań, otrzym ane wyniki m ogły mieć związek ze stru k tu rą organizacyjną ISKCON-u (pod

porządkow aną prezydentow i św iątyni oraz m istrzow i duchow em u) sprzyjającą osobom o zew nętrznej lokalizacji kontroli bądź z nakładaniem się pytań te sto wych n a doktrynę grupy, w której Bóg je s t traktow any jako „Największy Kontroler"

(tamże).

Inne o rientalne grupy, oparte na kulcie przywódcy, są w badaniach wyznawców rzadziej rep rezentow ane. W badaniach Powałki (1996) 43-osobow a grupa człon

ków Kościoła Zjednoczeniowego Sun Myung Moona w porów naniu z g rupą człon

ków ISKCON-u, ruchów katolickich i studentów , uzyskała wyższy w skaźnik siły ego (mierzony K w estionariuszem Siły Ego F. Barrona). Zdaniem autorki, praw idłow ość ta m oże wiązać się z doktryną Kościoła Moona, podkreślającą w agę osobistej odpo

wiedzialności za budow anie Królestwa Bożego n a ziemi, która m oże przyciągać lub selekcjonow ać osoby o dobrze zintegrow anej osobowości.

Związki cech osobowości wyznawców i doktryny innego w schodniego ruchu re ligijnego jeszcze w yraźniej podkreślił Doktór (1991), analizując rezu ltaty badania 21 uczestników grupy B rahm a Kumaris. Respondenci odznaczali się wyższym po

czuciem sen su życia (w teście Poczucia Sensu Życia PLT) niż uczestnicy 4 innych ruchów religijnych i parareligijnych oraz wyższym narcyzm em (m ierzonym Kwe

stionariuszem Osobowości Narcystycznej NPI) niż buddyści zen. Zdaniem Doktóra, doktryna ru ch u B rahm a Kumaris zaw iera wiele elem entów „narcystycznych" (np.

boski ch arak ter ruchu, w ybraństw o członków, ekskluzywizm duchowy), które m ogą w znacznym stopniu decydować o narcystycznym obrazie w łasnego „ja"

uczestników. Z drugiej strony, doktryna ruchu, poprzez sw ą w zględnie najw iększą wyrazistość, m oże dostarczać w yznaw com „głębszego poczucia sen su życia niż akonceptualne ujęcia charakterystyczne dla zen i taoizm u" (tamże).

Zdecydowanie odm ienną grupę nowych ruchów religijnych zdają się stanowić fundam entalistyczne ugrupow ania chrześcijańskie, oparte na zachodniej tradycji re

ligijnej. Yeakley (1982) poddał badaniom testem Meyers-Briggs bardzo liczną grupę 835 członków Bostońskiego Kościoła Chrystusowego. Okazało się, że wśród wyznaw

ców w ystąpiła dom inacja określonego typu osobowości: ekstraw ertyw no-zm ysłow o- -uczuciowo-oceniającego. Tymczasem w grupie 93 inicjowanych członków ISKCON-u, przebadanej przez Polinga i Kenny'ego (1986; za: Doktór, 2001) dominował intro- w ertyw no-zm ysiowo-m yśląco-oceniający typ osobowości. Porównanie obu rezulta

(4)

tów badań, zgodnie z regułam i interpretacyjnym i testu Meyers-Briggs (tamże), wskazuje, że członkowie fundam entalistycznej grupy chrześcijańskiej byli bardziej ekstraw ertyw ni oraz uczuciowi, zorientowani na ludzi; natom iast wyznawcy kultu guru - introw ertyw ni oraz myślący dychotomicznie, zorientowani na zasady.

Do podobnych wniosków doszedł Rohm ann (1999), który n a podstaw ie badania kw estionariuszow ego rodzin 110 członków różnych nowych ruchów religijnych za

obserw ow ał, że do grup fundam entalistyczno-chrześcijańskich najczęściej p rzystę

powały osoby posiadające dużą potrzebę znalezienia się w e w spólnocie, n atom iast do grup skoncentrow anych na guru - introw ertyw ne, poszukujące doktryny wyja

śniającej rzeczywistość.

Wykryte w powyższych badaniach ukierunkowanie członków orientalnych grup na zasady czy doktrynę wyjaśniającą rzeczywistość niektórzy autorzy tłum aczą słabszym osadzeniem w tradycyjnym wzorcu kulturowo-religijnym , wynikającym m.in. z braku ojca w wychowaniu (Doktór, 1984, 1985; Poling i Kenny, 1986; za:

Doktór, 2001). Doktór (1985) uważa, że „brak ojca, który pełni rolę symbolu porząd

ku społeczno-kulturow ego, utrudnia internalizację dom inującego wzorca kulturo

wego i skłania do poszukiw ań alternatyw nych rozwiązań religijnych". Jak dotąd nie spraw dzano jednak, czy zaabsorbow anie nietradycyjnym i (niekonwencjonalnymi) ideam i religijnymi m ożna wyjaśniać także innymi, pozaśrodowiskowymi czynnika

mi, np. osobowościowymi.

W ystępowanie różnic osobowościowych u konw ertytów przystępujących do orientalnych (krysznaizm, bahaizm) i bardziej tradycyjnych (judaizm, chrześcijań

stwo) ruchów religijnych podkreślała również Ullman (1982; za: Doktór, 1999). Na podstaw ie badania standaryzow anym w yw iadem 40-osobowej próby wykazała, że trudności em ocjonalne konw ertytów na judaizm i chrześcijaństw o (grupa 20 osób) m iały bardziej sytuacyjny charakter, związany ze specyficznym streso rem w okresie bezpośrednio poprzedzającym konwersję; natom iast w przypadku bahaitów i krysz- naitów (grupa 20 osób) charakter bardziej trw ały i związany ze strukturą osobowości.

Autorka w swoim opracow aniu bliżej nie charakteryzow ała stru k tu ry osobowości, która m ogłaby sprzyjać trudnościom em ocjonalnym konw ertytów do grup oriental

nych. Obszar te n także w arty je s t dalszej eksploracji.

Inne rezu ltaty badaw cze wskazują, że nasilenie określonych właściwości psy

chologicznych osób przystępujących do nowych ruchów religijnych może wiązać się nie tylko z typem grupy, ale także ze stażem uczestnictw a lub czasem od odej

ścia z określonej g ru p y

Staż uczestnictw a dodatnio korelował np. ze w zrostem dobrego sam opoczucia u członków Kościoła Zjednoczeniowego (Galanter, 1980), spadkiem niepokoju i w zrostem poczucia sensu życia u wyznawców B rahm a Kumaris (Doktór, 1991), w zrostem poczucia sen su życia u członków ISKCON-u (Stones i Philbrick, 1980; za:

Doktór, 1999); ale też pozostaw ał w pozytywnym związku z ten d en cją członków Kościoła Zjednoczeniowego i Kościoła Scjentologicznego do pokazyw ania się w lep

(5)

O s o b o w o ś ć a u cz estn ictw o w now ych ru c h a c h religijnych

szym św ietle (Kuner, 1981; Ross, 1988), w zrostem zew nętrznej lokalizacji kontro

li u członków ISKCON-u (Powałka, 1996) oraz nasilaniem się wskaźników ekstra- wersji u w yznaw ców Bostońskiego Kościoła Chrystusow ego (Yeakley, 1982). Z ko

lei czas od odejścia z grupy dodatnio korelował ze spadkiem neurotyzm u i w zrostem ekstraw ersji u byłych członków Kościoła U niw ersalnego i Tryum fują

cego (Gasde i Block, 1998).

Powyższe rezu ltaty badań dowodzą, że zm ienne tem poralne m ają swój udział w modyfikacji nasilenia różnych właściwości psychologicznych członków nowych ruchów religijnych. Powstaje jednak bardziej szczegółowe pytanie; jakiego typu doświadczenie, zw iązane z długością czasu pobytu w grupie, w pływ a modyfikują

co na pom iar tych w łaściwości?

W edług G alantera, Rabkina, Rabkin i D eutscha (1979), takim dośw iadczeniem może być zaangażow anie religijne. Autorzy zaobserwowali, że w raz ze w zrostem zaangażow ania religijnego (mierzonego za pom ocą Religiosity Scale) członków Ko

ścioła Zjednoczeniow ego spadało nasilenie objawów neurotycznych oraz w zrastał poziom dobrego samopoczucia.

