Prawo pracowników do podnoszenia kwalifikacji zawodowych po wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 marca 2009 roku

Katarzyna Jaworska

Prawo pracowników do podnoszenia

kwalifikacji zawodowych po wyroku

Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31

marca 2009 roku

Studia Prawnoustrojowe nr 20, 143-153

2013

K a ta rzy n a J a w o r sk a

K ated ra P ra w a P racy i Zabezpieczenia Społecznego Wydział P raw a i A dm inistracji UWM

Prawo pracowników do podnoszenia

kwalifikacji zawodowych po wyroku

Trybunału Konstytucyjnego

z dnia 3 1 marca 2009 roku

16 lipca 2010 r. weszła w życie u staw a z dnia 20 m aja 2010 r. o zm ianie ustaw y - Kodeks pracy oraz ustaw y o p odatku dochodowym od osób fizycz­ nych1. N a jej podstawie dodano w kodeksie pracy2 (dalej: k.p.) art. 1031-1 0 36,

zmieniając przepisy dotyczące podnoszenia kwalifikacji zawodowych przez pracowników. W prow adzenie tej zm iany było konieczne ze względu n a wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 m arca 2009 r.3 Trybunał uznał, iż art.

103 k.p. i wydane n a jego podstaw ie rozporządzenie M in istra E dukacji N aro­ dowej oraz M in istra Pracy i Polityki Socjalnej z 12 października 1993 r. w spraw ie zasad i w arunków podnoszenia kw alifikacji zawodowych i wy­ kształcenia ogólnego dorosłych4 (dalej: rozporządzenie z 1993 r.) je s t niezgod­ ne z K onstytucją Rzeczypospolitej Polskiej5.

Zgodnie z art. 103 k.p. pracodaw ca m iał ułatw iać pracow nikom podno­ szenie kw alifikacji zawodowych w zak resie i n a w a ru n k a ch ustalonych w drodze rozporządzenia wydanego przez właściwego m inistra. Tymczasem zgodnie z art. 92 u st. 1 K onstytucji upow ażnienie ustaw ow e powinno okre­ ślać organ właściwy do w ydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulow ania oraz wytyczne dotyczące treści aktu. W zw iązku z tym T rybunał K onstytucyjny uznał, że odesłanie zaw arte w art. 103 k.p. m a c h a ra k te r blankietowy. Nie zaw iera ani szczegółowo w skazanego zakresu spraw przekazanych do uregulow ania w rozporządzeniu, ani wytycznych co do treści tego a k tu6. Takie rozw iązanie spowodowało oderw anie tej regulacji

1 D z.U . z 2010 r., n r 105, poz. 655. 2 T ek st je d n . D z.U . z 1998 r., n r 21, poz. 94 z późn. zm. 3 D z.U . z 2009, n r 58 poz. 485, K 28/08. 4 D z.U . z 1993, n r 103, poz. 472 z późn. zm. 5 D z.U . z 1997, n r 78, poz. 483. 6 D z.U . z 2009 r., n r 58 poz. 485, K 28/08, s. 10.

od kodeksu pracy, spraw iając, iż rozporządzenie nie było ak tem w ykonaw­ czym, ale ak tem o charak terze sam oistnym i dało właściwym m inistrom możliwość swobodnego k ształtow ania regulacji związanych z podnoszeniem kw alifikacji zawodowych przez pracowników.

Należy podkreślić, że wyrok T rybunału Konstytucyjnego nie zmienił do­ tychczasowego rozum ienia obowiązku pracodawcy polegającego n a u łatw ia ­ n iu zatrudnionym pracow nikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych, który został wyrażony w art. 17 k.p. i je s t je d n ą z podstawowych zasad praw a pracy7. Przepis art. 94 p k t 6 k.p. zaw iera regulację niem al identycznie brzm iącą. Podwójne um ieszczenie w kodeksie pracy tego obowiązku praco­ dawcy nie wpływa n a jego ch arakter. Są to obowiązki o charak terze nierosz- czeniowym. W ram ach tego n ak azu pracodaw ca nie m usi organizować szko­ leń zatrudnionym pracow nikom 8, wysyłać ich n a n au kę ani ponosić kosztów takiej edukacji9. Przepisy te nie dają także pracownikowi podstaw do rosz­ czenia wobec pracodawcy o um ożliwienie podnoszenia kw alifikacji10. Należy przez to rozum ieć tw orzenie pozytywnej atm osfery wobec uczących się p ra ­ cowników oraz nieodm aw ianie bez uzasadnionych przyczyn zgody n a korzy­ stan ie z wybranej przez pracow nika formy k ształcenia11. Niemniej jed n a k zachow anie pracodawcy, które u tru d n ia lub naw et niem ożliwia podnoszenie kw alifikacji zawodowych przez pracow nika, może stanow ić przyczynę u z a ­ sadn iającą rozw iązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia przez pracow nika w trybie art. 55 § 11 k.p.12

