Rędziny na wapieniach triasowych w okolicach Piekoszowa

RĘDZINY NA WAPIENIACH TRIASOWYCH W OKOLICACH PIEKOSZOWA (WOJ. KIELECKIE)

(Z Zakładu Gleboznawstwa Instytutu w Puławach).

O bnażenia w apieni triasow ych spotykam y nie tylko na tere n ie gru n tó w w si Piekoszów, ale rów nież i w okół tej m iejscowości. N ajw ięk­ szy zasięg ty ch obnażeń (ok. 270 ha) p rzy ty k a p raw ie do to ru kolejow ego przy st. kol. Piekoszów i ciągnie się szerokim płatem w k ie ru n k u pół­ nocnym i północno-zachodnim od w zm iankow anej stacji. Dwa m niejsze płaty obnażeń tria su w apiennego spo ty kam y na północ (70 ha) i na wschód (60 ha) od zasięgu głównego. P onadto sp oty k am y w okolicach Piekoszo­ w a cały szereg b. m ałych zasięgów ty ch obnażeń (10, 12, 18, 13, 10, 4, 6 i 5 ha, łącznie 78 ha). Na ogół w apienie triasow e obnażane są w ty m rejon ie na obszarze obejm ujący m ok. 478 ha. Otoczenie obnażeń w apieni triaso w y ch stanow ią tu ta j iniezbyt głębokie, lub w ręcz p ły tk ie osady czw artorzędow e zalegające na tychże w apieniach, w zględnie na tria sie piaskow cow o-iłow ym (pstry piaskow iec i kajper).

W apienie triaso w e spo ty k ane w okolicach Piekoszow a są w y b itn ie skaliste (zaw ierają b. m ało skam ielin) i zbite (c. wł. 2.67). Z abarw ienie /szare (dość ciemne). Z aw ierają ,one ok. 95 — 97% CaCO:i i ok. 3 — 5% innych składników (w ty m 0.5 — 1.0% MgO), należących w większości do su b stan cji kw arcow ych i glinokrzem ianów w ietrzeniow ych.

Skład m echaniczny dom ieszek dość subtelny. Cząstki o średnicy 0.25 — 0.01 m m (w znacznej części kw arc) stanow ią ok. 40% tych do­ mieszek, a n a pozostałe 60% sk ła d a ją się cząstki o średnicy poniżej 0.01 m m (glinokrzem iany iłowe, t. zw. m in erały g ru p y glin). O dporność m asy sk alnej na w ietrzen ie bardzo duża.

Na opisanych w apieniach potw orzyły się bardzo p ry m ity w n e rę ­ dziny, posiadające m niejszą, lub w iększą dom ieszkę m a te ria łu obcego pochodzenia (przew ażnie eolicznego; m ate ria ł naw ian y z pobliskich piaszczysk). Są to rędziny p ły tk ie i w y b itn ie kam ieniste. G leby te c h a ra ­

k te ry z u je doskonale przytoczony poniżej opis p ro filu typowego, z k tó ­ rego pobrano prób ki do analiz (profil w yk o n an y w sąsiedztw ie k am ienio ­ łom u znajdującego się po lew ej stron ie drogi w iodącej z Piekoszow a do R y koszy na).

0— 15 cm. Poziom próchniczny, ciem ny czerw ono-bronzow y, burzący słabo z HC1.

15— 25 cm. Z w ietrzelina czerw ono-bronzow a z rum oszem płytow ym , od 25 cm. w głąb. Rum osz sk aln y płytow y.

P ró b k i pob ran e z w yżej opisanego p ro filu zostały poddane zarów no analizie m echanicznej ja k i chem icznej. W yniki analiz p róbek po brany ch z dwóch pow ierzchniow ych poziom ów (na gł. 5 — 10 cm i 20 — 25 cm) dotyczą w yłącznie su b sta n c ji glebow ej pozbaw ionej kam ieni (t.j. części o średnicy pow. 25 mm). P ró b k a trzecia (z gł. 150 — 160 cm) została p o b ran a ze spękanej, ale poza ty m na ogół n ie zm ienionej skały m asy w ­ nej. Część p rób ki skały rozpuszczono w 10% HC1 i następ n ie oznaczono sk ład m echaniczny nierozpuszczalnych dom ieszek. D rugą część tej próbki zanalizow ano chem icznie w całości.