Z kolei Weiss i M endoza (1990) pośrednio sugerują, że w ym iarem pośredniczą

cym m iędzy cecham i jed n o stek a czasem pobytu w e w schodnim ruchu religijnym może być akulturacja. Autorzy skonstruow ali narzędzie do pom iaru akulturacji do ISKCON-u (Al - A culturation Index), w skład którego w eszły item y dotyczące die

ty, stylu ubierania się, koncepcji m ałżeństw a, obyczajowości seksualnej, kształce

nia, nad aw an ia im ion dziecku, dysponow ania czasem i pieniędzm i, przekonań i praktyk religijnych. Okazało się, że w raz ze w zrostem poziom u akulturacji do ISKCON-u u kobiet nasilała się em patia i pozytywny nastrój; nato m iast u mężczyzn w zrastała kom pulsywność, em patia, tendencja do zniekształcania odpowiedzi, do

bre sam opoczucie, pozytyw ny nastrój oraz satysfakcja z życia (tamże).

Zarówno G alanter, Rabkin, Rabkin i D eutsch (1979), jak Weiss i M endoza (1990), w dużej m ierze na podstaw ie ww. rezultatów , w nioskują o generalnie ko

rzystnych psychologicznie terapeutycznych efektach przynależności do niektórych now ych ruchów religijnych. Tymczasem wyniki innych badań w skazują na raczej niekorzystne psychologicznie dośw iadczenia pobytu w podobnych środowiskach, m .in.: silna presja grupy (Yeakley, 1982; Langone, 1994), wysoka kontrola życia osobistego (W eishaupt i Stensland, 1997), tra u m a (Chambers, Langone, Dole i Gri

ce, 1994; G asde i Block, 1998). Wydaje się zatem zasadne postaw ienie pytania: ja kie psychologiczne w łaściw ości (np. cechy osobowości) m ogłyby sprzyjać popraw ie sam opoczucia, n astro ju czy satysfakcji z życia w środowisku religijnym , które czę

sto (po jego opuszczeniu) postrzegane je s t jako restrykcyjne? Być m oże pew ne ce

chy osobowości pozw alają w m niejszym stopniu dośw iadczać presji i restrykcyjno- ści grupy. Przybliżeniu się do odpowiedzi na to pytanie m oże służyć eksploracja związków m iędzy cecham i osobowości wyznawców a poczuciem autonom ii w g ru pie oraz percepcją jej restrykcyjności.

(6)

W badaniach własnych poszukiwano zatem związków między cechami osobowości a uczestnictw em w różnych ruchach religijnych oraz m iędzy cecham i osobowości a poczuciem autonom ii w grupie i percepcją restrykcyjności grupy. Podłożem te o retycznym b a d ań je s t czynnikowa koncepcja osobowości. U jej podstaw tkwi zało

żenie, że poddając analizie czynnikowej dane, wywodzące się z tzw. języka potocz

nego, m ożna uzyskać konstrukty teoretyczne, które bezpośrednio „wywodzą się z rzeczyw istości" i są w ygodne w jej opisie. W badaniu w ykorzystano w ielow ym ia

row e narzędzie do badania, w większości w zględnie stałych, cech (czynników) oso

bowości (16 PF Cattella) oraz dwie m etody we w łasnym opracow aniu (Skalę Poczu

cia Autonom ii w G rupie i Skalę Percepcji Restrykcyjności Grupy), um ożliw iające pogłębiony opis dośw iadczenia „wolności psychologicznej" w środow isku nowych ruchów religijnych - rów nież w ujęciu czynnikowym. Badaniu poddano byłych uczestników siedm iu różnych ruchów religijnych. Ruchy te przyporządkow ano do trzech typów:

1. Kult przyw ódcy (grupy o silnie zarysowanej roli przywódcy)

Podstaw ą w yodrębnienia tego typu była charyzm atyczna m ęska postać kierują

ca (bądź do niedaw na kierująca) grupą, stanow iąca dla w yznawców w zór do n aśla

dow ania i obiekt kultu. Przyporządkowano tu trzy grupy: Kościół Zjednoczeniow y, M iędzynarodow e Tow arzystw o Św iadom ości Kry s z n y (ISKCON) oraz R odzinę (po

przednie nazw y tej grupy: D zieci Boga, Rodzina Miłości).

Sun Myung Moon, założyciel Kościoła Zjednoczeniowego, uw ażany je s t przez swoich w yznaw ców za Mesjasza, który kontynuuje nieudaną m isję (Jezusa) zało

żenia idealnej rodziny i bezgrzesznego społeczeństw a; czczony je s t jako „praw dzi

w y ojciec nowej ludzkości". Założyciel ISKCON-u, Prabhupada, przed śm iercią w 1977 roku przekazał kierow nictw o swoim kilkunastu uczniom , którzy - tak jak on - p ełnią rolę m istrzów duchow ych (guru). Wyznawcy pow inni naw iązać z któ

rym ś z nich duchow ą w ięź oraz zobowiązani są do p osłuszeństw a i oddaw ania im boskiej czci. Dawid Berg (um arł w 1994 roku), założyciel Rodziny, jako „ostatni prorok boski n a ziem i", do tej pory nazyw any je s t w ruchu „Ojcem D aw idem " lub

„tatą", a w spólne czytanie jego proroczych listów je s t istotnym ele m en tem konsty

tuującym ruch.

W szystkie trzy organizacje religijne pow stały w latach 50. bądź 60. w USA i ak

tualnie m ają zasięg międzynarodowy. O parte są na różnych tradycjach religijnych:

wedyjskiej z drobnym i elem entam i chrześcijańskiej (ISKCON), połączeniu tradycji chrześcijańskiej z taoistyczno-konfucjańską (Kościół Zjednoczeniowy), chrześcijań

skiej z drobnym i elem en tam i tradycji orientalnych (Rodzina). G rupy te, oprócz koncentracji n a kulcie przywódcy, charakteryzują się także stosunkow o najw iększą spoistością oraz w spólnotow ą organizacją życia (styl życia, praca, rozkład dnia pod

porządkowane są bezpośrednio regułom grupowym) (Goswami, 1992; Beźnic, 1997;

Kubiak, 1997; Y ernette, 1998).

(7)

O s o b o w o ś ć a u cz estn ictw o w now ych ru c h a c h religijnych 207

2. Typ apokaliptyczny (grupa Świadków Jehowy)

Do niniejszego typu przyporządkowano, liczącą ponad 100 lat, grupę Św iadków Jehow y (pełna nazwa: „Strażnica" - Towarzystw o Biblijne i Traktatowe). Wydaje się, że dośw iadczanie religijności, oparte na strachu, może bardziej charakteryzo

wać to ugrupow anie niż inne. Kolejne term iny końca świata, w yznaczane przez

„Ciało Kierownicze", zdaniem niektórych autorów (np. Fels, 1996; Franz, 1997) mają utrzym yw ać w yznawców w stanie strachu i mobilizować do większej aktywności na rzecz grupy.

Byli członkowie relacjonują utrzym ujące się, podczas pobytu w grupie, do

św iadczenie strach u przed kontrolą starszych zboru, w ykluczeniem z organizacji (Kuncewicz, 1999). Istotną rolę w osłabianiu poczucia bezpieczeństw a zdaje się pełnić także koncentracja grupy n a negatyw nych zjawiskach społecznych (zauwa

żalna w reg u larn ie w ydaw anych i rozprow adzanych periodykach: „Strażnica"

i „Przebudźcie się"), sprzyjająca dychotomizacji rzeczywistości na dobrą i idealną (w grupie) oraz złą i zagrażającą (poza grupą).

Choć Św iadkow ie Je h o w y wywodzą się z n u rtu protestancko-adw entystyczne- go, koncepcja Boga-Jehow y posiada raczej ch arak ter starotestam entalny. Jehow a w przekonaniu wyznawców to przede w szystkim Bóg surowy, karzący, mający w zgląd raczej n a teokratyczną organizację niż pojedynczego człowieka. Stąd może wynikać, podkreślane przez wielu autorów (np. C hretien i Bergm an, 1990; Franz, 1997; Bagiński, 1999), „talm udyczne" nagrom adzenie wielu przepisów (szczegóło

wych nakazów i zakazów) i nasilona biurokratyzacja życia. Tego rodzaju stru k tu ra grupy m oże sprzyjać z jednej strony nasilaniu się poczucia w iny z pow odu zanie

dbyw ania licznych obowiązków, a z drugiej - strachu przed sankcjam i, nałożonym i przez starszych zboru bądź tzw. Komitet Sądowniczy (tamże).

