ARTYKUŁ PROBLEM OW Y
KRYSTYNA KONECKA-BETLEY
Z Ł O Ż O N A G E N E Z A G LEB P Ł O W Y C H (L E SSIV E S)
THE COMPLEX ORIGIN OF LUVISOLS
Katedra Nauk o Środowisku Glebowym, Zakład Gleboznawstwa, SGGW A bstract: The paper focuses on the complex origin o f luvisols, which are either homogenous soils, deve loped from glacial tills or aeolian deposits (loesses), or non-homogenous soils o f variable age and petrogra- phic characteristics, developed from sediments generally covering glacial deposits. It proved that luvisols developed in our vegetation-climatic conditions due to: a) activity o f frost processes in periglacial periods o f all glaciations, which prepared the mineral substrate for introduction o f vegetation; b) preservation o f certain forms or types o f morphology, favouring washing-out hydroglacial relations; c) rock lithology, i.e. particular group o f features (e.g. grain size and mineral composition, colour, structure and texture) indica ting its homogeneity or non-homogeneity; d) weathering, particularly chemical, leading to eluvial and illuvial processes taking place during the interglacials; e) variable vegetation cover; f) increasing anthropo- pression (since 5000 years BP) resulting in different soil transformations. The combined analysis o f the above phenomena and processes, o f which probably not all have been mentioned, may explain the complex character o f the lessivague process.
Słowa kluczowe: glacjał, interglacjał, wieczna zmarzlina, gleby lessives. K eyw o rd s: glacial, interglacial, permafrost, luvisols.
WSTĘP
W pewnym okresie badań - obejmujących współczesne środowisko geograficzne - uważano, że geneza gleb płowych jest związana głównie z procesami holoceńskimi, przede wszystkim z przemieszczaniem iłu koloidalnego z warstw wierzchnich do głębszych profilów. Prowadziło to do powstawania zbitych poziomów podpo- wierzchniowych Bt-argic [PTG 2003], diagnostycznych dla gleb lessives [Konecka- Betley 1960, 1961], nazwanych w Polsce płowymi [Uggla i in. 1977].
Podkreślano również, że w wyniku tego procesu zarówno w osadach jednorodnych lodowcowych lub eolicznych, jak i niejednorodnych na ogół eolicznych zalegających na materiale lodowcowym następuje zubożenie substratu mineralnego. Ulegają zróżni cowaniu właściwości chemiczne i fizyczne w wierzchnich i głębszych poziomach gleb. Mogą również występować powolne przemiany składu granulometrycznego [Dobrzański i in. 1973; Czępińska-Kamińska 1987; Jaworska, Dąbkowska-Naskręt 1999; Dąbkowska- Naskręt, Jaworska 1997a i b]. Często w tych glebach występuje także odgórne oglejenie dobrze widoczne w zwięzłym poziomie Bt [Konecka-Betley i in. 1970].
114 K. Konecka-Betley
Dziś wiadomo, że powstawanie gleb płowych jest bardziej złożone, niż pierwotnie przypuszczano. Jest to, bowiem proces wieloetapowy, a przecie wszystkim wieloczyn- nikowy. Złożoność tego ważnego procesu geologiczno-glebotwórczego wskazuje na konieczność łącznego rozpatrywania wszystkich jego znanych dotychczas elementów.
Nasuwa się, również pytanie, jaka jest geneza oraz wiek współczesnych gleb płowych występujących nie tylko w Polsce, ale również w wielu krajach Europy [Soil Atlas o f Europe 2005; Morozowa 1981; Jager, Kopp 2004; Reuter 1964].
Rozpoznanie różnorodnych wskaźników pozwalających na wydzielenie współczesnych gleb płowych stanowi również podstawę do wyróżniania ich form kopalnych. Te ostatnie bowiem rozpoznano w starszych od holocenu interglacjałach plejstocenu [Konecka-Betley, Straszewska 1977; Konecka-Betley 1979, 1987, 2002; Konecka-Betley, Zagórski 1996; Konecka-Betley, Baraniecka 1995; Manikowska, Konecka-Betley 2002]. Typologicznie rozpoznane płowe gleby kopalne należy traktować jako formalne jednostki pedostatygraficzne w różnych okresach życia Ziemi [Konecka-Betley 1987; Goździk i in. 1988].
OBIEKT I METODY BADAŃ
Przedstawiono badania współczesnych gleb płowych występujących na obszarze zlodowacenia środkowo-polskiego. Spośród kilkunastu wstępnie opisanych profilów do badań szczegółowych wybrano cztery gleby wytworzone z utworów granulometrycznie niejednorodnych. Są to utwory eoliczne późnego plejstocenu, zalegające na glinie zlodowacenia warty lub odry. W okresie wykonywania mapy gleb Polski w skali 1:300000 wydzielono je jako utwory pyłowe pochodzenia wodnego i niekiedy traktuje się je tak do dziś [Dąbkowska-Naskręt, Jaworska 1997a i b]. Nie można zawsze zgodzić się z tym, że niejednorodność litologiczna jest spowodowana procesem iluwiacji, czyli lessivague. W wyniku późniejszych różnorodnych badań - również ich wieku [Prószyńska-Bordas i in. 1989] - stwierdzono, że na obszarze zlodowacenia środkowo- polskiego są to utwory eoliczne, czyli najmłodsze lessy [Różycki 1972, 1978; Karaszewski 1972; Prószyński 1973; Konecka-Betley, Majsterkiewicz 1973; Konecka- Betley, Ruszczyńska-Szenajch 1977; Konecka-Betley, Czępińska-Kamińska 1979; Konecka- Betley 2001]. Najmłodsze lessy wyróżniono również na obszarze zlodowacenia najmłodszego [Kozarski 1990; Kozarski, Nowaczyk 1991; Bluszcz i in. 1994; Issmer 2000] nazywając je vistuliańskimi pokrywami lessowymi lub poprostu lessami [Makowska 1973]. Zalegają one na osadach glacjalnych lub fluwioglacjalnych vistulianu. Badane gleby wytworzone z najmłodszych lessów w środkowej Polsce występują między innymi na Wysoczyźnie Siedleckiej (prof. Radzyń Podlaski), Wysoczyźnie Łódzkiej (prof. Rogów), Wysoczyźnie Rawskiej (prof. Nowe Miasto), Pojezierzu Dobrzyńskim przechodzącym w Wysoczyznę Płocką (prof. Szpetal) i innych obszarach wysoczyznowych.