Jeżeli p rzejrzy m y dane dotyczące sk ład u m echanicznego gleby i do­ m ieszek do w ęg lanu w apniow ego w skale, to łatw o stw ierdzim y, że om a­ w iane ręd ziny m uszą m ieć rzeczyw iście c h a ra k te r m ieszany (składniki częściowo obcego pochodzenia). O ile sk ała n ie zaw iera w ogóle cząstek k w arcow ych lub glinokrzem ianow ych o średnicy powyżej 0.25 m m, to w sam ej glebie zn ajd u jem y stosunkow o duże ilości cząstek piaskow ych o średnicy p rzekraczającej 0.50 m m, a n a w e t i pew ne ilości żw iru.

A naliza chem iczną potw ierdza w zupełności w nioski o p arte na w ynikach analizy m echanicznej. Pom im o, że rędziny ,,triaso w e“ okolic Piekoszow a są bardzo p łytk ie, to jed n a k ich su b stan cja ziem ista zaw iera bardzo m ało w apnia (zaledw ie nieco pow yżej 0.5% CaO). T aki u kład stosunków św iadczy nie ty lko o dopływ ie obcego m a te ria łu do' gleby, ale rów nież o w ielkiej odporności tu tejszy ch w apieni triaso w ych n a w ie­ trzen ie chemiczne. Ponadto nieu leg a n ajm n iejszej w ątpliw ości, że pag ór- kow atość zasięgów obnażeń ty ch w apieni sp rz y ja zm yw aniu subtelnej ich zw ietrzeliny w m iejsca niżej położone. M ożem y się zresztą łatw o o tym przekonać, dokonyw ując p rzeg ląd u tere n ó w otaczających rędziny.

Pom im o stosunkow o n iew ielkiej zaw artości w ęglanów w substancji ziem istej, ręd zin y piekoszow skie są ogrom nie s tru k tu ra ln e , czym p rz y ­ p o m in a ją rędziny w ysoko-w ęglanow e. R obią one w rażenie rędzin szczer- kow aty ch pomimo, że zaw ierają pow yżej 25% części spław ialnych. Je st i:o tym b ardziej ch arak tery sty czn e, że i drugi zasadniczy czynnik s tru k - tu ra ln o śc i — próchnica —: nie jest w nich ta k pokaźnie reprezento w any , ja k w inn y ch (burzących z HCI od pow ierzchni) rędzinach kielecczyzny.

T A B L I C A I.

Skład m echaniczny rędziny kształtującej się na wapieniach triasow ych w okolicach Piekoszowa

M echanical composition of Rendzinas form ed on the Triassic Limestones near Piekoszów

T A B L I C A II.

Skład chem iczny rędziny kształtujągej się na wapieniach triasowych w okolicach Piekoszowa

Chemical com position of Rendzinas formed on the Triassic Limostones near Piekoszów

Składniki Compounds Głębokość Depth of 5 — 10 : pobrania próbki w cm sam ples in centim etres

20 — 25 1 150— 160 Strata przy żarzeniu

Loss through ignition 7.35 4.78 42.04

(H,O hygr. <7o) (3.01) (2.47) (0.11)

(Próchnica — Humus % (3.74) (1.90) ( — ) S i0 2 83.35 86.25 2.65 A1,0, 5.17 4.56 0.44 F e ,0 ;{ 3.36 2.94 1.06 TiO, 0.11 0.12 ! 0.17 MnO 0.10 0.10 0.06 CaO 0.67 0.55 53.39 MgO 0.54 0.54 0.74

p,o,

Sw oje czerw ono-bronzow e zabarw ienie zaw dzięczają ręd zin y p ie - koszow skie tlenk o m żelaza, k tó re w y stę p u ją w nich dość obficie. Żelazo stanow i rów nież głów ną przyczynę ciem nego zabarw ien ia sam ej skały .

Na uw agę zasługuje dość znaczna zaw artość w tych rędzinach, jak w ich skałach m acierzystych, m anganu. P ie rw ia ste k ten w y stęp u je w n a ­ szych glebach w znacznie m niejszej na ogół ilości. T u taj zaw artość jego zbliża się do średn iej, obliczonej dla całości pow ierzchniow ej części sko­ ru p y ziem skiej (wynoszącej 0.12%).

Chociaż stosun ek zaw artości ty ta n u do analogicznej średniej (w y­ noszącej 1.03%) w ah a się zaledw ie w gran icach 1/10 — 2/10, to jed n a k n ależy uznać om aw iane rędzin y za w zględnie zasobne w ty ta n , gdyż ogół gleb w apiennych w Polsce w y k azu je znacznie m niejszą zaw artość tego p ierw iastka.

In te rp re to w a n e pow yżej w yniki analiz, podane w załączonych tablicach, dotyczą w praw dzie ty łk a jednego profilu, ale typow ość tego p ro filu jest w edług naszych o bserw acji tak n iew ątpliw a, że pozw ala nam poniekąd n a uogólnienie całości wniosków.