3. Typ charyzmatyczny (grupy charyzmatyczne)

K ryterium w yodrębnienia tego typu była, przyjęta w grupie, norm a spontanicz

nego i optym istycznego dośw iadczania w łasnej religijności (w postaci np. wylania D ucha św„ otrzym ania charyzm atów, uzdrow ienia itp.). Zaklasyfikowano tu trzy w spólnoty chrześcijańskie o nazwach: Ezechiasz, W spólnota Jana Chrzciciela, Noe.

W przeciw ieństw ie do grupy Św iadków Jehowy, ruchy charyzm atyczne zdają się koncentrować na sferze przeżyciowej oraz w mniejszym stopniu poddawać ją kontro

li. Stąd do ich specyfiki należały m.in.: praktyka szafowania proroctwami, dowolność ich interpretacji, obietnice cudów, optymistyczne ogłaszanie uzdrow ień członków wspólnoty, publiczna spowiedź, praktyka otw ierania Biblii „na chybił trafił" w celu uzyskania odpowiedzi na pytania tak życiowo doniosłe, jak i prozaiczne (Piotrowski, 2001; Staleńczyk, 2003). Styl funkcjonowania grupy charyzm atycznej w większym stopniu zależy od osobowości i um iejętności społecznych jej lokalnego lidera, niż ma to m iejsce np. w ruchu Św iadków Jehowy, gdzie gw arantem respektow ania norm grupow ych je st form alny kodeks postępow ania i rozbudow ane stru k tu ry kontrolne.

(8)

208 D ariu sz Kuncewicz

W szystkie trzy w spólnoty charyzm atyczne w okresie, w którym respondenci byli z nim i związani, funkcjonowały w granicach tradycyjnego n u rtu rzym sko-ka

tolickiego. Jednocześnie - w odróżnieniu od innych w spólnot charyzm atycznych - charakteryzow ały się podwyższoną spójnością, restrykcyjnością norm grupo

wych oraz stan em dużego napięcia w kontaktach ze zw ierzchnikam i kościelnymi (ocierały się o granice apostazji).

Hipotezy:

1. W związku z w ynikam i badań Yeakleya (1982), Polinga i K enny'ego (1986) oraz Rohm anna (1999) sugerującym i, iż wyznawcy grup, skoncentrow anych na kul

cie przywódcy, bardziej zorientow ani są na nietradycyjne idee, niż członkowie grup zachodnio-chrześcijańskich założono, że byli członkowie grup o typie kult przywódcy uzyskają wyższy poziom niekonw encjonalności niż byli członkowie grupy apokaliptycznej i grup charyzm atycznych.

2. Na podstaw ie rezultatów badań Ullman (1982; za: Doktór, 1999), wskazujących na związek struktury osobowości i trudności emocjonalnych u osób przystępują

cych do orientalnych grup religijnych, oczekiwano, iż byli uczestnicy grup skon

centrow anych na kulcie przywódcy (w większości orientalnych) będą charaktery

zować się względnie wyższym wskaźnikiem niepokoju niż byli członkowie grup charyzm atycznych (funkcjonujących w obrębie tradycyjnego n u rtu religijnego).

3. Oczekiwano, że w próbie byłych uczestników grupy apokaliptycznej (o sto su n kowo najbardziej rozbudow anym system ie nakazowo-zakazowym), w odróżnie

niu od próby byłych członków grup charyzm atycznych i grup o typie kult przy

wódcy, w ystąpią pozytyw ne związki m iędzy siłą superego a poczuciem autonom ii w grupie oraz negatyw ne - między siłą superego a percepcją restryk- cyjności g ru p y

Metoda

Osoby badane

Badanie aktualnych członków tych nowych ruchów religijnych, które przez ośrodki inform acyjno-konsultacyjne ds. sekt i nowych ruchów religijnych określa

ne są jako destrukcyjne - okazało się niemożliwe. Skontaktow ano się z p rzed sta

wicielam i kilku now ych ruchów religijnych, ale nie uzyskano zgody n a przeprow a

dzenie badania. Zdecydowano się zatem na badanie byłych członków.

Za k ryterium doboru (celowego) osób do grupy badawczej przyjęto okresow ą przynależność do now ego ruchu religijnego, który w opinii większości polskich ośrodków inform acyjno-konsultacyjnych ds. sekt i nowych ruchów religijnych wy

w iera m anipulacyjny i destrukcyjny wpływ na swoich wyznawców. D ocieranie do

(9)

O s o b o w o ś ć a u c z estn ictw o w now ych ru c h a c h religijnych 209

respondentów odbywało się w pierw szej kolejności poprzez ww. ośrodki, w dalszej z a p ośrednictw em osób, do których placówki te udostępniły kontakty, bądź za po

średnictw em sam ych uczestników badania. Badanie prow adzono 1,5 roku (od m a

ja 2001 do listopada 2002 roku). Objęto nim 91 osób. O gółem przebadano 45 m ęż

czyzn i 46 kobiet w w ieku od 20 do 69 lat (średnia wieku: 35 lat), należących niegdyś do 7 różnych nowych ruchów religijnych.

R espondentów zapytano o to, jakie - ich zdaniem - są powody odejścia z now e

go ru ch u religijnego oraz o pozytywne i negatyw ne zmiany, jakie zaszły w ich ży

ciu w związku z uczestnictw em w grupie. Stosunkowo najw ięcej (62%) badanych w ym ieniło w ew nętrzne m otywy odejścia (uw zględniające ich w łasny w kład decy

zyjny), 32% w skazało n a m otyw y zew nętrzne (przypadkowe, uw arunkow ane zda

rzeniam i losowymi), n ato m iast 38% respondentów upatryw ało powodów odejścia w presji grupy bądź jej wymogach, którym nie byli w stanie sprostać. Większość (61%) badanych dokonała zrów now ażonego bilansu swojego u czestnictw a w no

wym ruchu religijnym - w skazała na pozytywne i negatyw ne zm iany o podobnej sile. Dla 26% resp o n d en tó w bilans te n okazał się raczej pozytyw ny bądź zdecydo

w anie pozytyw ny (tzn. odnotow ano w iększą siłę pozytywnych niż negatyw nych zm ian po odejściu z grupy), natom iast dla 13% - pozostał raczej negatyw ny lub zdecydow anie negatyw ny (siła negatyw nych zm ian przew ażała nad pozytywnymi).

Uczestników badania podzielono na trzy podgrupy ze w zględu uczestnictw o w jed n y m z trzech typów now ych ruchów religijnych:

1) byli uczestnicy grup o typie ku lt przyw ódcy (25 osób): 10 osób należało do Kościo

ła Zjednoczeniowego, 11 do Międzynarodowego Towarzystwa Świadomości Kryszny oraz 4 do Rodziny.

2) byli uczestnicy grupy o typie apokaliptycznym (24 osoby): wszyscy należeli do

„Strażnicy" - Towarzystwa Biblijnego i Traktatow ego.

3) byli uczestnicy grup o typie charyzm atycznym (42 osoby): 29 respondentów by

ło członkam i w spólnoty „Ezechiasz", 7 - „Jan a Chrzciciela" oraz 6 - „Noe".

Z estaw ienie podstaw ow ych danych tem poralnych opisujących bad an ą próbę ze w zględu na typ now ego ruchu religijnego zaw arto w poniższej tabeli:

Tabela 1. Średni wiek przystąpienia, okres uczestnictwa i po odejściu a typ nowego ruchu religijnego.

(10)

Najniższy w iek przystąpienia do grupy (M = 19,5 lat) charakteryzow ał byłych członków ruchów o silnie zarysow anej roli przywódcy. Istotnie wyższym w iekiem przystąpienia do grupy (M = 26,5 lat) odznaczali się byli uczestnicy grup o profi

lu charyzm atycznym . Obie praw idłow ości częściowo korespondują z wynikam i ba

dań R ohm anna (1999), w skazującym i na stosunkow o niższy wiek (1 6 -2 0 lat) osób w stępujących do ruchów skoncentrow anych na m istrzu duchow ym oraz wyższy (21-25 lat) osób poszukujących dośw iadczeń w spólnotow ych w fundam entali- stycznych grupach chrześcijańskich.

