Uniwersytet Jagielloński Kraków
Rola informetrii w zarządzaniu informacją w nauce
Byłoby tak samo niemądrze przewidywać społeczeństwo wie- dzy, jak przewidywać w 1776 roku — roku rewolucji amery- kańskiej... Ale jedno daje się przewidzieć: największą zmianą będzie zmiana w wiedzy, w jej formie i treści, w jej rozumie- niu, w jej odpowiedzialności, i w tym, co oznacza bycie wy- kształconą osobą.
P.F. DRUCKER: Społeczeństwo pokapitalistyczne
Przytoczone słowa Petera Druckera mają zwrócić uwagę na ważny problem rozumienia wiedzy jako pojęcia kontrowersyjnego, używanego głównie przez przedstawicieli nauk ekonomicznych, m.in. w określeniach „gospodarka oparta na wiedzy”, „społeczeństwo wiedzy” itp., oraz przez tych, którzy odcinają się od takich ujęć, wiedzę przypisując jedynie indywiduum, co raczej wyklucza jej zarządzanie, a do nich m.in. należy Tom Wilson. Nie wdając się więc w bardziej szczegółowe rozważania terminologiczne i semantyczne, przyjmijmy, że chodzi tu o wykorzystanie matematycznych metod do badań nad niektórymi problemami informacji naukowej, przede wszystkim użytkownikami informacji naukowej, a raczej do badań nad nimi, bo wówczas właśnie stosuje się m.in. metody mate- matyczne, ściślej — statystyczne. Nie można jednak ograniczyć się tylko do użyt- kowników informacji, ponieważ problem zarządzania informacją dotyczy również pracowników informacji, którymi przecież zarządza się poprzez informację i któ- rzy także zarządzają. Na ten szerszy temat wypowiadano się już na konferencjach z cyklu Krajowe Forum Informacji Naukowej i Technicznej. Relacje z nich zostały zamieszczone zarówno w oddzielnych publikacjach książkowych1, jak i — czę-
1 Zob. Usługi — Aplikacje — Treści w gospodarce opartej na wiedzy. Red. D. PIE- TRUCH-REIZES, W. BABIK. Warszawa 2004 (Prace PTIN nr 5), a także Informacja — Wie-
ściowo — w wydawanym przez Polskie Towarzystwo Informacji Naukowej kwartalniku „Praktyka i Teoria Informacji Naukowej i Technicznej”.
Przedmiotem rozważań jest próba oceny, na ile metody informetryczne służą zarządzaniu informacją. Zainteresowanie skupiono na realiach polskich, nie stroniąc jednak od odniesień do sytuacji światowej. Warto przypomnieć, że jeśli traktujemy informetrię jako zastosowanie metod matematycznych w informacji, to mamy do dyspozycji wykorzystanie zarówno algebry elementarnej, wyższej, analizy matematycznej, aproksymacji, rachunku prawdopodobieństwa, kombina- toryki, logiki / algebry Boole’a, rachunku kwantyfikatorów, teorii zbiorów i re- lacji oraz teorii zbiorów rozmytych, statystyki opisowej i statystyki dedukcyjnej.
Metody z tych działów matematyki zidentyfikowano bowiem w polskich pra- cach z zakresu informacji naukowej. W niniejszym opracowaniu niestety nie bę- dzie można zorientować się w pełni, które metody matematyczne zostały wyko- rzystane w badaniach, ponieważ analiza ilościowa została przeprowadzona tylko na pewnym stopniu ogólności.
Na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku użytkownicy, nad których potrzebami prowadzono badania, np. ankietowe, opisani w bazie danych zbu- dowanej do Informetrii2, znajdowali się na drugim miejscu wśród wyłonio- nych tematów. Wszystkich grup było 30. Później badań nad potrzebami użyt- kowników prowadzono coraz mniej, ze względu na ich kosztowność oraz zmiany technologiczne, wprowadzanie automatyzacji do polskich bibliotek nie sprzyjało bowiem takim badaniom. Efektywność badań prowadzonych po- przednio także była niezadowalająca. Zwykle kończyły się one przedstawie- niem wyników, a jeśli nawet wyciągano wnioski, to nie próbowano ich wdra- żać. Pod uwagę trzeba także brać zmieniające się potrzeby użytkowników.