Dodatkowo zgodnie z art. 183a § 1 k.p. pracownicy powinni być równo trak to w an i w zakresie dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych bez względu n a płeć, wiek, niepełnospraw ność, rasę, religię, narodowość, p rzekonania polityczne, przynależność związkową, pochodzenie etniczne, w yznanie, orientację seksualną, a także bez względu n a z a tru d n ie ­ nie n a czas określony lub nieokreślony, albo w pełnym lub w niepełnym w ym iarze czasu pracy. N aruszeniem zasady równego tra k to w a n ia je s t różni­ cowanie przez pracodawcę sytuacji pracow nika z jednej lub k ilku przyczyn określonych powyżej, którego skutkiem je s t m .in. pominięcie przy typow aniu do udziału w szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe (art. 183b § 1 p k t 3 k.p.). Jed nakże n a podstaw ie art. 183b § 2 p k t 4 k.p. nie dochodzi do n a ru sz e n ia zasady równego trakto w an ia, gdy działania pracodawcy są pro­

7 Szerzej Z. G óral, O k o d ek so w y m k a ta lo g u za s a d in d y w id u a ln e g o p r a w a p ra cy, W arsz a ­ w a 2011, s. 1 97-201.

8 W yrok SN z d n ia 25 m a ja 2000 r., sygn. I P K N 657/99. 9 U c h w a ła SN z d n ia 10 m a rc a 2005 r., sygn. II P Z P 2/05.

10 O rzeczen ie SN z d n ia 23 m a ja 2000 r., sygn. I P K N 657/99; zob. też J . Iw u lsk i, W. S a n e tra , K o d eks p racy. K o m e n ta rz, W a rsz a w a 2000, s. 287.

11 U c h w a ła SN z d n ia 10 m a rc a 2005 r., sygn. II P Z P 2/05.

12 J . S koczyński, O b o w ią zk i p ra c o d a w cy i p ra c o w n ik a , [w:] L. F lo re k (red.), K o d e ks pracy.

porcjonalne do zgodnego z praw em różnicow ania sytuacji pracow nika, pole­ gającego n a stosow aniu kryterium stażu pracy m.in. przy u sta la n iu kryteriów dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Takie dzia­ łania uzasadniają odmienne traktow anie pracowników ze względu n a wiek.

Powyższe uw agi są szczególnie istotne w kontekście ratyfikow anej przez Polskę Konwencji n r 140 M iędzynarodowej O rganizacji P racy dotyczącej płatnego urlopu szkoleniowego13 oraz Konwencji n r 142 o roli poradnictw a i kształcenia zawodowego w rozwoju zasobów ludzkich14. Mimo że obydwie konwencje zostały ratyfikow ane przez Polskę i zgodnie z art. 92 u st. 1 Kon­ sty tu c ji R P ra ty fik o w a n a um ow a m ię d zy n aro d o w a, po jej og łoszeniu w D zienniku U staw Rzeczypospolitej Polskiej, stanow i część krajowego po­ rząd k u praw nego i je s t bezpośrednio stosow ana, chyba że jej stosow anie je st uzależnione od w ydania ustawy, to przepisy powyższe są zbyt ogólne, aby mogły być stosow ane bezpośrednio w polskim porządku praw nym .

Konwencja n r 140 wskazuje, iż przyznanie płatnego urlopu szkoleniowe­ go, k tóry powinien być rozum iany jako zwolnienie pracow nika od świadcze­ nia pracy w celach szkoleniowych n a ustalony okres podczas godzin pracy, z zapew nieniem odpowiednich świadczeń finansowych, powinno być określo­ ne przez ustaw odaw stw o krajowe, układy zbiorowe, orzeczenia arbitrażow e lub w każdy inny sposób zgodny z p ra k ty k ą krajową. Chociaż Konwencja n r 142 nie zw iera przepisów w prost odnoszących się do pracowników podno­ szących kwalifikacje, regulacje w niej zaw arte z zak resu doskonalenia i u e la ­ stycznienia system ów uzupełniających nauczenie ogólne, techniczne i zawo­ dowe, bez w ątpienia m ają wpływ n a przygotowanie do w ykonyw ania pracy pracowników.

Regulacja obowiązująca od 16 lipca 2010 r. skierow ana jest z pewnością do ogółu pracowników. Niemniej jednak, zgodnie z zasadą w yrażoną w art. 5 k.p., jeżeli stosunek pracy określonej kategorii pracowników regu lują przepisy szczególne, przepisy kodeksu stosuje się w zakresie nieuregulow anym tym i przepisam i. Takim i przepisam i szczególnymi wobec kodeksowej regulacji są zarówno przepisy ustaw y z 14 m arca 2003 r. o stopniach naukow ych i tytule naukow ym oraz o stopniach i ty tu le w zakresie sz tu k i15, ja k i pragm atyki urzędnicze, np.: u staw a z dnia 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej16 oraz u staw a z dnia 21 listopada 2008 r. o pracow nikach sam orządow ych17.