Największe zróżnicowanie wieku przystąpienia, okresu uczestnictwa i okresu od odejścia z grupy wystąpiło wśród byłych Świadków Jehowy. Fakt ten może wiązać się np. ze stosunkowo największą aktywnością werbunkową tej grupy wyznaniowej. Pietrzyk (1991) podaje, że zgodnie z zasadami Towarzystwa „Strażnicy" każdy mieszkaniec na określonym terenie powinien być odwiedzony przez wyznawców przynajmniej raz na pół roku. Werbunek zakłada więc brak preferencji wiekowej i stwarza możliwość przystę

powania do organizacji osób na różnych etapach rozwojowych, co z kolei może wpływać na duże zróżnicowanie stażu uczestnictwa i pośrednio - okresu od odejścia z grupy.

Zróżnicowanie osób badanych pod w zględem płci w poszczególnych grupach religijnych zaprezentow ano poniżej:

Tabela 2. Pleć a typ nowego ruchu religijnego.

W zględnie najw iększe zróżnicow anie z uw agi n a płeć w ystąpiło w śród byłych Świadków Jehow y - liczba mężczyzn przekroczyła dw ukrotnie liczbę kobiet. Pro

porcja ta w ydaje się być jed n ak przypadkowa. W innych badaniach ankietow ych, przeprow adzonych n a 100 aktualnych wyznaw cach Jehowy, rozłożyła się ona p ra wie po połowie: 54% kobiet i 46% m ężczyzn (Gudaszewski, 1996).

Narzędzia badawcze

W badaniach wykorzystano 16-czynnikow y Kwestionariusz Osobowościowy R.B.

Cattella (16 PF Cattell) w autoryzow anym opracowaniu M. Choynowskiego1 oraz dwie m etody w opracow aniu własnym: Skalę Poczucia A utonom ii w Grupie (SPAG)

1 Polska adaptacja now szej wersji tego narzędzia je st opracowywana zgodnie z obowiązującymi obec

nie standardami prawa autorskiego (przyp. red.).

(11)

Osobowość a u cz estn ictw o w now ych ru c h a c h religijnych 211

oraz Skalę Percepcji Restrykcyjności Grupy (SPRG). Kwestionariusz Osobowościowy 16 PF Cattella w przekładzie M. Chojnowskiego służy do w szechstronnego opisu oso

bowości za pomocą 16 skal wyodrębnionych na podstawie analizy czynnikowej. Każda ze skal zawiera od 20 do 26 pytań. Osoba badana odpowiada na nie, wybierając jedną z trzech możliwych odpowiedzi: „tak", „nie wiem", „nie" (w odniesieniu do jednej skali odpow iedzi sform ułowane są w postaci słów lub liczb). Szczegółowy opis tego narzędzia je st dostępny w wielu podręcznikach akademickich (zob. np. Strelau, 2000).

Kwestionariusze SPAG i SPRG opracowano w celu uzyskania pom iaru dwu aspek

tów doświadczenia przynależności do nowych ruchów religijnych: 1) poczucia auto

nomii w grupie oraz 2) percepcji restrykcyjności norm przyjętych w grupie. Twier

dzenia do obu kw estionariuszy ułożono na podstaw ie literatury przedm iotu oraz danych kw estionariuszow ych i ankietowych zebranych w ram ach innych badań w ła

snych 31 byłych członków nowych ruchów religijnych i parareligijnych (Kuncewicz, 1999; S teuden i Kuncewicz, 2002). Item y do SPAG i SPRG w głównej m ierze ukła

dano n a podstaw ie odpowiedzi respondentów na 26 pytań otw artych A nkiety, prze

znaczonej do badania: uwarunkowań przystępowania do grupy religijnej, doświadczeń przynależności oraz odchodzenia z grupy. Ponadto z 59-item owej Skali Uwarunko

wań Przynależności do Grup Kontrowersyjnych, opracowanej przez S teuden i Kunce

wicz (2002), do SPAG zaadaptow ano 2 tw ierdzenia w dosłownym i 6 w zmodyfiko

w anym brzm ieniu, natom iast do SPRG - 7 tw ierdzeń w zmodyfikowanym brzmieniu.

Treść tw ierdzeń konsultow ano z osobami czynnie zajm ującym i się pom ocą psy

chologiczną byłym członkom tzw. sekt i ich rodzinom w Dom inikańskim Ośrodku In

formacji ds. Sekt i Nowych Ruchów Religijnych w Warszawie oraz C entrum Prze

ciwdziałania Psychomanipulacji w Lublinie. Układ tw ierdzeń obu kw estionariuszy poddano pod głosow anie uczestników sem inarium doktoranckiego z psychologii kli

nicznej dorosłych w KUL. O stateczny kształt obie m etody uzyskały po przeprow a

dzeniu badania pilotażowego n a 10 byłych członkach now ych ruchów religijnych.

W kw estionariuszu Skali Poczucia A utonom ii w Grupie respondenci określali na 5-stopniowej skali (1 - nie, 2 - raczej nie, 3 - trudno powiedzieć, 4 - raczej tak, 5 - tak), w jakim stopniu każde z 28 tw ierdzeń (w odniesieniu do tw ierdzenia 1 i 5 zastosowa

no odwróconą punktację) opisuje ich stan psychiczny w okresie odchodzenia z grupy Przyjęto, że w tej perspektywie czasowej siła związku z grupą i tym sam ym własnej autonom ii może ujawnić się w największym stopniu. Rezultaty uzyskane w SPAG przez 91 byłych członków nowych ruchów religijnych poddano analizie czynnikowej (liczonej m etodą głównych składowych z rotacją ortogonalną varimax), w wyniku któ

rej otrzym ano 3 czynniki: I - poczucie zależności lękowej, II - poczucie presji grupy, III - poczucie winy. Nazwy czynników sform ułowano na podstaw ie treści tw ierdzeń najwyżej z nim i korelujących. Skala uzyskała wysoką rzetelność całkowitą (

α

= 0,94) oraz dość wysoką dla poszczególnych podskal. Jedno z tw ierdzeń skali (tw. 1. Miałem poczucie wolności osobistej) z uwagi na brak założonej mocy dyskryminacyjnej (MD < 0,40) nie znalazło się w obrębie żadnego czynnika. Twierdzenia wchodzące

(12)

w skład czynników, wskaźniki rzetelności dla każdego z nich oraz mocy dyskrymina

cyjnej poszczególnych tw ierdzeń zamieszczono w załącznikach.

Wysoki wynik w skali oraz w obrębie każdego czynnika wskazuje na niskie po

czucie autonom ii. Czynniki: I (poczucie zależności lękowej) i III (poczucie winy) treściow o zw iązane są ze strachem , jako em ocją podstaw ow ą (Turner, 1990; za:

Doliński, 2000). Zaw artość treściow a czynnika III (poczucia winy) je s t jednak nie

co bardziej „rozbudow ana", gdyż poczucie winy dodatkowo zakłada przenoszenie odpow iedzialności na siebie (por. Zdankiewicz-Ścigała i M aruszew ski, 2000). Z ko

lei czynnik II (poczucie presji grupy), w porów naniu z poprzednim i, najbardziej związany je s t z oceną oddziaływ ań grupy - tw ierdzenia zaw ierają bow iem takie sform ułow ania, jak „presja" (tw. 3), „m anipulacja" (tw. 16), „wykorzystanie przez grupę" (tw. 11). Stąd czynnik te n w większym stopniu niż I i III m oże ujm ować aspekt oceny w łasnego dośw iadczenia pobytu w grupie.

W kwestionariuszu Skali Percepcji Restiykcyjności Grupy osoby badane odpowiada

ły na 5-stopniowej skali (takiej samej, jak w kwestionariuszu SPAG), w jakim stopniu każde z 42 tw ierdzeń określa postępowanie przyjęte w grupie (w odniesieniu do tw ier

dzeń 1-4, 9, 12-15, 21, 25, 29-37 i 39 zastosowano odwróconą punktację). Respon

denci odpowiadali zgodnie ze stanem wiedzy o grupie, którym dysponowali, gdy ją opuszczali (założono, że w momencie odchodzenia z grupy wiedzieli o niej stosunkowo najwięcej). Wyniki otrzymane w SPRG przez 91 byłych członków nowych ruchów reli

gijnych poddano analizie czynnikowej (liczonej w ten sam sposób, jak w przypadku ska

li SPAG). Otrzymano 3 czynniki: I - percepcja restrykcyjności grupy w sferze wyborów życiowych, II - percepcja restrykcyjności grupy w sferze relacji społecznych i intym

nych, III - percepcja grupy w sferze światopoglądowej. Nazwy czynników sformułowa

no na podstawie treści tw ierdzeń najwyżej z nimi korelujących. Cała skala odznacza się wysoką rzetelnością (

α

= 0,91), podobnie jak dwie pierwsze podskale. Wszystkie twierdzenia uzyskały założony wskaźnik mocy dyskrymiancyjnej (MD < 0,40). Twier

dzenia składowe czynników, ich wskaźniki rzetelności oraz współczynniki mocy dyskry

minacyjnej poszczególnych twierdzeń zamieszczono w załącznikach.