Zmiany, jakie starano się poczynić, wprowadzano zbyt wolno, aby użytkowni- cy czuli satysfakcję. Głównie mówiono więc o nieefektywności technik, zwłaszcza ankietowych. Wzorem nauk ekonomicznych zaczęto zatem intereso- wać się metodami jakościowymi, dla których pierwszym etapem jest zwykle statystyka lub przynajmniej zestawienia liczbowe ukazujące zmiany w czasie i przestrzeni. Współcześni badacze dochodzą do wniosku, że rozdzielanie me- tod ilościowych od jakościowych nie ma głębszego sensu, gdyż są one właściwie względem siebie komplementarne. Przyjęło się rozpoczynać badania od zastosowania metod ilościowych, aby otrzymać podstawę do badań jako- ściowych, albo po wykorzystaniu metod jakościowych podsumowuje się za pomocą metod ilościowych otrzymane wyniki. Wówczas dopiero badania na- bierają wiarygodności i konkretności. Ze względu na kosztochłonność badań ankietowych wielu zarówno praktyków, jak i badaczy wybiera obecnie meto-
dza — Gospodarka. Red. W. PINDLOWA, D. PIETRUCH-REIZES. Warszawa 2001 (Prace PTIN nr 4).
2 W. PINDLOWA: Informetria w nauce o informacji: metody i problemy. Kraków 1994.
4*
dę „obserwacji ruchu wypożyczeń”, którą uważają za najbardziej przystającą do rzeczywistości3.
Pozycje dotyczące badania potrzeb użytkowników informacji wyłoniono z bazy danych bibliograficznych opracowanej w ramach pracy doktorskiej Małgorzaty Janiak, dotyczącej zastosowania metod chaologicznych do badania literatury z zakresu informacji naukowej4. Dane te uzupełniono jeszcze pozycja- mi z bazy BN — „Polska Bibliografia Bibliologiczna” (1997—). W odpowiedzi na pytanie o użytkownika informacji naukowej otrzymano następujące dane:
w 1996 roku — dokumenty, w których raczej nie było mowy o badaniach użyt- kowników; w 1997 — 7 dokumentów, w tym 4 dotyczące badań; w 1998 — 12 dokumentów, w tym 6 dotyczących badań; w 1999 — 10, w tym 4 dotyczące badań; w 2000 — 53, w tym 16 dotyczących badań; w 2001 — 13, w tym 6 dotyczących badań; w 2002 — 12, w tym 3 dotyczące badań; w 2003 — 18, w tym 5 dotyczących badań; w 2004 — 15, w tym 8 dotyczących badań;
w 2005 — 13, w tym 5 dotyczących badań; w 2006 — 7, w tym 4 dotyczące badań. Ogółem zatem 54 pozycje z zakresu badań nad użytkownikami w ciągu około 10 lat — czy to dużo, czy mało? Czy miały te badania jakiś wpływ na zarządzanie informacją w nauce? Czy jeśli grupa pracowników naukowych wy- branego uniwersytetu w Polsce stwierdzi, że potrzebna im jest jakaś książka lub czasopismo, to biblioteka uniwersytecka natychmiast to kupuje? A gdzie czas na zamówienie, jego realizację, zdobycie dziesiątków podpisów, aby wreszcie po nabyciu publikacji stwierdzić, że nie jest ona już użytkownikowi potrzebna?
Należy zatem coś zmienić w sposobach badań użytkowników, aby były one bar- dziej efektywne. Wtedy może także inne metody matematyczne będą mogły być wykorzystywane w informacji naukowej.
Beata Błaszczyk, Dorota Lipińska i Marzena Marcinek z Politechniki Kra- kowskiej przygotowały ciekawe z punktu widzenia bibliograficznego opracowa- nie Użytkownicy bibliotek. Wybór literatury polskiej i zagranicznej. Wybrały głównie te pozycje, które reprezentują orientację na odbiorcę, a nie na usługę.
Mówi się tutaj „o aktywnym udziale odbiorcy w kontaktach z biblioteką, wy- kraczającym poza zwykłe »korzystanie z jej usług« czy też ocenę jakości ofer- ty”5. W latach 1994—2005 nie znaleziono żadnych artykułów wykazujących powiązania informetrii z badaniami potrzeb użytkowników. W literaturze zagra- nicznej „informetria” jako termin nie pojawia się, choć omawiane są licznie wy- korzystywane różne metody matematyczne. Częściej występują terminy: „webo-
3 C. OSZUSZKY: Einführung in die Regeln der Alphabetischen Katalogisierung. Bd. 11. Wien 2006.
4 M. JANIAK: Dynamika zmian polskiej nauki o informacji w l. 1990—2004. [Praca doktor- ska; promotor dr hab. prof. UJ Wanda Pindlowa; w przygotowaniu].