Nowa regulacja znacznie różni się od swojej poprzedniczki. Nie dzieli się ju ż form edukacji n a szkolne i pozaszkolne. Zgodnie z § 3 rozporządzenia z 1993 r., formy szkolne to kształcenie w szkołach podstawowych, ponadpod­

13 D z.U . z 1979 r., n r 16, poz. 100. 14 D z.U . z 1979 r., n r 29, poz. 164. 15 D z.U . n r 65, poz. 595 z późn. zm.

16 D z.U . z 2008 r., n r 227, poz. 1505 z późn. zm. 17 D z.U . z 2008 r., n r 223, poz. 1458 z późn. zm.

stawowych i wyższych. N atom iast § 8 tego rozporządzenia w skazywał na możliwość n a u k i w ram ach pozaszkolnych, tj. n a studiach podyplomowych, k u rsach i sem inariach. Nowa regulacja nie dzieli ju ż pracowników n a uczą­ cych się ze skierow aniem zakładu pracy i bez tego skierow ania, ale n a p ra ­ cowników uczących się z inicjatyw y pracodawcy lub za jego zgodą. Została w prow adzona także definicja podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Zgodnie z art. 1031 § 1 k.p., je st to zdobywanie lub uzupełnianie przez pracow nika wiedzy i um iejętności z inicjatywy pracodawcy lub za jego zgodą. W zw iązku z powyższym trzeb a uznać, że przez pojęcie „kwalifikacje” należy rozum ieć nie tylko przygotowanie zawodowe pracownika, a więc jego form alne w ykształ­ cenie, zdobyte doświadczenie zawodowe i potrzebne umiejętności, ale również właściwości psychofizyczne, predyspozycje psychiczne oraz zdolności do wyko­ nyw ania określonych czynności z p u n k tu widzenia zdrowia fizycznego18.

Ponadto kwalifikacje zawodowe spełniają zasadniczo dwie funkcje. Po pierw sze, są w arunkiem zatru d n ie n ia n a określonym stanow isku lub w celu w ykonyw ania pracy określonego rodzaju (art. 102 k.p.). Odpowiednie kw alifi­ kacje są w ym agane chociażby do pracy w adm inistracji publicznej. Zgodnie z u sta w ą z dnia 21 listopada 2008 r. o pracow nikach sam orządow ych1 9, pracow nikiem sam orządow ym może być osoba, któ ra posiada kwalifikacje zawodowe wymagane do wykonywania pracy n a określonym stanow isku (art. 6 ust. 1 pk t 3), osoba zatru d n io n a n a stanow isku urzędniczym m usi posiadać dodatkowo co najm niej średnie wykształcenie (art. 6 ust. 3 p kt 1), natom iast osoba zatrud nio na n a kierowniczym stanow isku urzędniczym - w ykształce­ nie wyższe (art. 6 ust. 4 p k t 2). K onsekwencją takiej konstrukcji praw nej jest fakt, że pracodaw ca nie może sam dowolnie u sta la ć kryteriów zatru d n ien ia pod k ątem kwalifikacji pracow nika, ponieważ są one już określone w u s ta ­ wie. Po drugie, kwalifikacje zawodowe stanow ią jedno z kryteriów u sta la n ia wysokości w ynagrodzenia za pracę (art. 78 § 1 k.p.).

Mimo to definicja sform ułow ana w art. 1031 § 1 k.p nie przesądza, czy

chodzi o kwalifikacje potrzebne do wykonyw ania ak tualn ej pracy, czy wyko­ n yw ania pracy planow anej w przyszłości. Nie je s t też jasn e, czy kwalifikacje te są kw alifikacjam i niezbędnym i do pracy u dotychczasowego pracodawcy, czy może chodzi o kwalifikacje ogólne, które kiedyś będą przydatne pracow ­ nikowi, także do pracy u innego pracodawcy. Trzeba jed n a k przychylić się do stanow iska, że chodzi o kwalifikacje, niezbędne do wykonyw ania określonego zawodu lub zajm ow ania określonego stanow iska2 0. Nie oznacza to jed n ak , że

pracow nik za zgodą pracodawcy albo z jego inicjatyw y nie może podnosić swoich kwalifikacji ogólnych. Nie m ożna zapominać, że przepisy n ak ła d a ją

18 W yrok SN z 4 p a ź d z ie rn ik a 2000 r., sygn. I P K N 61/00. 19 D z.U . z 2008 r., n r 223, poz. 1458 z późn. zm.

20 A. W ięcek, P o d n o szen ie k w a lifik a c ji za w o d o w ych w zn o w e liz o w a n y m k o d ek sie pracy, „ P ra c a i Z ab ezp ieczen ie Społeczne” 2010, n r 9, s. 16.

n a pracodawcę obowiązek u łatw ian ia pracow nikom podnoszenia kwalifikacji, nie tylko tych niezbędnych do wykonyw ania dotychczasowej pracy, ale także przydatnych do wykonyw ania pracy w przyszłości.

N a podstaw ie art. 1031 § 2 k.p. pracownikowi podnoszącem u kwalifikacje

zawodowe przysługuje urlop szkoleniowy i zwolnienie z całości lub części dnia pracy n a czas niezbędny, by p u n k tu aln ie przybyć n a obowiązkowe zaję­ cia oraz n a czas ich trw ania. Za czas urlopu szkoleniowego i za czas zwolnie­ nia z całość lub części czasu pracy pracow nik zachowuje praw a do w ynagro­ dzenia (art. 1031 § 3 k.p.).