Co się tyczy w artości rolniczej rędzin piekoszow skich, to ocena m usi w ypaść ujem nie. Są to gleby płytk ie, szkieletow e i m ało urodzajne. U żyt­ kow anie ich jako g ru n tó w o rn y ch należy uznać za anom alię gospodar­ czą. Rolnicy obsiew ający te rędziny re p re z e n tu ją najuboższe w a rstw y tu te jsz e j ludności w iejskiej. Nie ulega żadnej w ątpliw ości, że gospo­ d a rk a leśna d ałaby na ty m tere n ie bez p orów nania lepsze w yniki i p rzy ­ czyniłaby się do rzeczyw istego w zrostu dochodu społecznego.

W zasięgu obnażeń w apieni triasow y ch okolic Piekoszow a p ro w a­ dzi się obecnie w ydobyw anie kam ienia w apiennego dla drogow nictw a. J e s t rzeczą zrozum iałą, że ko n ty n u ow an ie ek sploatacji w apieni dla celów drogow ych, bu dow lanych lub przem ysłow ych stanow i obok zalesienia je d n ą z w łaściw ych form należytego w y k o rzy stania teren u , n a k tó ry m gospodarka rolnicza jest tylko szkodliw ym anachronizm em .

M. STRZEMSKI

(Departament of Soil Science. Institute of Puławy).

TH E REN D ZIN ES FORM ED ON THE TR IA SSIC LIM ESTO NES NEAR PIEK O SZÓ W (VOIV ODESHIP KIELCE)

S u m m a r y

In th e locality of Piekoszów are to be found exten sive areas of triassic lim estone denudations. These d en u dations occupy a to tal area of about 478 h ectares. T he trassic lim estones encoun tered n e a r Piekoszów a re of an excep tio nally rocky n a tu re (they contain v e ry few fossils) and

th ey have a v e ry com pact te x tu re (specific g rav ity 2.67). T heir colour is a ra th e r d a rk grey. They contain about 95 to 97% of C aC O and abo u t 3 to 5% of o th e r com ponents (am ong th em 0.5 — 1.0% MgO) a p p ertain in g fo r th e m ost part, to q u a rtz y su b stances and w eath ered alum ino-silicates. The m echanical com position of these ad m ix tu res is ra th e r fine. P articles h aving a d iam eter 0.01 — 0.25 mm. (m ostly quartz) constitute about 40% of this ad m ixtu re, w hile in th e rem aining 60% th e p articles have a d ia­ m e te r below 0,01 m m (clay alum ino-silicates, socalled m inerals of th e loam group).

The resistance of th e rocky sub stan ce to the process of w eath erin g is v ery great. On th e above — m entioned lim estones have arisen v ery p rim itiv e rendzinas containing a g re a te r o r sm aller a d m ix tu re of m a­ te ria l of foreing. (m ostly eolithic) origin. These rendzinas a re shallow and v ery stony. The calcium carb o nate c o n ten t of th e allogenic fine e a rth is v e ry sm all, th e fine products of lim estone d ésagrégation having been w ashed aw ay by ra in in local geom orphological conditions.

T he form ing of th e p roducts m entioned is m oreover a v ery slow proces because of th e g rea t resistance of this rock to w eath erin g. In spite of this, th e Piekoszów rendzinas are v ery s tru c tu ra l and resem ble in th e ir q u alities rendzinas w hich are rich in CaCO;>. This is all th e m ore ch aracteristic as th e second princip al facto r affecting the s tru c tu re — th e hum u s — is also not rep resen ted to such an e x te n t as it is in o th er (reac­ tin g w ith HC1 from the surface) rendzinas of the K ielce region.

T he reddish brow n colour of th e Piekoszów rendzinas is caused by th e ferric oxides w hich th ey a b u n d an tly contain. Iron too is th e chief cause of th e d a rk colour of th e rock itself. The quite considerable am ount of m anganese contained in these rendzinas as w ell as in th e p a re n t rocks is to be noted, this elem ent o ccurring in our soils generally in m uch sm al­ le r quantities. H ere th e m anganese content approaches th e average calcu­ lated for th e w hole surface lay e r of th e ea rth is cru st (am ounting to'

0.1 2%).

The Piekoszów rendzinas have little a g ric u ltu ra l value. T hey are shallow , sk eletal and not v ery fertile.

T h eir utilization as arab le land is stron g ly to be deprecated. The f a r ­ m ers c u ltiv atin g these rendzinas rep re sen t th e poorest p a rt of th e local p easan t population.

U ndoubtedly afforestatio n w ould give fa r b e tte r resu lts in this r e ­ gion and w ould co n trib u te to a real increase in th e social income.