Wysoki wynik w skali oraz w obrębie podskal odzwierciedla postrzeganie grupy ja ko wysoce restrykcyjnej. Czynnik I ujmuje przede wszystkim norm y grupowe, które dotyczą ważnych decyzji życiowych; czynnik II - norm y regulujące bliskie i dalsze re

lacje z innymi ludźmi; czynnik III - normy, zgodnie z którymi człowiek powinien my

śleć i poznawać świat.

Rezultaty

Cechy osobowości a typ nowego ruchu religijnego

W celu wykrycia różnic osobowościowych m iędzy podgrupam i byłych członków, w yodrębnionym i ze w zględu na uczestnictw o w jednym z trzech typów nowych ru chów religijnych, przeprow adzono jednoczynnikow ą analizę w ariancji ANOYA oraz

(13)

Osobow ość a u cz estn ictw o w now ych ru c h ach religijnych 213

T abela 3. Średnie wartości (M), odchylenia standardowe (SD) cech osobowości podgrup by

łych członków grup o typie kult przywódcy (KP), apokaliptycznym (Ap) i charyzmatycznym (Ch); wyniki analizy wariancji ANOVA dla byłych członków różnych typów grup w zakresie cech osobowości.

te st porów nań w ielokrotnych p o st hoc Tukeya. Wyniki analizy w ariancji ANOVA zam ieszczono w tab. 3.

Rezultaty zaprezentow ane powyżej wskazują, że podgrupy byłych członków, w yodrębnione ze w zględu na uczestnictw o w określonym typie now ego ruchu reli

gijnego, różnią się w zakresie trzech w ym iarów osobowości: wrażliwości (I) i niekonw encjonalności (M) - na poziomie istotności p < 0,05; oraz radykalizmu (Q1) - na poziom ie p < 0,01.

Wyniki analizy istotności różnic (p o st hoc Tukeya) pom iędzy poszczególnymi podgrupam i byłych członków w zakresie trzech istotnych cech osobowości (I, M, Q1) zaw arto w tab. 4.

Tabela 4. Porównanie podgrup byłych członków grup o typie kult przywódcy (KP), apoka

liptycznym (Ap) i charyzmatycznym (Ch) w zakresie wrażliwości (I), niekonwencjonalności (M) oraz radykalizmu (Q1); różnice (MS) między średnim nasileniem cech osobowości w wyodrębnionych podgrupach.

Wyniki porów nań w ielokrotnych wskazują, iż w zakresie cech osobowości wy

stąpiły trzy istotne statystycznie różnice m iędzy podgrupam i byłych członków, wy

odrębnionym i ze w zględu na typ nowego ruchu religijnego. Byli uczestnicy grup o typie kult przyw ódcy (KP), w porów naniu z byłymi uczestnikam i grupy o profilu apokaliptycznym (Ap) odznaczali się wyższą wrażliw ością (I) i niekonw encjonalno- ścią (M). Z kolei byłych członków grupy o typie apokaliptycznym cechow ał wyższy radykalizm (Q1) niż byłych wyznawców ruchów o profilu charyzm atycznym .

(14)

Osobowościowe korelaty doświadczenia grupy a typ nowego ruchu religijnego

W podgrupach osób, w yodrębnionych ze w zględu na uczestnictw o w określonym typie nowego ruchu religijnego, obliczono współczynniki korelacji m iędzy nasile

niem cech osobowości a poczuciem autonom ii w grupie oraz percepcją restrykcyj- ności grupy. N astępnie porównano podgrupy byłych członków w zakresie osobowo

ściowych korelatów poczucia autonom ii w grupie oraz osobowościowych korelatów percepcji restrykcyjności grupy. Wyniki porów nań zaprezentow ano w tab. 5.

Tabela 5, Istotne różnice (p) między podgrupami byłych członków nowych ruchów religij

nych o typie kult przywódcy (KP), apokaliptycznym (Ap) i charyzmatycznym (Ch) w zakre

sie osobowościowych korelatów poczucia autonomii w grupie oraz percepcji restrykcyjno

ści grupy; współczynniki korelacji między nasileniem cech osobowości a poczuciem autonomii oraz percepcji restrykcyjności grupy w nowych ruchach religijnych o różnym ty

pie (r KP. r Ap, r Ch).

(15)

Osobowość a uczestnictw o w nowych ruchach religijnych ₂₁₅

O gółem uzyskano 13 istotnych różnic m iędzy podgrupam i w zakresie osobowo

ściowych korelatów poczucia autonom ii w grupie/percepcji restrykcyjności grupy.

Celem zw iększenia precyzji w nioskow ania analizę wyników ograniczono tylko do tych 11 istotnych różnic m iędzy korelacjami, spośród których przynajm niej jedna osiągnęła m inim alny próg istotności (p < 0,05).

Podgrupę byłych członków g ru p y o typie apokaliptycznym różnicuje od podgru

py o typie charyzm atycznym (na um iarkow anym poziomie istotności p < 0,01), do

datni związek m iędzy sam ooceną (Q3) i percepcją ogólnej restrykcyjności grupy (OR), a w szczególności restrykcyjności w sferze relacji społecznych i intym nych (RSI) oraz w sferze św iatopoglądowej (SŚ). Ponadto podgrupę byłych członków grupy o typie apokaliptycznym odróżnia od podgrupy typu charyzm atycznego (na niższym poziom ie istotności p < 0,05) ujem ny związek m iędzy siłą superego (G) i poczuciem w iny (PW); n ato m iast od podgrupy typu kult przywódcy - ujem ny zw iązek cyklotymii (A) i poczucia zależności lękowej (ZL), dodatni związek podejrz

liwości (L) i poczucia presji grupy (PG).

Podgrupę byłych członków grup o typie charyzm atycznym odróżnia od podgru

py o typie apokaliptycznym (na um iarkow anym poziomie istotności p < 0,01) po

(16)

zytywny związek napięcia ergicznego (Q4) i poczucia presji grupy (PG) oraz (na niższym poziomie istotności p < 0,05) pozytywny związek depresyjnej niepewno

ści siebie (O), ogólnego niepokoju (NP) z poczuciem presji grupy (PG). Warto za

uważyć, że dodatnie korelacje napięcia ergicznego (Q4) i ogólnego niepokoju (NP) z poczuciem presji grupy (PG) w sposób szczególny specyfikuję podgrupę o typie charyzmatycznym, gdyż różnicują ją (na poziomie istotności p < 0,05) od obu po

zostałych podgrup (o typie apokaliptycznym i kult przywódcy).

W podgrupie byłych członków grup o typie kult przywódcy nie wystąpiły żadne istotne korelacje, które jednocześnie różnicowałyby ją od pozostałych podgrup.

Omówienie wyników

Cechy osobowości a typ nowego ruchu religijnego

Hipoteza 1, zgodnie z którą oczekiwano u byłych członków grup o typie kult przywódcy wyższego poziomu niekonwencjonalności, niż w pozostałych podgru

pach, potwierdziła się w odniesieniu tylko do byłych członków grupy apokaliptycz

nej. Byli członkowie grup o typie kult przywódcy okazali się bardziej niekonwen

cjonalni oraz wrażliwi niż byli wyznawcy grupy apokaliptycznej.

Niekonwencjonalność, zdaniem Cattella, Ebera i Tatsuoki (1970), jest bardziej trwałą cechą, zdeterminowaną konstytucjonalno-temperamentalnie; natomiast wrażliwość - w większym stopniu uwarunkowana przez środowisko rodzinne (nad

miernie troskliwe i opiekuńcze). Osoby o podwyższonych wynikach w czynniku nie

konwencjonalności często są zaabsorbowane własnymi myślami, preferują zainte

resowania teoretyczne względem spraw praktycznych, mogą odznaczać się zmysłem estetycznym, życiową niezaradnością. Z kolei podwyższona wrażliwość może łączyć się z delikatnością, niecierpliwością, niektórymi tzw. cechami kobiecy

mi, uprzejmością, łagodnością. Łączne występowanie podwyższonej niekonwencjo

nalności i wrażliwości charakterystyczne jest dla intuicyjno-uczuciowego typu oso

bowości jednostek o żywej wyobraźni, posiadających predyspozycje twórcze; w tym artystyczne (tamże). Wydaje się, że osobom o takiej charakterystyce osobowościo

wej może być trudniej funkcjonować w rozbudowanej, formalnej strukturze grupy apokaliptycznej, niż w grupie skoncentrowanej na więzi z mistrzem duchowym.