W próbkach z poszczególnych poziomów genetycznych wykonano następujące analizy: • skład granulometryczny metodą areometryczną Cassagrande'a w modyfikacji Prószyńskiego, a frakcje piasku na sitach;
• pH w H^O i KC1 o stężeniu 1 mol • dm 3 metodą potencjometryczną; • zawartość węgla organicznego metodą Tiurina;
• zawartość węglanu wapnia metodą Scheiblera;
• zawartość żelaza tzw. wolnego - metodą Jacksona, zawartość żelaza wolnego amorficznego - metodą Tamma, a związanego w glinokrzemianach wyliczono z różnicy między całkowitym Fe2Q3 a tzw. wolnym;
• całkowitą zawartość podstawowych makroskładników i mikroskładników w stopie z węglanem sodu techniką AAS;
• do badań mikromorfologicznych zastosowano płytki cienkie wykonane metodą Kowalińskiego.
OMÓWIENIE WYNIKÓW
Analizowane gleby płowe charakteryzują się obecnie dobrze wykształconymi poziomami genetycznymi, choć są często niejednorodne granulometrycznie, a niekiedy nawet mineralogicznie. Ich poziomy A i Eet wytworzyły się z najmłodszych lessów vistulianu zalegających na utworach zwałowych środkowej Polski [Prószyńska-Bordas i in. 1989; Karaszewski 1972; Różycki 1972; Konecka-Betley, Majsterkiewicz 1973], a poziomy Bt i C ze starszych utworów glacjalnych zlodowacenia warty lub odry [Konecka-Betley 1979; Konecka-Betley, Czępińska-Kamińska 1979; Baraniecka, Konecka-Betley 1993] czy ze starszych lessów (prof. Szpetal) vistulianu. Niekiedy osady lodowcowe uległy w stropie spiaszczeniu (prof. Radzyń Podlaski) lub występują także w postaci piasków zwałowych.
W składzie granulometiycznym osadów eolicznych (tab. 1) dominuje zawsze frakcja pyłu (od 0,1 do 0,02 mm), która mieści się w granicach od 41 do 51%, a w niektórych poziomach nawet do 65%. W osadach lodowcowych natomiast przeważa frakcja piasku (o średnicy
1,0-0,1 mm), a niekiedy w warstwach głębszych części spławialne <0,02 mm.
Badane profile niejednorodne granulometrycznie charakteryzują się w części wytwo rzonej z pyłu najmniejszą zawartością frakcji o średnicy od 0,005 do 0,002 mm. Wielu autorów uważa, że jest to cecha charakterystyczna dla tak zwanych „właściwych” lessów czy też do nich przynależna.
Najciekawiej jednak układa się zawartość frakcji koloidalnej <0,002 mm. Generalnie można stwierdzić, że zawartość tej frakcji jest bardzo mała w osadzie eolicznym, czyli na ogół w poziomach A i Eet, a dwukrotnie większa w poziomach glacjalnych Bt czy C i Cca lub gdy poziom Bt wytworzył się także z utworu eolicznego. Wszystkie wyniki świadczą o złożonej budowie pierwotnej całej pedosfery, zwłaszcza jej warstw wierzchnich.
Dla właściwego określenia procesów glebotwórczych przebiegających w osadach nieciągłych litologicznie wykonano badania mikromorfologiczne. Zwrócono przede wszystkim uwagę na występowanie, wykształcenie oraz zawartość iłu koloidalnego w poszczególnych poziomach genetycznych gleby.
W poziomach A i Eet (fot. 1 i 2) gleb wytworzonych z najmłodszych lessów vistulianu występują przede wszystkim ziarna kwarcu w przewadze nieobtoczone lub słabo obtoczone, ostrokrawędziste, nieco substancji organicznej świeżej i zhumifikowanej oraz wolne przestrzenie i biopory. Spotyka się również przestrzenie puste, które powstały prawdo podobnie w wyniku wzrostu korzeni roślin lub działania organizmów glebowych.