W ymiar urlopu szkoleniowego je s t zróżnicowany ze względu n a rodzaj egzam inu, do którego przystępuje pracow nik i wynosi: 6 dni - dla pracow ni­ ka przystępującego do egzam inów eksternistycznych, 6 dni - dla pracow nika przystępującego do egzam inu m aturalnego, 6 dni - dla pracow nika przy stę­ pującego do egzam inu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe, 21 dni na o statnim roku studiów n a przygotowanie pracy dyplomowej oraz n a przygo­ tow anie się i przystąpienie do egzam inu dyplomowego, a pracodaw ca udziela urlopu szkoleniowego n a dni, które są dla pracow nika dniam i pracy, zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy (art. 1032 k.p.). Udzielenie pracow­

nikowi płatnego urlopu szkoleniowego w celu zdania egzam inu jest realizacją zobowiązań Polski wynikających z ratyfikacji Konwencji n r 140 M iędzynarodo­ wej Organizacji Pracy z 1974 r. dotyczącej płatnego urlopu szkoleniowego2 1.

Konieczne je s t poświęcenie uw agi rodzajom egzaminów, za które p rzysłu­ guje urlop szkoleniowy. Z brzem ienia przytoczonego przepisu wynika, że tylko egzam iny kończące proces k ształcen ia u pow ażniają pracow nika do tego upraw nienia. N a podstawie art. 10 ustaw y z dnia 7 w rześnia 1991 r. o syste­ mie oświaty22 do egzam inu eksternistycznego może przystąpić osoba, która ukończyła 18 rok życia i nie jest uczniem szkoły, w celu uzyskania świadectwa ukończenia szkoły podstawowej, gim nazjum lub liceum ogólnokształcącego2 3.

Egzam in m atu raln y daje możliwość uzysk an ia św iadectw a dojrzałości po ukończeniu m.in. liceów i czteroletnich techników (art. 9 ust. 1 p kt 3 lit b - f ustaw y o system ie oświaty). N ato m iast egzamin potwierdzający kwalifikacje zawodowe jest już dużo szerszym pojęciem niż poprzednie. To egzamin zdawany po ukończeniu m.in. zasadniczej szkoły zawodowej, czteroletniego technikum oraz trzyletniego technikum dla absolwentów zasadniczej szkoły zawodowej24

21 D z.U . z 1979 r., n r 16, poz. 100.

22 D z.U . z 2004 r., n r 256, poz. 2572, z późn. zm .

23 Z a s ad y p rz e p ro w a d z a n ia tego e g z a m in u z o stały o k reślo n e w ro z p o rz ą d z e n iu M in is tra E d u k a c ji N arodow ej z d n ia 18 w rz e ś n ia 2007 r. w sp ra w ie eg zam in ó w e k s te rn is ty c z n y c h (Dz.U. n r 179, poz. 1273).

24 Z a s ad y p rz e p ro w a d z a n ia tego e g z a m in u z o stały o k reślo n e w ro z p o rz ą d z e n iu M in is tra E d u k a c ji i N a u k i z d n ia 3 lu teg o 2006 r. w sp ra w ie u z y s k iw a n ia i u z u p e łn ia n ia p rzez osoby d o ro słe w ie d zy ogólnej, u m ie ję tn o ś c i i k w a lifik a c ji zaw odow ych w fo rm ac h p o z as zk o ln y ch (Dz.U . n r 31, poz. 216).

(art. 9 ust. 1 pkt 3 lit a, d, f -h ustaw y o system ie oświaty). Je d n a k je st to tak że egzam in, który potw ierdza kwalifikacje zawodowe w wielu grupach zawodowych. Przykładem może być egzam in w celu potwierdzenia kwalifikacji zawodowych do wykonywania zawodu w ram ach różnych specjalności budowla- nych25 lub upraw nień zawodowych w dziedzinie geodezji i kartografii2 6. Należy

podkreślić, że urlop szkoleniowy z ty tu łu egzam inu potwierdzającego kwalifi­ kacje przysługuje tylko wtedy, gdy egzam in tak i przew idziany jest w przepi­ sach praw a dla określonych kwalifikacji. Zatem kursy czy szkolenia kończące się egzaminem, nazw anym naw et przez ich organizatora egzam inem potwier­ dzającym kwalifikacje, nie dają pracownikowi praw a do urlopu szkoleniowego.

Zgodnie z art. 1032 § 1 p k t 4 k.p., n a przygotowanie pracy dyplomowej oraz przygotowanie się i przystąpienie do egzam inu dyplomowego pracow ni­ kowi przysługuje urlop szkoleniowy w wym iarze 21 dni w o statn im roku studiów. Z brzm ienia tego przepisu nie w ynika w prost, czy urlop te n przysłu­ guje także pracow nikom dokształcającym się w ram ach studiów podyplomo­ wych. Kluczowe w tej m aterii je s t określenie, czy stu d ia podyplomowe koń­ czą się przygotow aniem pracy dyplomowej i przystąpieniem do egzam inu dyplomowego, Kwestię tę reguluje rozporządzenie M inistra N auki i Szkolnic­ tw a Wyższego z dnia 19 gru d n ia 2008 r. w spraw ie rodzajów tytułów zawodo­ wych nadaw anych absolw entom studiów i wzorów dyplomów oraz świadectw wydawanych przez uczelnie2 7. N a podstawie § 6 tego rozporządzenia w aru n ­