5 B. BŁASZCZYK, D. LIPIŃSKA, M. MARCINEK: Użytkownicy bibliotek. Wybór literatury pol- skiej i zagranicznej. [online]. EBIB 2003, nr 11(51). [Dostęp: 22 lutego 2007]. Dostępny w Inter- necie: http://ebib.oss.wroc.pl/2003/51/bla_lip_mar.php
metria”, „bibliometria” czy „cybermetria”. Obszerniejsza literatura dotyczy poznawania potrzeb informacyjnych użytkowników w stosunku do bibliotek tradycyjnych i cyfrowych6. Przywołane już tu autorki z Politechniki Kra- kowskiej podały również szereg pozycji w języku angielskim, które m.in. oma- wiają badania i analizy problemu zaspokajania potrzeb użytkowników biblio- tek7. W czasopiśmie elektronicznym „Information Research” (http://informa- tionr.net/ir/) z lat 2001—2003 można wybrać co najmniej 4 interesujące artykuły: (1) Micaeli Waldman na temat nowo przyjętych studentów, którzy skutecznie wykorzystują źródła elektroniczne (Freshmen’s use of library elec- tronic resources and self-efficacy, http://informationr.net/ir/8-2/paper150.html);
(2) Barbary Niedźwiedzkiej na temat propozycji ogólnego modelu zachowania informacyjnego (A proposed general model of information behaviour, http://in- formationr.net/ir/9-1/paper164.html), (3) Janica Heinströma na temat zależności pomiędzy cechami osobowymi a postawą wobec problemu zdobywania infor- macji (Five personality dimensions and their influence on information beha- viour, http://informationr.net/ir/9-1/paper165.html), a Charlesa Hildretha na te- mat rozbieżności pomiędzy wysokim poziomem satysfakcji użytkownika a faktycznymi rezultatami poszukiwań (Accounting for users’ inflated as- sessments of on-line catalogue search performance and usefulness: an experi- mental study, http://informationr.net/ir/6-2/paper101.html). Wymienione arty- kuły wskazują, w jakiej postaci i na ile umiejętnie użytkownicy korzystają ze źródeł informacji, co daje podstawę do tworzenia właściwego modelu zarządza- nia informacją.
Ciekawego spostrzeżenia można również dokonać, przeglądając podstawowe czasopismo amerykańskie z dziedziny informacji naukowej — JASIST „Journal of the American Society for Information Science and Technology”). Starano się znaleźć odpowiedź na pytanie o zarządzanie informacją w powiązaniu z infor- metrią. Przegląd dwóch roczników — z 2005 i 2006 roku przyniósł dosyć nie- oczekiwany rezultat. Otóż w woluminie 57 za rok 2006 zajmowano się proble- mami informetrycznymi bez używania tego terminu, ale ani jeden artykuł nie dotyczył zarządzania informacją lub wiedzą. Natomiast artykuły (konkretnie 11) poświęcone tej problematyce znalazły się w woluminie 56 za rok 2005.
Przykładowo, artykuł Ronalda E. Daya Clearing up „Implicit Knowledge”. Im- plications for Knowledge Management, Information Science. Psychology, and Social Epistemology (Vol. 56, no. 6, April 2005, s. 630—657) zawiera rozwa-
6 Zob. m.in. M. HEPWORTH: A Framework for Understanding User requirements for an Infor- mation Service: Defining the Needs of Informal Carers. „Journal of the American Society for In- formation Science and Technology” 2004, Vol. 55(8), s. 695—708.
7 Pod adresem http://www.arl.org/ znajduje się szereg linków do bogatej literatury na ten te- mat. Pod adresem http://www.cochran.sbc.edu/luii/ zebrano literaturę dotyczącą badań i oceny użyteczności elektronicznych zasobów bibliotek; oceny produktów i serwisów elektronicznych oferowanych bibliotekom.