W obu poziomach pyłowych, zwłaszcza w poziomie Eet stwierdzono bardzo małą zawartość iłu koloidalnego, który tu powstaje w wyniku wietrzenia wewnątrz glebo wego a nie przemieszczania. N ie otacza on ziaren piasku i nie w yścieła porów glebowych, a jest rozproszony dość równomiernie w całej masie glebowej. Wystę pujące poniżej poziomy Bt i C wytworzone z gliny, oddzielone od lessu w wielu przypadkach warstwą głazów i głazików rzeźbionych przez wiatr („graniaki” - Dylik [1953, 1973]) zawierają dwa rodzaje substancji ilasto-żelazistej (fot. 3 i 4). Pierwsza z nich to masywna ciemnobrązowa warstwa ilasta z domieszką żelaza dużej miąższości (być może i manganu). Na ogół wyściela ona pory glebowe lub grubą warstwą otacza
TABELA 1. Analiza uziarnienia - TABLE 1. Results o f granulometric analysis Profil Profile Poziom genet. Genetic horizon Głębokość Depth [cm]
Procentowe zawartości frakcji o średnicy Percentage o f fraction in diameter [mm]
Ogółem - Total [%] 1,0-0,5 0,5-0,25 0 ,2 5 -0 ,1 0 0 ,1 0 -0 ,0 5 0 ,0 5 -0 ,0 2 0,02-0,005 0,005-0,002 <0,002 1,0-0,1 0,1-0,02 <0,02 Rogów A 5-15 1,8 1,7 16,5 11 34 8 15 8 24 45 31 Eet 3 0-40 2,7 9,5 18,8 15 27 18 3 6 31 42 27 II Eet 6 0-70 7,7 33,8 32,5 7 7 4 2 6 74 14 12 II Bt 9 0 -1 0 0 4,1 14,5 34,4 16 7 8 4 12 53 23 24 II C 180-200 0,9 2,9 16,2 13 25 20 8 14 20 38 42 Szpetal A 3-15 6,0 12,0 18,0 20 23 10 3 8 36 43 21 Ee 30-40 9,0 10,0 20,0 20 21 7 6 7 39 41 20 EetgBt 40 -6 0 2,0 3,0 9,0 17 45 5 5 14 14 62 24 Bt 9 0 -100 1,0 2,0 6,0 16 41 4 10 20 9 57 34 BtC 140-150 1,0 1,0 5,0 15 50 4 6 18 7 65 28 N ow e A 5-15 1,5 7,6 28,9 13 28 10 5 6 38 41 21 Miasto Eet 35-50 1,4 6,3 27,3 15 29 10 3 8 35 44 21 EetBt 60-65 4,0 8,5 41,5 10 9 8 12 7 54 19 27 II Bt 6 5-70 3,9 10,7 29,4 11 7 6 8 24 44 18 38 IIBt 80-90 5,1 12,1 28,8 8 9 8 11 17 47 17 36 IIBtCca 100-110 6,4 11,9 26,7 10 9 11 9 16 45 19 36 II Cca 140-150 6,4 13,8 22,8 11 11 10 8 17 43 22 35 II Cca 175-180 7,9 12,3 19,8 8 8 12 8 20 40 20 40 Radzyń A 2-12 0,9 3,1 11,0 10 40 20 2 13 15 50 35 Podlaski A Eet 12-25 1,1 3,8 11,1 11 39 21 2 11 16 50 34 Eet 3 0-40 1,3 4,0 11,7 16 35 19 2 11 17 51 32 Bt 45-7 0 0,8 2,6 15,6 11 33 19 1 17 19 44 37 II BtC 80-85 4,1 23 ,6 43,3 14 8 4 1 2 71 22 7 II BtC 100-140 4,8 17,8 33,4 17 15 4 1 7 56 32 12 III C 190-200 7,1 15,8 32,1 14 8 8 4 11 55 22 23 11 6 K . K o n e c k a -B e tle y
ziarna kwarcu. Od środka porów pojawia się niekiedy druga warstwa minerałów ilastych jasnożółta, bez widocznego warstwowania, nie zawsze ciągła. Jest ona znacznie młodsza, co wskazuje na ponowne uruchomienie procesu przemieszczania iłu, czyli późniejszą młodszą iluwiację w profilu.
Niekiedy w tych profilach spotyka się też skupienia substancji ilasto-żelazisto- manganowej, które mogą wskazywać na zmianę warunków wodnych prowadzącą do powstawania odgórnego oglejenia (fot. 5).
Na podstawie wcześniejszych badań [Konecka-Betley 1979] stwierdzono, że w wielu glinach bezwęglanowych środkowej Polski występują takie minerały ilaste, jak illit i montmorillonit ze śladami kaolinitu, a w glinach węglanowych - illit i montmorillonit, ale z chlorytem. Dekalcytacja gliny pod lessem jest widoczna na fotografiach 6 i 7, gdzie węglany występują w postaci mikrytu. Niektóre pory (fot. 8) są wyścielone drobnoziarnistym mikrytem, ale można także zauważyć przemieszczone węglany, które tu występują w formie krystalarii słabo wykształconych. Na ogół w glinach ziarna grubsze są dobrze obtoczone, co może wskazywać „w osadach gliny” na krótki transport wodny, a nie głównie eoliczny.
Rozpatrując wyniki badań mikromorfologicznych badanych gleb trzeba podkreślić bardzo duże różnice w zawartości iłu koloidalnego w materiale gliniastym w porów naniu z osadem eolicznym . Wskazuje to na różne wiekowo i czasow o procesy geologiczne i glebotwórcze oraz złożoność profilu glebowego.
Mikromorfologia poziomów Bt gleb współczesnych potwierdza także występowanie warunków peryglacjalnych, a głównie wieloletniej zmarzliny. Jej występowanie w niektórych przypadkach pod koniec glacjału doprowadziło do deformacji otoczek iłu koloidalnego, który albo wyściełał pory albo otaczał większe ziarna kwarcu. Mógł on również tworzyć mostki międzyziamowe. Najciekawsze jest to, że kopalne interglacjalne gleby płowe wytworzone z lessów lub gliny wykazują takie same cechy mikromor- fologiczne, jakie występują aktualnie w glebach płowych wytworzonych z najmłod szych lessów na glinie lub wytworzonych z gliny.