kiem w ydania dyplomu ukończenia studiów wyższych jest m.in. złożenie egza­ m in u dyplomowego lub pracy dyplomowej. N atom iast zgodnie z § 8, w a ru n ­ kiem w ydania św iadectw a ukończenia studiów podyplomowych je s t m.in. złożenie pracy dyplomowej lub egzam inu dyplomowego, jeżeli program tych studiów to przewiduje. Rozporządzenie w obydwu przypadkach posługuje się tym sam ym słownictwem w zakresie p rzesłanek ukończenia każdego z rodza­ jów tych studiów, zróżnicowany został jedynie rodzaj dokum entu potw ierdza­ jącego ich ukończenie. W przypadku studiów wyższych je st to dyplom, n a to ­ m iast studiów podyplomowych - świadectwo. Kolejną kw estią jest użyte przez ustawodawcę w art. 1032 § 1 pkt 4 k.p. sformułowanie „21 dni w ostatnim ro k u studiów ”. Z tego przepisu wynika, że studia, o których mowa, powinny trw ać więcej niż rok, aby m ożna było stw ierdzić, który rok je s t o statnim rokiem nauk i, w którym przysługuje urlop w wym iarze 21 dni. Taka in te r­ p retacja dyskwalifikowałby pracow ników -studentów studiów podyplomowych w u zyskaniu praw a do urlopu szkoleniowego, ponieważ ta form a dokształca­ n ia zazwyczaj trw a rok. Mimo to w moim p rzekonaniu dopuszczalne je st

25 R o z p o rz ą d z e n ie M in is tr a T r a n s p o r tu i B u d o w n ic tw a z d n ia 28 k w ie tn ia 20 0 6 r. w sp ra w ie sa m o d zieln y ch fu n k cji te c h n icz n y ch w b u d o w n ictw ie (D z.U . n r 83 poz. 578).

26 R o zp o rząd zen ie M in is tra I n f r a s tr u k tu r y z d n ia 30 lip ca 2003 r. w sp ra w ie u p ra w n ie ń zaw odow ych w d zied zin ie geodezji i k a rto g ra fii (D z.U . n r 143, poz. 1396).

także tak ie stanow isko, zgodnie z którym pierw szy i jedyny rok je s t jedno­ cześnie o statn im rokiem edukacji. N ależy uznać, że pracow nikom podnoszą­ cym swoje kwalifikacje w ram ach studiów podyplomowych, n aw et jeżeli s tu ­ dia te trw ają jed en rok, przysługuje urlop szkoleniowy w w ym iarze 21 dni pod w arunkiem , że program studiów przew iduje złożenie pracy dyplomowej lub egzam inu dyplomowego.

W zw iązku z powyższym powstaje pytanie o c h a ra k te r praw ny urlopu szkoleniowego. Z pewnością należy uznać, że urlop te n je s t urlopem celo­ wym. Służy przygotow aniu się pracow nika do egzam inu i p rzystąp ieniu do niego. Dlatego urlop te n nie m usi być w ykorzystany w całości jednorazowo, ale może zostać podzielny n a części. Zwłaszcza jeżeli ta k ą możliwość przew i­ duje um owa m iędzy pracow nikiem a pracodaw cą28.

Nie je s t jed n a k do końca oczywiste, czy mimo to m ożna udzielić pracow­ nikowi urlopu w niższym wym iarze, niż przew idują to przepisy praw a pracy. Zgodnie z zasadą uprzyw ilejow ania pracow nika w yrażoną w art. 18 k.p., w skazane w art. 1032 k.p w ym iary urlopu szkoleniowego należy uznać za m inim alne. Zatem zasadne wydaje się, aby pracodaw ca mógł udzielić urlopu w niższym w ym iarze, jed n a k tylko n a wniosek pracow nika, np. gdy pracow­ nik zw raca się z prośbą udzielenie urlopu w wym iarze 3 dni, a nie 6, ponie­ waż tylko tyle potrzeba m u czasu n a przygotowanie się do egzam inu. Bez w niosku o udzielenie urlopu w niższym wym iarze pracodaw ca jednostronnie nie może skrócić jego w ym iaru.

Co do drugiego obligatoryjnego upraw n ienia przysługującego pracow ni­ kom podnoszącym kwalifikacje z inicjatyw y lub za zgodą pracodawcy z art. 1031 § 3 k.p. - czas zwolnienia z całości lub części czasu pracy, by p u n k tu a l­ nie przybyć n a obowiązkowe zajęcia oraz n a czas ich trw an ia, za które p ra ­ cownik zachowuje praw o do w ynagrodzenia, także należy poczynić kilka uwag. W nowej regulacji ustaw odaw ca nie rozróżnił form k ształcenia na stacjonarne i niestacjonarne. Oznacza to, że pracow nik podnoszący kw alifi­ kacje n a stu diach wyższych w trybie stacjonarnym , z inicjatyw y pracodawcy lub za jego zgodą, będzie m iał praw o do zwolnienia z całości lub części czasu pracy, z zachow aniem p raw a do w ynagrodzenia, aby mógł uczestniczyć w obowiązkowych zajęciach. Z brzm ienia tej regulacji wynika, że pracodawca w żaden sposób nie może lim itować ilości i długości zwolnień z pracy, jeżeli rozkład zajęć przew iduje, że odbywają się one w godzinach pracy. W praktyce może to spowodować p e rm a n en tn ą nieobecność pracow nika w pracy. Z d ru ­ giej strony, jeżeli program , zgodnie z którym pracow nik podnosi swoje kw ali­ fikacje zawodowe, przew iduje zajęcia tylko poza godzinam i pracy pracow ni­ ka, nie będą m u przysługiw ały żadne zwolnienia od pracy.