W związku ze względnie wyższą wrażliwością byłych członków grup o typie kult przywódcy można postawić hipotezę o nieco większej troskliwości i opiekuńczości środowiska wychowawczego osób z tej podgrupy niż środowiska wychowawczego byłych członków grupy, apokaliptycznej. Hipotezę tę wzmacniają rezultaty badań Doktóra (1984, 1985) oraz Polinga i Kenny'ego (1986; za; Doktór, 2001), wskazu

jące na stosunkowo wysoki odsetek uczestników, wschodnich kultów przywódcy, wychowujących się bez udziału ojca (co może sprzyjać większej koncentracji uczu

(17)

Osobowość a uczestnictw o w nowych ruchach religijnych 217

ciowej m atki n a dziecku i rozwijaniu cechy wrażliwości). M ożna też postaw ić kom

p le m en tarn ą hipotezę: osoby przystępujące do grupy apokaliptycznej wykazały się w zględnie niższą wrażliw ością w związku z dośw iadczeniem nieco słabszej kon

centracji uczuciowej m atki na sobie, ustępującej m iejsca silniejszem u kontrolują

cemu wpływowi ojca. Osoby z dośw iadczeniem silniejszej kontroli ojca mogłyby łatwiej adaptow ać się do patriarchalno-kontrolującego typu środow iska Świadków Jehow y (zob. W eishaupt i Stensland, 1997) oraz staro testam en to w ej koncepcji su row ego Boga-Jehowy.

H ipoteza 2, zgodnie z którą spodziew ano się wyższego nasilenia niepokoju u by

łych członków grup o typie kult przywódcy, niż u byłych członków grup charyzm a

tycznych, nie potw ierdziła się. Być może dlatego, że grupy charyzm atyczne fak

tycznie funkcjonow ały na granicy tradycyjnego n u rtu religijnego; m ogły więc charakteryzow ać się nieco innymi właściw ościam i niż tradycyjne ruchy chrześci

jańskie i judaistyczne w badaniach Ullman (1982, za: Doktór, 1999).

Byli uczestnicy grupy o typie apokaliptycznym, w porów naniu z byłymi człon

kam i ruchów charyzm atycznych, charakteryzow ali się wyższym radykalizm em . W edług Cattella, Ebera i Tatsuoki (1970), cecha radykalizm u zasadniczo b ar

dziej odnosi się do postaw społecznych niż do cech osobowości; wiąże się z takim i pow ierzchniow ym i cecham i, jak: szerokość zainteresow ań, p ostaw a eksperym en- tatorska, poszukiw anie now ych rozwiązań. Być m oże wyższy radykalizm postaw społecznych osób, które przystąpiły do grupy Świadków Jehowy, sprzyjał nie tylko zerw aniu z dom inującą w Polsce katolicką tradycją religijną (byli uczestnicy grup charyzm atycznych pozostali jed n ak w jej obrębie), ale także w iększej gotow ości do radykalnych działań w trakcie pobytu w grupie (np. „głoszenia dobrej now iny od dom u do dom u", odm ow y transfuzji krwi z n arażeniem życia w imię przekonań grupow ych). Warto zauważyć, że byli członkowie grupy Świadków Jehow y uzyska

li wyższy (choć nieistotnie) w skaźnik radykalizm u niż osoby, które przystąpiły do grup o typie kult przyw ódcy (jeszcze bardziej odległych od rodzim ej tradycji kulturow o-religijnej). Być m oże wskaźnik ten w próbie byłych w yznaw ców Jehow y je s t

„sztucznie" podw yższony w związku z nakładaniem się treści blisko połowy pozy

cji kw estionariuszow ych, konstytuujących czynnik radykalizm u, na ch arak tery styczne elem en ty doktryny Świadków Jehowy. Zaw arte w doktrynie grupy n eg a tyw ne o d n ie sie n ia do tradycyjnej n au k i kościoła, naro d o w y ch zwyczajów, rywalizacji sportow ej (Kurs Służby Królestwa, 1991) korespondują bow iem z dia

gnostycznym i (dla cechy radykalizmu) odpow iedziam i na pytania 94, 110, 126, 142 części „A" oraz 46, 78, 110 części „B" kw estionariusza Cattella. Zatem, sto

sunkowo wyższy w skaźnik radykalizm u w próbie byłych Świadków Jehow y może także w ynikać z asym ilacji niektórych elem entów doktryny grupy do w łasnego św iatopoglądu.

(18)

Osobowościowe korelaty doświadczenia grupy a typ nowego ruchu religijnego

Zgodnie z hipotezą 3, przew idyw ano, że w próbie byłych uczestników grupy o typie apokaliptycznym w ystąpią najsilniejsze dodatnie związki m iędzy siłą superego a poczuciem autonom ii w grupie oraz ujem ne - m iędzy siłą ego a percepcją restrykcyjności grupy. Przew idyw ania potw ierdziły się tylko częściowo. W próbie byłych członków grupy apokaliptycznej w ystąpiła silniejsza (niż w próbie byłych członków grup charyzm atycznych) dodatnia korelacja m iędzy silą superego a sp ad kiem poczucia w iny oraz ujem na m iędzy sam ooceną a percepcją ogólnej re stry k cyjności grupy, restrykcyjności w sferze światopoglądow ej i w sferze relacji spo

łecznych i intym nych.

Niniejsze praw idłow ości sugerują, że w bardziej rygorystycznym i kontrolują

cym środow isku grupy apokaliptycznej, lepiej (tzn. z niższym poczuciem w iny i re strykcyjności grupy) niż w mniej kontrolującym środow isku charyzm atycznym , mogłyby funkcjonow ać osoby o wyższym superego i niższej sam oocenie. Zdaniem Cattella, Ebera i Tatsuoki (1970), w czynniku siły superego bardziej podkreślona je s t konieczność osiągania pew nego poziomu etycznego, n ato m iast w czynniku sa

m ooceny - kontrola woli w służbie upew niania sam ego siebie i zdobyw ania dobrej opinii. Z atem środowisko grupy apokaliptycznej nie tylko w związku ze sw oim cha

ra k te re m nakazow o-zakazow ym , ale także (bądź przede w szystkim ) ze w zględu na silnie rozbudow aną stru k tu rę planow ania i kontroli poczynań w yznaw ców (zob. Li- biszowska-Zółtkowska, 2001) m ogłoby stanow ić rodzaj zew nętrznego oparcia dla osób o bardziej rozbudow anym system ie w ew nętrznych pow inności, ale nieposia- dających w ystarczająco silnego w ew nętrznego sytem u kontroli, um ożliw iającego realizację tych powinności.

Także w próbie byłych uczestników grupy apokaliptycznej, w odróżnieniu od próby byłych członków grup o typie kult przywódcy, wykazano, że nasilaniu się cyklotymii tow arzyszyło poczucie słabszej zależności lękowej, a obniżaniu się pozio

m u podejrzliw ości - słabsze poczucie presji grupy. Zatem w grupie apokaliptycz

nej, lepiej (tzn. ze słabszym poczuciem zależności lękowej i presji grupy) niż w grupie o typie kult przywódcy, m ogłyby funkcjonować osoby ufne, łatw o przy

stosow ujące się i w spółpracujące, mniej n apięte w ew nętrznie (zob. Cattell, Eber i Tatsuoka, 1970).

W podgrupie byłych członków grup charyzm atycznych, w odróżnieniu od po

zostałych dw óch podgrup byłych członków, poczucie presji g ru p y m alało w raz z obniżaniem się napięcia ergicznego i niepokoju; a w odróżnieniu tylko od próby byłych członków grupy apokaliptycznej - poczucie presji grupy spadało także w raz z obniżaniem się depresyjnej niepew ności siebie. Wydaje się więc, że w śro

dowisku grup charyzm atycznych lepiej (to znaczy z dośw iadczeniem słabszej p re sji grupy) m ogą funkcjonow ać osoby z niższym lękiem neurotycznym . Być może

(19)

O s o b o w o ś ć a u c z estn ictw o w now ych ru c h a c h religijnych 219

środow isko g ru p charyzm atycznych, charakteryzujące się m niejszą ilością stru k tu r zew nętrznych, w iększą sw obodą i dowolnością w dośw iadczaniu religijności (niż środow isko grupy apokaliptycznej i grup o typie kult przywódcy) stw arza korzystniejsze w arunki do funkcjonow ania osobom o dobrze zintegrow anej oso

bowości.