Tworzywo mineralne (tab. 2) całej gleby charakteryzuje odczyn kwaśny, do głębokości występowania węglanów. Występuje tu również przeciętna zawartość węgla organicznego przewidziana dla gleb leśnych (nie biorąc pod uwagę poziomu O) oraz w poziomach Bt duża zawartość żelaza całkowitego i tak zwanego „wolnego”. Wiąże się to także z wynikami składu granulometrycznego (tab. 1).
Ciekawie przedstawia się całkowity skład chemiczny badanych utworów, niezależnie od tego czy profil jest niejednorodny (less na glinie) czy jednorodny (młodsze i starsze lessy) (Szpetal), gdzie cały poziom Bt wytworzył się z pyłu, lub cały profil wytworzony jest z gliny.
Analiza całkowita osadów wskazuje, że zawartości badanych makroskładników układają się w profilu następująco: ilościowo na pierwszym miejscu znajduje się S i0 2, której największe ilości występują w lessach, a mniejsze w glinach. Na drugim miejscu należy wymienić glin i żelazo, których największe ilości występują w glinach głównie w poziomie Bt. Występowanie żelaza jest typowe dla gleb płowych, gdzie w poziomach Bt argic jest lub było strącane razem z frakcją ilastą lub było przemieszczane w wyniku ustępowania zmarzliny. Z żelazem jest pięknie skorelowana zawartość manganu (tab. 3). Również w tych poziomach zwiększa się znacznie zawartość żelaza „związanego”, co świadczy o istnieniu pewnej ilości glinokrzemianów niezwietrzałych. Uderza również w profilach duża zawartość potasu, prawie niezależna od składu granulometrycznego.
Niejednorodność osadów dobrze charakteryzują różnice w zawartości mikroskład- ników i różnych form żelaza w materiale eolicznym i lodowcowym. Najlepszym tego przykładem jest profil z Nowego Miasta (fot. nr 9, tab. 4) widoczny na przestrzeni
118 K. Konecka-Betley
TABELA 2. Niektóre w łaściw ości gleb płowych (niejednorodnych) TABLE 2. Some physico-chem ical properties o f Luvisols
Profil Profile
G łębokość Depth[cm]
pH F e,O , [%] C aCO . C iSiedlisko
H ,0 KC1 ogółem total wolne met. free Jackson związane bounded [%] Site Rogów 5-15 4.2 3,6 0,60 0,45 0.15 - 1.60 Las 3 0-4 0 4.6 4.0 0,71 0,32 0 ,39 - 0,31 mieszany 6 0 -7 0 4.8 3,9 0,57 0,33 0,24 - n.o. świeży 9 0 -1 0 0 5,3 3,9 1,81 0,93 0.88 - n.o 1 80-200 5,4 3.8 2,71 0,94 1,77 - n.o.
Szpetal 3-15 4,2 3 ,9- 0,56 0,33 0,23 - 2.84 Las świeży
3 0 -4 0 4,9 4 ,0 - 0,74 0.20 0,54 - 0,42 (grąd 4 0 -6 0 4,5 4 ,0 - 0,46 0,25 0,21 - n.o. zboczow y) 9 0 -1 0 0 4,9 4 ,3 - 3,31 1,18 2,13 - n.o. 140-150 7,9 7,2 1,28 0,40 0,88 5,95 n.o. N ow e 5-15 5,9 4,8 1,16 0,27 0 ,89 -U 0,81 Łąka Miasto 3 5 -5 0 6.3 5,1 1,23 0,21 1.02 - 0.26 60-65 6.0 5,2 3,35 0.93 2,42 - n.o. 6 5 -7 0 5.8 4,8 3.98 0,62 3,36 - n.o. 8 0-90 6,7 6,1 3,34 0.44 2 ,90 - n.o. 100-110 7,9 6,8 2.49 0,30 2,19 11,45 n.o. 140-150 8,0 6,9 2,30 0.27 2,03 12,36 n.o. 175-180 8,0 6,9 4,60 1,12 3,48 8,92 n.o.
Radzyń 2-12 5,3 4,0 1,03 0,41 0,62 - 2,20 Las śwież}'
Podlaski 12-25 4,9 4,0 0,71 0,40 0,31 - 0,51 (grąd 3 0 -4 0 4,5 3,6 0,67 0,38 0,29 - n.o. wysoki) 4 5 -7 0 5,3 3.9 4,24 0,65 3,59 - n.o. 80-85 5.9 4,5 0,74 0.10 0,64 - n.o. 100-140 6.3 5,7 1,00 0,32 0,68 - n.o. 190-200 7,8 7,1 2.00 0.70 1.30 - n.o.
- nie występuje, - występuje śladowo, n.o.— nie oznaczano
kilkudziesięciu metrów nad doliną Pilicy. Oznaczone formy żelaza (metodą Tamma, Jacksona, ogółem i wiązane w glinokrzemianach), jak i zawartość mikroskładników są dwukrotnie, a niekiedy nawet trzykrotnie wyższe w materiale lodowcowym w porównaniu z osadem eolicznym znacznie młodszym i odmiennym granulometrycznie. Jedynie zawartość ołowiu układa się odwrotnie. Tego bowiem składnika jest dwukrotnie więcej w osadzie eolicznym, czyli w warstwach wierzchnich w porównaniu z osadem zwałowym. Wydaje się, że w tym przypadku należy podkreślić działalność człowieka, która prowadzi do nagromadzenia ołowiu w wierzchnich poziomach gleby, niezależnie od jej składu granulometrycznego.