28 M. R eczkow ski, C h a ra k te r p r a w n y u rlo p u szko len io w eg o , „ P ra c a i Z ab ezp ieczen ie Spo­ łeczn e” 2011, n r 6, s. 27.

W świetle powyższego w ażne jest, w ja k i sposób pracodaw ca inicjuje lub w yraża zgodę n a podnoszenie kwalifikacji przez pracow nika. O ile w ystąpie­ nie z inicjatyw ą przez pracodawcę nie nasuw a żadnych wątpliwości, o tyle w yrażenie zgody może być ju ż problem atyczne. Zasadne je s t rozpatryw anie zgody pod k ątem art. 60 kodeksu cywilnego29 w zw iązku z art. 300 k.p. Na

podstaw ie tego przepisu wola pracodawcy w tym zakresie może być wyrażo­ n a przez każde jego zachowanie, które ujaw ni tę wolę w sposób dostateczny. W zw iązku z tym należy uznać, że pracodawca, który udziela pracownikowi urlopu szkoleniowego, w yraża zgodę n a podnoszenie przez niego kwalifikacji. J e d n a k czy w ta k i sam sposób powinno się potraktow ać zwolnienie pracow ni­ k a z całości lub części czasu pracy n a uczestnictwo w obowiązkowych zaję­ ciach? Moim zdaniem odpowiedź brzm i „tak”. Je d n a k pod w arunkiem , że pracodaw ca świadomie i reg ularn ie zw alnia pracow nika z całości lub części czasu pracy, by te n dotarł p u n k tu aln ie i uczestniczył w obowiązkowych zaję­ ciach. Jednorazow a zgoda pracodawcy n a udział w obowiązkowych zajęciach w m oim p rz e k o n a n iu nie w yczerpuje jeszcze p rze słan e k z a rt. 60 k.c. w zw iązku z art. 300 k.p. Za w yrażenie zgody n a podnoszenie kwalifikacji należy za to uznać pokrycie przez pracodawcę całości lub części kosztów zw iązanych z n a u k ą (czesne, koszta dojazdu, zakw aterow ania). Je d n a k w yra­ żenie zgody n a podnoszenie kwalifikacji nie oznacza jeszcze, że pracodawca je s t zobowiązany do ponoszenia kosztów, o których wspom niano wyżej. Zgoda powoduje konieczność objęcia pracow nika obligatoryjnym i up raw n ieniam i wym ienionymi w art. 1031 § 2 k.p.

Zasadniczą sp raw ą je s t też kw estia możliwości w yrażenia zgody przez pracodawcę tylko n a część procesu kształcenia, np. n a jed en rok z trzech lat studiów wyższych pierwszego stopnia. Wydaje się, że nie m a takiej możliwo­ ści. Objęcie zgodą tylko części takiego procesu spowodowałoby, że cel nauki, jak im było podniesienie kwalifikacji, nie zostałby spełniony, ponieważ p ra ­ cownik nabyw a kwalifikacje dopiero po przebyciu całego procesu nauczania przew idzianego d a n ą form ą kształcenia. W zw iązku z tym pracodaw ca może w yrazić swoją zgodę tylko n a cały zam knięty tok nauki, którego rezu ltatem je s t uzyskanie przez pracow nika nowych kw alifikacji zawodowych. Nie ozna­ cza to, że pracodawca, który chce partycypow ać w kosztach podnoszenia kw alifikacji przez pracow nika, je s t zobowiązany do pokrycia czesnego za w szystkie la ta studiów. Może finansow ać tylko poszczególne la ta lub sem e­ stry i uzależnić to finansow anie od wyników w nauce pracow nika3 0.

Bez względu n a to, czy podnoszenie kwalifikacji odbywa się z inicjatywy pracodawcy, czy za jego zgodą, a pracodaw ca zam ierza zobowiązać pracow ni­ k a do pozostaw ania w zatru d n ien iu po zakończeniu nau ki, m usi naw iązać

29 D z.U . z 1964 r., n r 16, poz. 93 z późn. zm.

30 M. F rą c ze k , O p o d n o sz e n iu k w a lifik a c ji za w o d o w ych - w ko d ek sie p ra cy, „S łu żb a P r a ­ cow nicza” 2010, n r 11, s. 13.