żania nad terminologią oraz implikacją dla zarządzania wiedzą niektórych ter- minów w różnych dyscyplinach. Z kolei artykuł autorstwa Johna H. Heinrichsa i Jeen-Su Lim: Model for Organizational Knowledge Creation and Strategic Use of Information (Vol. 56, no. 6, April 2005, s. 620—629) dotyczy modelu organizacji wiedzy oraz tworzenia i strategicznego wykorzystania informacji.
Następuje być może powolne umieranie „zarządzania wiedzą” jako tematu, któ- ry do tej pory pojawiał się w każdym czasopiśmie z zakresu informacji nauko- wej. W roku 2006 na łamach JASIST nie zamieszczone zostały artykuły z tego zakresu.
W polskim kwartalniku z dziedziny informacji naukowej „Praktyka i Teoria Informacji Naukowej i Technicznej”, w numerze 3 z roku 2005 znajduje się ar- tykuł Katarzyny Materskiej na temat rynku informacji i rynku wiedzy8. Jest on więc bezpośrednio związany z tematem zarządzania informacją, ale nie łączy się z informetrią ani wprost z badaniami użytkowników, choć autorka o opinię użytkowników i ocenę usług biblioteki w treści zahacza. W numerze 2 PTINT z tego samego roku opublikowano artykuł Elżbiety Kochan: Badanie potrzeb użytkowników i ocena jakości usług w bibliotece akademickiej na przykładzie Biblioteki Głównej Akademii Ekonomicznej w Krakowie9, w którym autorka odwołała się do statystyki.
Próby uzupełnienia źródeł przy poszukiwaniu odpowiedniej literatury dopro- wadziły do wyszukiwarki Google, czyli do dokumentów elektronicznych.
Uzyskano nawet bardzo efektowny wynik, bo 302 pozycje na pytanie „zarządza- nie informacją i użytkownicy informacji”, ale tylko niektóre z nich nadawały się do analizy.
Jakie zatem mamy możliwości stosowania informetrii dla wspomagania działalności informacyjnej w nauce? Metody informetryczne mogą być użyte do oceny: Jakie dyscypliny najbardziej się rozwijają? Jakie tematy najbardziej inte- resują użytkowników? Co powinno się więc gromadzić, aby najpilniejsze po- trzeby użytkowników mogły zostać zaspokojone? Można wykorzystać te metody także do badań nad kształceniem użytkowników, aby oni sami mogli wyszuki- wać potrzebnych informacji10, także do badań środowiska lokalnego biblioteki, aby zyskać świadomość, jakich użytkowników ma obsługiwać, zarówno ze względu na wiek, poziom świadomości informacyjnej, jak i stan fizyczny (zdro- wi czy niepełnosprawni). Za pomocą tych metod mogą być badane także po-
8 K. MATERSKA: Rynek informacji i rynek wiedzy. „Praktyka i Teoria Informacji Naukowej i Technicznej” 2005, nr 3, s. 3—11.
9 E. KOCHAN: Badanie potrzeb użytkowników i ocena jakości usług w bibliotece akademic- kiej na przykładzie Biblioteki Głównej Akademii Ekonomicznej w Krakowie. „Praktyka i Teoria Informacji Naukowej i Technicznej” 2005, nr 2, s. 31—42.
10 Na ten temat: J. PRZYŁUSKA: Efektywność wykorzystywania źródeł informacji naukowej a potrzeby edukacyjne użytkowników. [online]. EBIB 2003, nr 11(51). [Dostęp: 22 luty 2007].
Dostępny w Internecie: http://www.ebib.info/publikacje/ matkonf/25kpbm/przyłuska.php
trzeby oraz zachowania użytkowników, czego dobrym przykładem jest artykuł Dietmara Wolframa A Query-Level Examination of End User Searching on the Excite Search Engine (http://www.slis.ualberta.ca/cais2000/wolfram.htm). Inte- resujące może być wykorzystanie metod informetrycznych np. do badania pro- blemów polityki bezpieczeństwa informacji według metodyki TISM, czyli To- tal Information Security Management, o czym pisze Maciej Byczkowski11. Istnieje także coraz większa potrzeba badania cyberprzestrzeni i rozwijania we- bometrii. Chociaż wciąż działają biblioteki z tradycyjnymi zbiorami, to również coraz więcej jest bibliotek ze zbiorami zdigitalizowanymi oraz bibliotek wir- tualnych. Czyni się starania, aby badaniami zagospodarować także i te obszary.