DYSKUSJA
Powstawanie współczesnych gleb płowych na półkuli północnej Europy i Ameryki należy wiązać przede wszystkim z zasięgiem poszczególnych zlodowaceń występujących w plejstocenie [Soil Atlas o f Europe 2005; Kowalkowski, Borzyszkowski 1977; Kowalkowski
TABELA 3. Całkowita analiza frakcji <1 mm w % TABLE 3. Total chemical analysis o f fraction <1 mm in % Profil Profile Głębo kość Depth Poziom-genet. Genetic horizon Straty prażenia Ignition loss SiO , Fe O2 j A 1 2 0 3 CaO MgO k2° P 2 0 5 Mn [cm] % mg/kg Rogów 5-15 A 5,39 83,73 0,60 5,71 0,56 0,31 2,76 0,100 275,0 30-4 0 Ee 1,83 87,75 0,71 5,85 0,36 0,30 2,62 0,120 250,0 60-7 0 II Eet 1,25 9 0 ,87 0,57 4,32 0,31 0,28 1,32 0,031 125,0 9 0 -1 0 0 II Bt 2,48 85,98 1,81 5,19 0,38 0,50 2,94 0,063 312,5 180-200 II C 3,18 81,12 2,71 6,28 0,91 0,71 4,14 0,100 450,0 Szpetal 3-15 A 5,48 89,08 0,56 2,48 0,21 0,21 1,44 0,034 62,5 3 0 -4 0 Eet 1,14 83,85 0.73 4,70 2,55 0,40 3,60 0,020 75,0 4 0 -6 0 EetgBt 1,49 88,81 0,46 4,10 0,52 0,30 3,12 0,018 112,5 9 0 -1 0 0 Bt 4,50 76,51 3,31 7,59 1,47 0,78 4,50 0,048 112,5 140-150 BtC 6,67 73,02 1,28 5,92 n.o. n.o. 4,62 0,081 287,5 N ow e 5-15 A 3,19 84,50 1,16 4,55 1,40 0,38 4,48 0 ,054 172,0 Miasto 3 5 -5 0 Eet 1,85 85,46 1,23 4,92 1,15 0,36 3,60 0,050 133,0 6 0-65 EetBt 4,84 74,00 3,35 8,76 1,64 0,91 4,74 0,140 2 0 0,0 6 5 -7 0 IIBt 4,01 81,09 3,98 5,58 1,61 0,66 4,08 0,063 2 0 4,0 80-90 IIBt 3,97 77,46 3,34 6,96 1,75 0,96 4,32 0,072 2 2 0.0 100-110 IIBtCca 8,11 66,68 2,49 7,05 10,15 1,44 4,20 0,077 170,0 140-150 II Cca 7,93 66,00 2.30 7,46 10,22 1.38 4,08 0,100 164,0 175-180 II Cca 7,68 65,16 4,60 6,43 8,05 1,03 4,04 0 ,144 1140,0 Radzyń 2 -12 A 1,85 84,61 1,03 5,94 0,80 0,43 3,78 0,055 300,0 Podlaski 12-25 AEet 2,09 84,68 0,71 5.86 0,70 0,36 3,98 0,046 362,5 3 0 -4 0 Eet 3,45 83,32 0,67 5,94 0,59 0,33 4,14 0,049 350,0 4 5 -7 0 Bt 2,97 77,51 4,2 4 9,59 0,98 0,58 4,20 0,059 237,5 80-85 II BtC 0,59 90,94 0,74 3,95 0,31 0,25 2,22 0,026 50,0 100-140 II BtC 2,14 86,73 1,00 6,05 0,63 0,41 2,94 0,053 162,5 190-200 III C 3,05 80,53 2,00 7,50 2,03 0,65 3,36 0,112 2 25,0
Pojawiła się wtedy w ieczna czy okresowa zmarzlina i późniejsze zjawiska peryglacjalne obejmujące obszar około 500 km od czoła lodowca. Największe nasilenie tych procesów czy zjawisk miało miejsce mniej więcej 24000-20000 lat PB, czyli od momentu powstania ciągłej marzłoci do czasu jej zanikania. Obszary, z których lodowiec ustępował, podlegały transformacji w strefie peryglacjalnej w wyniku wcześniejszego wietrzenia mrozowego, procesów soliflukcji i potężnych zjawisk eolicznych. Wszystkie procesy kształtowały w nowy sposób starą rzeźbę obszarów osadów glacjalnych czy fluwioglacjalnych. Zostały przekształcone, a nawet niekiedy całkowicie zniszczone gleby, jeżeli występowały formy starsze terenu, a powstawały struktury nowe, występujące na przedpolu lodowca, na których między innymi zaczęły od nowa powstawać gleby.
Pod w zględem fizyko-chem icznym zm ieniła się rów nież skała macierzysta późniejszych gleb. W okresach zimnych glacjału ulegała ona przede wszystkim wietrzeniu fizycznemu i wywiewaniu, a w okresach ciepłych interglacjału głównie procesowi wietrzenia chemicznego z udziałem biologicznego, gdy pojawiła się już różnorodna roślinność.