z nim tzw. umowę szkoleniową (art. 1034 § 3 k.p.). Umowa ta pow inna być zaw arta w formie pisem nej i określać wzajem ne praw a i obowiązki stro n zw iązane z dokształcaniem . W zw iązku z tym um owa ta obligatoryjnie w inna zaw ierać dwa elem enty31. Po pierwsze, zobowiązanie pracodawcy do udziele­ nia pracownikowi podnoszącem u kwalifikacje zawodowe urlopu szkoleniowe­ go i zwolnienie go z całości lub części dnia pracy n a czas niezbędny, by p u n k tu a ln ie przybyć n a obowiązkowe zajęcia oraz n a czas ich trw a n ia z zachow aniem praw a do w ynagrodzenia. Po drugie, zobowiązanie pracow ni­ ka do podjęcia n a u k i w celu podniesienia kw alifikacji zawodowych i dołoże­ nie należytej staranności, aby tę n au k ę zakończyć. Umowa może także za­ w ierać fakultatyw ne up raw n ien ia pracow nika, np.: zobowiązanie pracodawcy do pokrycia czesnego, kosztów przejazdu, zakw aterow ania, opłaty za egza­ m in, wydatków n a m ateriały niezbędne do nauki. Umowa może także prze­ widywać m etodę realizacji przyznanych św iadczeń oraz wykaz dokumentów, jak ie m usi przedstaw ić pracow nik, aby św iadczenia te otrzymać. Nie oznacza to jedn ak, że strony m ają całkow itą swobodę w kształtow aniu w arunków umowy szkoleniowej32. Nie mogą zgodnym oświadczeniem woli stro n zm niej­ szyć w ym iaru urlopu szkoleniowego lub lim itować zwolnień od pracy za w ynagrodzeniem n a czas niezbędny, by p u n k tu aln ie przybyć n a obowiązkowe zajęcia oraz n a czas ich trw ania.

Zgodnie z art. 1035 k.p., pracow nik je s t zobowiązany do zw rotu kosztów poniesionych przez pracodawcę z ty tu łu dodatkowych św iadczeń w wysokości proporcjonalnej do okresu za tru d n ie n ia po ukończeniu podnoszenia kw alifi­ kacji zawodowych lub okresu zatru d n ie n ia w czasie ich podnoszenia tylko w jasno określonych przypadkach. K atalog te n je s t zam knięty i obejmuje:

- przerw anie lub niepodjęcie bez uzasadnionej przyczyny podnoszenia kwalifikacji;

- rozw iązanie sto su n k u pracy przez pracodaw cę bez w ypow iedzenia z winy pracow nika w trakcie podnoszenia kw alifikacji zawodowych lub po jego ukończeniu w term inie określonym w umowie szkoleniowej, jed n a k nie

dłuższym niż 3 lata;

- rozw iązanie stosu nk u pracy przez pracow nika za wypowiedzeniem, oprócz sytuacji, w której rozw iązanie nastąp iło w skutek m obbingu, w trakcie podnoszenia kw alifikacji zawodowych lub po jego ukończeniu w term inie określonym w umowie szkoleniowej nie dłuższym niż 3 lata;

- rozw iązanie sto su n k u pracy przez pracow nika bez w ypow iedzenia z przyczyn leżących po stronie pracodawcy na podstawie art. 55 lub art. 943 k.p., mimo b ra k u przyczyn określonych w tych przepisach, w trakcie podnoszenia

31 E. M o n iew sk a, U m ow a o p o d n o szen ie k w a lifik a c ji za w o d o w ych , „ P ra c a i Z abezpieczenie Społeczne” 2010, n r 11, s. 23.

kw alifikacji zawodowych lub po jego ukończeniu w term inie określonym w umowie szkoleniowej nie dłuższym niż 3 lata.

Nie ulega wątpliwości, że um owa szkoleniowa została z a w arta między stro nam i dlatego, że są one złączone stosunkiem pracy. Bez istn ien ia między n im i tego sto su n k u nie doszłoby do n a w ią za n ia tej umowy. P racow nik i pracodaw ca w ram ach swobody k o n trakto w ania m ogą zaw ierać dodatkowe umowy, tzw. klauzule autonom iczne, obok umowy o pracę, które będą k sz ta ł­ tow ały łączący je stosunek pracy3 3. Dlatego należy stw ierdzić, że um owa szkoleniowa je s t klau zu lą autonom iczną. Zgodnie z art. 1034 § 2 k.p., jej

w aru nk i nie mogą być dla pracow nika mniej korzystne niż przepisy kodeksu pracy. W zw iązku z tym z okresu odpracow ania kosztów poniesionych przez pracodawcę n a podnoszenie kw alifikacji zawodowych przez pracow nika nie m ożna wyłączyć okresów, w których pracow nik korzysta z u p raw n ień zw iąza­ nych z rodzicielstwem , ponieważ są one mniej korzystne dla pracow nika niż przepisy kodeksu pracy3 4. Dodatkowo pracodawca, który wyłączy z okresu

odpracow ywania czas urlopu m acierzyńskiego i wychowawczego, n a ra ż a się n a zarzu t dyskrym inacji bezpośredniej i pośredniej w z a tru d n ie n iu3 5. Dys­ krym inacja bezpośrednia będzie dotyczyła pracowników, którzy korzystają z urlopu m acierzyńskiego lub wychowawczego, nato m iast dyskrym inacja po­ śred n ia dotyka kobiet, ponieważ to one najczęściej korzystają z u praw nień zw iązanych z rodzicielstwem . Ponadto w niektórych przepadkach przepisy praw a pracy zobowiązują je do korzy stania z urlopu m acierzyńskiego (np. art. 180 § 5 k.p.).