Oczywiście, badania te z wykorzystaniem metod matematycznych powinny przynosić efekty i służyć konkretnym zastosowaniom.
Uwagi na zakończenie można zaczerpnąć z Zapisków na pudełku zapałek Umberta Eco: „Badania naukowe są prowadzone dzięki temu, że ktoś dostrzega jakąś drogę, której nikt dotychczas nie dostrzegł, a parę innych osób okazuje wielką elastyczność przy podejmowaniu decyzji i postanawia mu zaufać. Jeśli jednak decyzję w sprawie przesunięcia stołka w Vipiteno musi podjąć Rzym w porozumieniu z Chivasso, Terontolą, Afragolą, Motelepre i Decimomannu, nie ulega wątpliwości, że stołek zostanie przesunięty w najlepszym razie w mo- mencie, kiedy niczemu to już nie służy”12.
Wanda Pindlowa
The role of infometry in information management in science S u m m a r y
The author undertakes an attempt to estimate to what extent the infometric methods could be made use of for information management in Polish reality. There were also some world examples taken into account. A number of possibilities of using infometry to facilitate information activity in science were enumerated. Infometric methods are employed to estimate what disciplines are developing, what areas of interest appear as the most important from the users’ point of view, what kind of information should be collected in order to fulfill the users’ needs. Those methods could be also used to carry out the research on the process of the users’ teaching to enable them to find the necessary information on their own. The methods are considered to be the appropriate means to conduct the research on the local library environment to gather the knowledge on what type of customers the librarians are dealing with — their age, the level of information conscious- ness, physical condition. The methods could be used while studying the customers’ needs and be- haviour. Particular attention should be paid to different ways of using them, like, e.g., for carrying
11 Polityka Bezpieczeństwa Informacji a ochrona danych osobowych. Część III. [online].
„Biuletyn Ochrona Danych Osobowych” 2000, nr 8, październik. [Dostęp: 22 lutego 2007]. Do- stępny w Internecie: http://www.prawo.lex.pl/czasopisma/bodo/pbi_3.html
12 U. ECO: Zapiski na pudełku zapałek. Przeł. A. SZYMANOWSKI. Poznań 1933, s. 46/47.
out the research on the security of information policy according to the Total Information Security Management (TISM). There was also observed a growing need to study the cyberspace and de- velop the webmetry. Although libraries with the traditional collections are still acting, there are more and more libraries with digitilized or virtual collections. There are some attempts under- taken to describe also those trends. It is crucial to make those research — based on mathematical methods — efficient and make us of them for particular applications.
Wanda Pindlowa
Le rôle de l’informétrie dans la gestion de l’information dans la science R é s u m é
L’objectif de réflexions est une tentative d’estimer dans quelle mesure des méthodes informé- triques servent à la gestion de l’information, en admettant que l’auteur se concentre sur la réalité polonaise sans pourtant ignorer la situation mondiale. Elle détermine la possibilité d’employer l’informétrie pour seconder l’activité informative de la science. Les méthodes informétriques peu- vent être utilisées à juger quelles disciplines se développent le plus, quels sujets intéressent da- vantage des lecteurs, comment alors construire la collection pour satisfaire les besoins les plus urgents des usagers. Les méthodes peuvent être également employées pour des recherches sur l’instruction des usagers afin d’effectuer une recherche autonome des informations voulues, ainsi que pour des examens du milieu de la bibliothèque locale pour savoir quels usagers elle doit ser- vir sous le rapport de l’âge, des compétences informatiques, de l’état physique (personnes en san- té ou handicapées). Les méthodes peuvent être utilisées à examiner des besoins et des comportements des usagers ; il est intéressant de les adopter à étudier par exemple des problèmes de la politique de sécurité des informations selon la méthodologie de TISM, c’est-à-dire Total Information Security Management. Il existe aussi un besoin de plus en plus prononcé d’étudier le cyberespace et de développer la webométrie. Bien que les bibliothèques traditionnelles fonction- nent encore, on trouve de plus en plus d’établissements avec des collections digitalisées et des bi- bliothèques virtuelles. On observe pourtant des efforts pour intensifier des recherches dans ces domaines. Il est important que ces études, basées sur des méthodes mathématiques, apportent des résultats et des solutions concrètes.