120 K. Konecka-Betley
T A B E L A 4 . C a łk o w ita z a w a r to ść n iek tó r y ch form ż ela za i m ik r o sk ła d n ik ó w T A B L E 4 . T otal co n te n t o f s e le c te d iron form s and m icro elem en ts
M ie j s c o w o ś ć L o c a lity P o z io m g e n e t. G en et. h ori zo n G łę b o k o ś ć D ep th [cm ] F e 20 3 [%] C a łk o w ita z a w a r to ść T otal c o n te n t [m g/k g] m e to d a Tam m a Tam m m eth od m e to d a J a c k so n a J a c k s o n m eth od o g ó łe m to ta l zw ią za n e * b o u n d e d M n Zn C u C o N i Pb N o w e | M ia sto A 5 - 1 5 0 ,2 3 0 ,2 7 1 ,1 6 0 ,8 9 1 72 2 5 3 ,5 2 .6 7 ,1 2 4 ,0 ! E et 3 5 - 5 0 0 ,1 1 0 .2 1 1 ,2 3 1 ,0 2 133 17 3 ,1 3 ,4 7 ,7 2 0 ,0 11 Bt 6 5 - 7 0 7 0 - 8 0 8 0 - 9 0 0 .2 0 0 ,2 5 0 ,1 6 0 ,6 2 0 .5 4 0 ,4 4 3 .9 3 .1 0 3 ,3 4 3 ,3 6 2 ,5 6 2 ,9 0 2 0 4 1 2 0 2 2 0 5 0 35 4 0 1 0 ,5 6 .5 7 .5 10, 6 ,6 7 ,9 2 0 .5 1 6 .5 2 3 ,0 1 2 .5 1 0 .0 1 1 .5 IIB tC c a 1 0 0 - 1 1 0 0 .0 8 0 ,3 0 2 ,4 9 2 ,1 9 1 7 0 3 0 6 ,5 5 ,7 1 8 ,0 1 2 ,2 IlC c a 1 4 0 - 1 5 0 1 7 5 - 1 8 5 0 ,0 6 0 .3 1 0 ,2 7 1 ,1 2 2 ,3 0 4 .6 0 2 ,0 3 3 ,4 8 1 6 4 1 1 4 0 3 0 4 5 6 ,0 9 ,0 5 .2 9 ,6 1 6 .0 2 3 ,5 9 ,4 3 8 ,0 * z w ią za n e w glino krze m ianach — b o u n d e d in ailumino silic a te s
Zdefiniowanie środowiska peryglacjalnego przyczyniło się do rozszerzenia badań nad stratygrafią plejstocenu [Dylik 1953, 1973; Różycki 1972, 1978; Prószyński 1973; Goździk 1973, 1988, 1995; Goździk i in. 1988],
Rozpoznano i scharakteryzowano podstawowe typy pogrzebanych procesów i struktur zmarzlinowych powstające w okresach zimnych, takie jak: kliny lodowe, kopalne szczeliny, spłukiwanie osadów, osuwiska ziemne, pęcznienie mrozowe czy nawiewanie pyłu, powtarzające się wielokrotnie w plejstocenie. Omawiane typy kopalnych przekształceń mrozowych występują w osadach podścielających gleby, a niekiedy w samych glebach po każdym rozpoznanym na obszarze Polski zlodowaceniu. Niekiedy gleby tworzą się równocześnie z nawiewaniem lessu.
W Polsce środkowej z materiału zlodowacenia warty przekształconego peiyglacjalnie w interglacjale eemskim powstała gleba płowa (fot. 10) w Kazimierzy Wielkiej w okolicach Krakowa - badania Jersaka [1985]), czy w okolicach Sandomierza [Konecka- Betley, Straszewska 1977], przykryta osadami vistulianu. Zanim weszła w stan kopalny, jej warstwy wierzchnie w wielu przypadkach zostały zniszczone, zdenudowane, a nowe osady - najczęściej lessowe - osadziły się często na poziomie Eet lub nawet Bt omawianej gleby. Jak definiują niektórzy autorzy [Konecka-Betley, Straszewska 1977], gleba została „ogłowiona”, czyli pozbawiona poziomów wierzchnich. W młodszym osadzie w stropie gleby eemskiej występują często kliny zmarzlinowe, które czasem ją przecinają (fot. 11). Świadczą one o warunkach peryglacjalnych, jakie zapanowały w okresie ustępowania zmarzliny ostatniego zlodowacenia vistulianu. Bardzo rzadko spotyka się również kliny zmarzlinowe w spągu gleby eemskiej, jak ma to miejsce np. w Łopatkach [Konecka-Betley 1991].
Przy powstawaniu gleb płowych koniecznym elementem jest występow anie pewnych form i typów rzeźby terenu. Przemieszczaniu bowiem minerałów ilastych, łącznie z żelazem w głąb profilu glebow ego musi towarzyszyć przemywny typ gospodarki wodnej. Ten ostatni zaś zależy właśnie od rzeźby terenu zarówno występującej na badanym terenie, jak i kopalnej. Gleby płowe rozwijają się najwłaściwiej na obszarach wierzchowinowych, które reprezentują typ rzeźby lodowcowej lub eolicznej. Nie zawsze więc mogą się tworzyć dobrze wykształcone profile gleb płowych w poszczególnych okresach glacjalno-interglacjalnych.