U staw odaw ca nie przew idział w przepisach o podnoszeniu kwalifikacji możliwości rozw iązania umowy szkoleniowej. Z pewnością um owa ta k a roz­ w iązuje się w raz z upływem term in u , n a ja k i został zaw arta, czyli najpóźniej 3 la ta po zakończeniu podnoszenia kwalifikacji przez pracow nika. Należy założyć, że w powyższych przypadkach, kiedy pracow nik je s t zobowiązany do zw rotu kosztów poniesionych przez pracodaw cę, um ow a rozw iązuje się, mimo że nie w ynika to w prost z przepisów. J e d n a k cel, dla którego została zaw arta, nie istnieje, ponieważ pracow nik albo nie podjął nau ki, albo ją przerw ał lub stosunek pracy z tym pracow nikiem u sta ł, a w zw iązku z tym nie m a już potrzeby, aby podnosić jego kwalifikacje.

Nowe rozw iązania zaw arte w znowelizowanym kodeksie pracy przew idu­ j ą także możliwości, aby pracow nik zdobywał lub u zupełniał wiedzę i um ie­ jętności n a innych zasadach niż określone powyżej, czyli bez inicjatyw y i zgody pracodawcy (art. 1066 k.p.). Takim pracow nikom pracodaw ca może

33 M. Św ięcicki, P ra w o p ra c y, W a rsz a w a 1968, s. 186.

34 M. F rą c ze k , R L isiecki, K o n su lta cje i w yja śn ie n ia , „ P ra ca i Z ab ezp ieczen ie S połeczne” 1911, n r 3, s. 44.

35 Zob. L. F lo rek , R ó w n e tra k to w a n ie w z a tr u d n ie n iu , [w:] L. F lo re k (red.), K o d eks p r a ­

przyznać św iadczenia fakultatyw ne w postaci zwolnienia z całości lub części dnia pracy bez zachow ania praw a do w ynagrodzenia oraz urlop bezpłatny. W tej sytuacji pracodaw ca pow inien zawrzeć z pracow nikiem porozum ienie określające w ym iar urlopu bezpłatnego i zwolnień z całości lub części dnia pracy. N a uwagę w tym rozw iązaniu zasługuje fakt, że w świetle tego przepi­ su b ra k inicjatyw y lub zgody pracodawcy powoduje, że pracow nik zdobywa lub uzupełnia wiedzę i um iejętności, ale nie je s t to podnoszenie kwalifikacji. Zgodnie z definicją z a w artą w art. 1031 k.p., tylko zdobywanie lub uzu pełn ia­ nie wiedzy i um iejętności za zgodą pracodawcy lub z jego inicjatyw y może być określane jako podnoszenie kwalifikacji.

Podsum owując kw estię praw a pracowników do podnoszenia kwalifikacji, należy podkreślić, iż nowe przepisy nie ograniczyły tego praw a pracownicze­ go. Je d n a k w zw iązku z dużym i obciążeniam i po stronie pracodawców może okazać się, iż nie będą oni ju ż ta k skłonni, ja k przed nowelizacją, do inicjowa­ nia czy w yrażania zgody n a podnoszenie kwalifikacji. Wydaje się także, iż rozw iązania przyjęte przez ustaw odaw cę zakładają, że pracow nik będzie się uczył i dotrw a do końca edukacji, uzyskując np. ty tu ł zawodowy m ag istra czy inżyniera, ale nie przew idują sytuacji, w której to nie pracow nik przerwie podnoszenie kwalifikacji, ale zrobi to za niego placówka, w której się uczył w zw iązku z brakiem wyników w nauce.

S u m m ary

The r ig h t to im prove p ro fessio n a l q u a lific a tio n s by em ployees a fter th e C o n stitu tio n a l C ou rt d ecisio n o f 31st M arch 2009

K ey w ords: la b o r law, p ro fe ssio n al q u a lific a tio n s, em ployee rig h ts .

A fter th e C onstitutional C ourt decision of 31s t M arch 2009 recognizing article 103 of the Labour Code as inconsistent w ith th e C onstitution of the Republic of Poland, it was necessary to re-regulate issues concerning the im provem ent of professional qualifications of personnel. The art. 1031-1 0 36

were added to th e Labour Code. New regulations are p articu larly significant in th e context of Polish liabilities arising from in te rn atio n a l righ ts acts including In te rn atio n a l Labour O rganization convention. The ILO Conven­ tion No. 140 of 1974 concerning paid educational leave is p articu larly n o te­ worthy, as well as ILO convention No. 142 of 1975 about the role of counsel­ ling and vocational tra in in g in h u m an resources development. The article has u n d e rta k e n th e analysis of new regulations in th e context of preserving th e rig h t to improve professional qualifications by employees on the basis of labour law and in te rn atio n a l stan d ard s.