R ezultaty niniejszych badań skłaniają do bliższego przyjrzenia się jakości funk

cjonow ania w środow iskach (nie tylko religijnych) o różnym stopniu ustru k tu rali- zowania. Być może dostosow anie do środowiska o słabszej lub silniejszej stru k tu rze nie tyle zw iązane je s t z określonym i cecham i osobowości, ile z ogólnym stopniem integracji, czy też dojrzałości osobowości. O bszar ten w arty je s t dalszej eksploracji.

Podsumowanie

Między byłymi członkam i różnych odm ian now ych ruchów religijnych w ystąpi

ło kilka różnic o charakterze osobowościowym. W szczególności okazało się, że:

1. Byli członkowie grup o typie kult przywódcy, w porów naniu z byłymi członka

mi grupy apokaliptycznej, odznaczali się wyższą w rażliwością i niekonwencjo- nalnością (silniejszym intuicyjno-uczuciowym rysem osobowości).

2. W próbie byłych członków grupy apokaliptycznej, w odróżnieniu od próby by

łych członków g ru p charyzm atycznych, większej sile superego towarzyszyło m niejsze poczucie winy, natom iast niższej sam oocenie - postrzeganie mniejszej restrykcyjności grupy.

3. W próbie byłych członków grup charyzmatycznych, w odróżnieniu od próby by

łych członków grupy apokaliptycznej, niższy niepokój ogólny w spółw ystępow ał z poczuciem słabszej presji grupy.

4. Isto tn ą rolę w „dostosow aniu osobowościowym" do grupy m ógłby pełnić sto

pień u strukturalizow ania jej środowiska - co w arto spraw dzić w kolejnych ba

daniach.

Wnioski praktyczne

1. Silniejszy intuicyjno-uczuciow y rys osobowości su g eru je w iększą koncentrację uczuciow ą m atki na dziecku. A ngażow anie się w grupę o typie kultu przyw ód

cy m oże być zatem próbą rozluźnienia zbyt silnego związku z m atką oraz wy

rów nania deficytu relacji z ojcem (por. Doktór, 1985). Samo podjęcie takiej pró

by m oże świadczyć o korzystnych (separacyjno-indyw iduacyjnych) tendencjach rozwojowych. Tendencje te w arto eksponow ać i w spierać na dojrzalszym pozio

m ie w ram ach pom ocy psychologicznej tym (byłym w yznaw com kultu przyw ód

(20)

cy), którzy pobyt w grupie postrzegają bardziej w kategoriach pom yłki przekre

ślającej życie, niż etapu w e w łasnym rozwoju.

2. Mocno u strukturalizow ane środowisko grupy apokaliptycznej z jednej strony może pełnić rolę zew nętrznego w sparcia dla realizacji w ew nętrznych w ym o

gów; z drugiej jed n ak - utrudniać autow eryfikację w ew nętrznych powinności.

Stąd w pomocy psychologicznej (byłym Świadkom Jehowy) w ażne m ogłoby być szczegółowe rozpoznanie tak w ew nętrznego system u powinności, jak i (praw dopodobnie słabiej rozw iniętego) system u „chcę - nie chcę". Konfrontacja obu system ów może być istotnym krokiem w rozwoju w ew nętrznej autonom ii, a w konsekw encji - p artnerskich relacji.

3. Osoby o podw yższonym wskaźniku neurotyczności w środow isku grup chary

zm atycznych (słabiej ustrukturalizow anym , przyzwalającym na w iększą sw obo

dę w ekspresji uczuć) m ogą silniej projektow ać w ew nętrzne konflikty n a rela

cje w grupie (i w te n sposób doświadczać większej presji grupy). Stąd dla byłych członków prześledzenie sytuacji, w których nasilało się poczucie zew nętrznej presji (ze strony grupy), może być pom ocne w procesie identyfikacji i rozw iązy

w ania w ew nętrznych konfliktów o charakterze neurotycznym .

4. Czasowe w iązanie się z nowymi rucham i religijnymi m ożna więc ujm ow ać nie tylko w kategoriach osobistych predyspozycji do grupy lub jej wpływu, ale tak że jako pew ien okres przejściowy w rozwoju. W przypadku osób dośw iadczają

cych w ew nętrznych trudności przed przystąpieniem do grupy okres przynależ

ności zdaje się sprzyjać nie tyle rozwiązaniu, ile odroczeniu problem ów (por.

Rohmann, 1999) oraz stabilizacji psychicznej na mniej dojrzałym poziomie.

Analiza specyfiki środow iska określonego nowego ruchu religijnego, w którym okresowo uczestniczyły osoby korzystające z pom ocy psychologicznej, może w spom agać diagnozę, m .in. w zakresie kluczowych problemów, utrw alonych m echanizm ów radzenia sobie z trudnościam i.

5. Wydaje się, że osoby lepiej zintegrow ane osobowościowo łatw iej ad ap tu ją się do now ych ruchów religijnych, pozostaw iających stosunkow o w iększą swobodę m yślenia i działania. N atom iast w bardziej restrykcyjnych środow iskach religij

nych osoby te m ogą zachowywać większy krytycyzm w obec n o rm grupow ych (tym sam ym słabiej je interioryzow ać) oraz trudniej osiągać prow izoryczną s ta bilizację. Jed n ak po odejściu z takich środowisk, praw dopodobnie w m niejszym stopniu ulegają destabilizacji psychicznej i łatwiej ad aptują się do życia poza grupą.

(21)

O sobow ość a u cz estn ictw o w now ych ru c h ach religijnych _{2 2 1}

Bibliografia

Bagiński E. (1999). Świadkowie Jehow y od w ewnątrz. Kraków: W ydawnictwo Karmelitów Bosych.

Barker E. (1997). N ow e ruchy religijne. Kraków: Nomos.

Beźnic S. (1997). Przegląd nowych ruchów religijnych w Polsce, [w:] E. Barker (red.). Nowe ruchy re

ligijne (s, 2 5 1 -3 3 9 ). Kraków: Nomos.

Bromley D.G., Hammond P.E. (red.) (1987). The Future o f New Religious M ovem ents. N ew York: Mer

cer University Press.

Cattell R.B., Eber H.W., Tatsuoka M.M. (1970). Handbook for the Sixteen Personality Factor Q uestion

naire (16 PF) in Clinical, Educational, Industrial and Research Psychology. Champaign, Illinois: In

stitute for Personality and Ability Testing.

Chambers W.V., Langone M.D., Dole A.D., Grice J.W. (1994). The Group Psychological A buse Scale:

A M easure o f the Varieties o f Cultic Abuse. Cultic Studies Journal, 1 (11), 8 8 -1 1 7 .

Chretien L., Bergman J. (1990). Świadkowie Jehow y a zdrow ie psychiczne (tłum. z jęz. ang. J. Stefań- czak). Koszalin: Parafia rzymsko-katolicka p.w. św. Ducha w Koszalinie.

Doktór T. (1984). Udział ojca w wychow aniu a uczestnictw o w ruchu parareligijnym, [w:] T. Doktór, K. Koseła (red.). Ruchy pogranicza religii i nauki jako zjawisko socjopsychologiczne, 1. 1 (s. 4 2 -5 9 ) Warszawa: U niw ersytet Warszawski.

Doktór T. (1985). Udział ojca w w ychowaniu a uczestnictw o w różnych sektorach środow iska kultow e

go, [w:] T. Doktór, K Koseła (red.). Ruchy pogranicza religii i nauki jako zjawisko socjopsycholo

giczne, t. 2 (s. 1 2 1 -1 4 2 ). Warszawa: U niw ersytet Warszawski.

Doktór T. (1991). Ruchy kultowe. Psychologiczna charakterystyka uczestników. Kraków: Nomos.

Doktór T. (1999). N ow e ruchy religijne i parareligijne w Polsce. Maty s łownik. Warszawa: Verbinum.

Doktór T. (2000). U czestnicy now ych ruchów religijnych: charakterystyka socjodem ograficzna i psy

chologiczna, [w:] T. Doktór, K. Franczak (red.). Postawy w obec religii. Psychologiczne uwarunko

w ania i konsekw encje (s. 2 1 -5 1 ). Warszawa: W ydawnictwo Salezjańskie.