FO TO 1. Poziom A - w pyłow ej m asie glebow ej n ieliczne, słabo o b to czo n e w iększe ziarna kw arcu nieco substancji organicznej św ieżej oraz nieliczne przestrzenie puste, nicole skrzyżow ane
PI łO I O 1 .1 lorizon A - rare, poorly rounded larger q u artz grains, organic m atter and few em pty voids in silty soil m ass; crossed nicols
F O T O 2. P o z io m F e l - w m a s ie g le b o w e j stw ie rd zo n o bard zo m ałe zaw artości ro z p ro s zo nych m inerałów ilasty ch, dużo przestrzeni pusty ch być m oże po k o rzen io w y ch . n icole skrzy żow ane PH O T O 2. H orizon Fet - very low qu an tities o f clay m inerals diffused in soil m ass with many empty voids, probably o f root origin: crossed nicols
m m
FO TO 3. Poziom Bt c iem n o b rązo w e masy w ne
otoczki w yp e łn iające pory lub o tac za jąc e ziarn a m inerałów pierwotny ch w glinie zw ałow ej, niekiedy w a rs tw o w a n e i z d e f o r m o w a n e p rz e z p ro c e sy pery glacjalne. nicole skrzy żow ane
Pł IO TO 3 . 1 lorizon Bt - dark -b ro w n m assive c o at ings infilling empty voids or su rro u n d in g g rain s o f primary m inerals in boulder clay, in som e cases hori zo n ta l-b e d d e d and defo rm ed by perig lacial p ro cesses: crossed nicols
FO TO 4. Poziom Bt - jasnożółla w arstw a iłu w yścielająca od w ew n ątrz pory. co być m oże w iąże się z ponow ną i Ilu w iacją w osadzie, nicole sk rz y ż o w a n e
PI 1 0 1 0 4. H orizon Bt lig h t-y ellow clay lay er
coating the internal parts o f \o id s : m ost p ro b ably the result o f again illuviation in the sed i ment: crossed nicols
122 K. K o n e c k a - B e ll e v
FO TO 5. Poziom B tC ca - m ało m iąższa w arstw a m inerałów ilastych w yściela niektóre pory gleby, g d z ie n ie g d z ie z n a jd u ją się p r z e m ie s z c z o n e w ęglany, nicole skrzyżow ane
P H O K ) 5. H orizon BtC'C'a thin layer o f clay
m inerals co atin g som e soil pores, with d isplaced carb o n ates in soil mass: crossed nicols
F O T O 6. P o z io m C'ca n ie lic z n e m ałe p o ry
w y ścieła su b stan cja ilasta nasycona w ęglanam i, nico le skrzy żo w an e
PI IO TO 6. 1 lorizon C'ca - rare sm all pores coated by clay m atter saturated w ith carbonates: crossed nicols
FO TO 7. Poziom C ca - p rzem ieszczo n e węglany w y ścielają lub wy p ełn iają n iek tó re pory. n icole sk rz y ż o w a n e
P H O K ) 7. H orizo n C'ca d isp lac ed c arb o n a te s
coating or infilling som e pores: crossed nicols
FO TO 8. Poziom C'ca - p rzem ieszczo n e węglany tw orzą kry stalarie w ęglanow e lub słabo w idoczne igiełki mikry tu. n icole skrzy żow ane
PH O TO 8. H orizon C'ca d isp laced c arb o n ates
fo rm in g carb o n a te c rista lla ria or poorly visib le m icrite needles: crossed nicols
F O T O 9. N o w e M i a s t o n ad P ilic ą : w s p ó ł c z e s n a niej ednoro dna gleba p łowa w y tw orzona z lessu na g li nie. p o d ścielona piaskiem |K. K onecka-Bctlc v 1979| P H O T O 9. N o w e M ia sto up o n Pi lic a: p r e s e n t day non-uniform Fuvisol devel oped from loess on loam, u n d e r l a i n by s a n d | K . K onecka-Betle y 1979|
F O TO 10. Kazimierza Wielka k/Krakowa: kopalna gleba płowa interglacjału eem sk iego wy tw o rzona z lessu [Jersak 1985| P H O K ) 10. Kazimierza W ielka near Cracow: fossil I.uvisol from the Femian Interglacial developed from loess [Jersak 1985|
1 O l( ) 11 Kazim ierza Wielka k/Krakowa: Vistulianskie kliny z marzl inow e pr zecinające kopalną izlebe pł ow ą interglacjału eem skieg o | Jersak 19 8 5 1
P H O I O 11. Kazimierza Wielka near C racow : Vislulian permafrost w edg es cutting fossil luvisol from the Femian Interglacial | Jersak 19 8 5 1
124 K. Konecka-Betley
Przy powstawaniu gleb bardzo ważne są niektóre właściwości samej skały osadowej. Przede wszystkim ważny jest skład mineralogiczny, wskazujący na szybkość lub zwolnione tempo wietrzenia minerałów pierwotnych. Bardzo ważne są proporcje między spoiwem a materiałem grubszym oraz kształtem, wielkością i charakterem powierzchni ziaren. Te wszystkie cechy substratu tworzącego skałę wskazują na jednorodność lub niejednorodność materiału, z którego powstają - po wejściu roślinności - późniejsze gleby. Substrat mineralny w klimacie bardzo zimnym, niekiedy pustyni arktycznej, zostaje często przewiewany, czasem tylko na niewielkie odległości. Dlatego może on być niejednorodny granulometrycznie, ale jednorodny mineralogicznie.
W skale tak przygotowanej przez procesy mrozowe, w nadchodzącym interglacjale czy interstadiale rozpoczyna się powolna dekalcytacja, powodująca przemieszczanie węglanów. W dalszej kolejności, nasilające się wietrzenie chemiczne prowadzi do uwolnienia, wymywania i przemieszczania ilu koloidalnego oraz makro- i mikro- skladników z wierzchnich do głębszych warstw profilów. Powstaje poziom Eet - poziom eluwialny - luvic. w miarę upływu czasu coraz bardziej zubożały. W jego spągu w wyniku nagromadzenia składników przemieszczanych, czyli procesu iluwiacji albo innej stratygraficznie skały rozpoczyna się powstawanie zasobnego poziomu Bt. co potwierdzają badania wielu autorów [Konecka-Betley 1962. 1968; Dobrzański i in. 1973. 1977: Czępińska-Kamińska 1987: Konecka-Betley. Czępińska-Kamińska 1979. 1985 a i b; Uggla i in. 1977: Dąbkowska-Naskręt. Jaworska 1997 a i b].