Doktór T. (2001). Psychologiczna charakterystyka uczestników ruchu Hare Kryszna (ISKCON). Albo albo. Problemy psychologii i kultury „Sekty i kulty", 2, 3 3 -4 6 .

Doliński D. (2000). Ekspresja emocji. Emocje podstaw ow e i pochodne, [w:] J Strelau (red.). Psycholo

gia. Podręcznik akademicki, t. 2 (s. 3 5 2 -3 6 8 ). Gdańsk: Gdańskie W ydawnictwo Psychologiczne.

Fels G. (1996). Św iadkowie Jehow y bez retuszu. Niepokalanów: W ydawnictwo Ojców Franciszkanów.

Franz R. (1997). Kryzys sum ienia (tłum. z jęz. ang. P. Zaremba). Gdynia: Fundacja Słow o Nadziei Galanter M. (1980). Psychological Induction into the Large-Group: Findings from a Modern Religious

Sect. T he Am erican Journal o f Psychiatry, 12 ( 137), 1 5 7 4 -1 5 7 9 .

Galanter M., Rabkin R„ Rabkin J., D eutsch A. (1979): „The Moonies": A Psychological Study of Conversion and M em bership in a Contemporary R eligious Sect. The American Journal o f Psychia

try, 2 (136), 1 6 5 -1 7 0 .

Gasde I., Block R.A. (1988). Cult Experience: Psychological A buse, D istress, Personality Characteri

stics, and C hanges in Personal Relationships Reported by Former M embers of Church Universal and Triumphant. Cultic Studies Journal, 15 (2), 1 9 2 -2 2 1 .

Goswam i S. D. (1992). Prabhupada. Człowiek, mędrzec, jeg o życie i dziedzictw o. Warszawa: Bhakti- vedanta Book Trust.

G udaszew ski G. (1996). Św iadkowie Jehowy, [w:] T. Doktór (red.). Ruchy pogranicza religii i nauki jako zjawisko socjopsychologiczne. Warszawa: U niw ersytet Warszawski.

Kubiak A.E. (1997). Delicje i lew a ręka Kryszny. Kreacja i ewolucja ruchu Hare Kryszna w Polsce. War

szaw a : IFiS PAN.

Kuncewicz D. (1 999). P rzy czyn y przyn ależn ości do gru p k u ltow ych . Nieopublikowana praca m agister

ska. Lublin: Katolicki U niw ersytet Lubelski.

(22)

Kuner W. (1981). N ew religion and m ental health: empirical research into the three NRMs in the Fede

ral Republic of Germany. Tübingen: Departam ent of Political Science U niversity o f Tübingen, Kurs Służby Królestwa (b.a.) (1991). Zważajcie na sam ych siebie i na całą trzodę. Podręcznik. New

York: W atchtower Bible and Tract Society o f N ew York Inc.

Langone M.D, (1994). Helping cult victims: historical background, [w:] M.D. Langone (red.). R ecove

ry from cults. Help for Victims of Psychological and Spiritual A buse (s. 2 2 -4 7 ). N ew York-London:

W.W. Norton & Company.

Libiszowska-Żółtkowska M. (2001). Nowe ruchy religijne w zwierciadle socjologii. Lublin: W ydawnic

tw o UMCS.

Piotrowski M. (2001). W spólnota Jan Chrzciciel. Materiał niepublikowany. Gdynia.

Pietrzyk T. (1991). Świadkowie Jehow y - kim są? Wroclaw: Wydawnictwo Wrocławskiej Księgarni Ar

chidiecezjalnej.

Poling T. i Kenny J. (1986). The Hare Krishna character type: a study in se n sa te personality. New York:

Edwin Mellen.

Powałka D. (1996). Psychologiczna charakterystyka uczestników wybranych ruchów religijnych, [w:]

T. Doktór (red.). Ruchy pogranicza religii i nauki jako zjawisko socjopsychologiczne, t. 5 (s. 2 1 7 -2 7 2 ), Warszawa: U niw ersytet Warszawski,

Rohmann D. (1999). Possible Predisposition for Cult Involvm ent. Summ ary o f on Empirical Study. Źró

dło: w w w .kulte.de/e_em p.htm l (2 3 .0 1 .2 0 0 2 ).

Ross M. (1988). Effects o f M em bership in Scientology on Personality: An Exploratory Study. Journal for the Scientific Study o f Religion, 4 (27), 6 3 0 -6 3 6 .

Saliba J. (1985). Psychiatry and the n ew cults. Academic Psychology Bulletin, 7, 3 9 -5 5 .

Staleńczyk L. (2002). Św iadectw o, prawdziwa odnowa buduje, a nie niszczy i dzieli. Żródlo: w w w .apo- logetyka.katolik.pl (2 5 .0 6 .2 0 0 2 ).

Stark R. i Bainbridge W.S. (1979). Of Churches, Sect, and Cults: Preliminary Concepts for a Theory of Religious M ovem ents. Journal for the Scientific Study of Rreligion, 2 (18), 1 1 7 -1 3 3 .

Steuden S. i Kuncewicz D. (2002). Uwarunkowania przynależności do kontrowersyjnych grup religij

nych i parareligijnych, [w:] L. Kułakowski, I. Kułakowska (red.) O godność osoby ludzkiej (s. 7 1 -1 0 9 ). Radom: Spes Vitae.

Stones C.R. i Philbrick J.I. (1980). Purpose in Life in south Africa: A com parision o f am erican and so  uth african beliefs. Psychological Reports, 47, 7 3 9 -7 4 2 .

Strelau J. (2000). O sobow ość jako zespól cech, [w:] J. Strelau (red.). Psychologia. Podręcznik akade

micki, t. 2 (s. 5 2 5 -5 6 0 ). Gdańsk: GWP.

Turner J. C. (1991). Social influence. Buckingham: Open University Press.

Ullman C. (1982): C ognitive and em otional an tecedents of religious conversion. Journal of Personali

ty and Social Psychology, 43, 1 6 3 -1 9 2 .

Vernette J. (1998). Sekty (tłum. z jęz. franc. A. D elahaye i M. Hoffman). Warszawa: Oficyna Wydaw

nicza Volumen.

Weishaupt K.J. i Stensland M.D. (1997). Wifely Subjection: Mental H ealth Issues in Jehovah's W itness Woman. Cultic Studies Journal, 7 (1), 1 0 6 -1 4 4 .

W eiss A.S. i M endoza R.H. (1990). Effects of Acculturation into the Hare Krishna M ovem ent on Men

tal H ealth and Personality. Journal for the Scientific Study o f Religion, 2 9 (2), 1 7 3 -1 8 4 . Yeakley F.R. (1982). The Discipling Dillema. Nashville: Gospel Advocate Press.

Zdankiewicz-Ścigata E. i M aruszewski T. (2000). Teorie emocji, [w:] J. Strelau (red.). Psychologia. Pod

ręcznik akademicki, t. 2 (s. 3 9 5 -4 2 6 ). Gdańsk: GWP.

(23)

Osobowość a uczestnictw o w nowych ruchach religijnych 223

Załączniki

Kwestionariusz Skali Poczucia Autonomii w Grupie (SPAG)

Poniżej znajduje się szereg twierdzeń, które opisują doświadczenia związane z przynależnością do róż

nych grup. Przeczytaj uważnie każde z nich i odpowiedz, w jakim stopniu twierdzenia te opisują to, co od- czuwale(a)ś w okresie podejmowania decyzji o odejściu z grupy. Wstaw krzyżyk w rubrykę:

T (tak) - gdy zdecydowanie zgadzasz się z twierdzeniem, RT (raczej tak) - gdy raczej z nim się zgadzasz, T P ( tr u d n o p o w ie d z ie ć ) - je ś l i tr u d n o Ci s ię z d e c y d o w a ć , RN (raczej nie) - gdy raczej z nim się nie zgadzasz, N (nie) - gdy zdecydowanie z nim się nie zgadzasz.

Czynnik I - poczucie zależności lekowej (

α

= 0,93): tw. 8, 9, 17, 18, 19, 23, 24, 25, 26, 27, 28 Czynnik 2 - poczucie presji grupy (

α

= 0,81): tw. 2, 3, 11, 15, 16, 20, 22

Czynnik 3 - poczucie winy (

α

= 0,87): tw. 4, 5, 6, 7, 10, 12, 13, 14, 21