Cechy mikromorfologiczne gleb przekształconych peryglacjalnie niezależnie czy aktualnych czy kopalnych - pozwalają na wydzielenie ich jako oddzielnego typu [Konecka-Betley. Straszewska 1977: Konecka-Betley 1979. 2002: Morozowa 1981: Zasoński 1974. 1992: Konecka-Betley: Baraniecka 1995: Zagórski 1995: Konecka-Betley. Zagórski 1996: Manikowska. Konecka-Betley 2002: Dolecki. Mroczek 2003: Dolecki i in. 2004]. Typologiczne określenie jednak gleby pogrzebanej jest słuszne tylko wtedy, gdy można wydzielić wszystkie poziomy genetyczne charakterystyczne dla określonego typu [Goździk i in. 1988]. Ponieważ nie opracowano do tej pory klasyfikacji i typologii gleb kopalnych, zastosowano nazwy z typologii gleb współczesnych zgodnie z zaleceniami Komisja PaleopedolOgii 1NQUA [Konecka-Betley 1987: Bednarek 2000].
Bardzo ważnym wskaźnikiem rozpoznawania typologicznego gleb kopalnych jest szeroko ujęta biostratygrafia. a głównie palinostratygrafia. W jej obrębie wyróżnia się i rozpoznaje przede wszystkim pyłek i zarodniki roślin, co mówi o sukcesji roślinnej, zmieniającej się wraz ze zmianami klimatu.
Powstawanie gleb od momentu wejścia roślinności, po ustąpieniu zmarzliny w vistulianie. rozpoczęło się od siedlisk borowych, przez ciepłe optimum klimatyczne z lasem mieszanym i liściastym (leszczyna). Gdy rozpoczyna się nowe oziębienie klimatu, pojawiają się bory świerków o-sosnowe. które przechodzą w końcu w bory sosnowo- brzozowe [Różycki 1972: Goździk i in. 1988: Konecka-Betley. Czępińska-Kamińska 1985a i b|. Opierając się na badaniach pyłkowych można w pewnym stopniu rozpoznać warunki roślinno-klimatyczno-glebowe. Na tej podstawie można określić, kiedy powstało pseudooglejenie lub kiedy mogło się zaznaczyć słabe bielicowanie. Najważniejsze jednak wydaje się rozpoznanie, w jakim czasie zaczął się tworzyć poziom Bt argic gleb} współcześnie występującej na powierzchni terenu? Można wyrazić pogląd, że poziom Bt tych gleb zaczął się tworzyć równocześnie z powolnym ustępowaniem zmarzlin}. Rozmarzające poziom} w ierzchnie przesycone wodą ubożał} w składniki najdrobniejsze i dwuwartościowe żelazo osadzane nad ustępującą zmarzliną, głównie w osadach jednorodnych. Na obszarze zlodowacenia środkow o-polskiego ..per} glac jalny“ poziom B
mógł się zacząć tworzyć po interstadiale denekamp w czasie ustępowania klimatu zimnego i wieloletniej zmarzliny (20 000 Ka BP). Obszar najmłodszego zlodowacenia - vistulianu najprawdopodobniej podlegał tym zjawiskom nieco później, być może w interfazie epe (14 500 Ka BP) [Manikowska 1995; Konecka-Betley, Janowska 1996, 2005; Konecka- Betley 2001]. Przy wejściu osadu przekształconego peryglacjalnie w okres interglacjału poziom B był już w dużej mierze ukształtowany.
Dla niektórych osadów, być może do rozpoznania gleb, można jeszcze zastosować tzw. malakostatygrafię, czyli podział - na podstawie którego można wyróżnić skały z poziomem mięczaków czy vertebrostatygrafię - warstwy skalne ze szczątkami kręgow ców, które mogą stanowić odrębny typ skały.
Dla określenia wieku najmłodszych lessów o różnej miąższości, zalegających na osadach glin zwałowych vistulianu i glin zwałowych zlodowacenia środkowo-polskiego warty, zastosowano metodę termoluminescencji. Bluszcz i in. [1994], określając wiek najmłodszych osadów pyłowych północno-zachodniej Polski, otrzymali dwie główne fazy jego nawiewania: starszą datowaną na 17 tys. lat i młodszą około 7 tys. lat BP. Podobne i nieco młodsze daty w środkowej Polsce podają Prószyńska-Bordas i in. [1989] i Prószyński [1973]. W kilku przypadkach data pyłowego poziomu Bt w Rogowie [Konecka-Betley, Czępińska-Kamińska 1979, 1985b] kształtuje się od około 13400 do 13800 tys. lat BP. Mimo różnowiekowego podłoża (vistulian i warta) na obu obszarach nawiewanie najmłodszych lessów odbywało się w jednym czasie (późny vistulian).
W holocenie od 5000 tys. lat BP ujawniają się nowe przemiany fizyko-chemiczne gleb płowych przekształconych peryglacjalnie. Rozpoczyna się ich antropogenizacja, przejawiająca się między innymi ubytkiem lub nagromadzeniem substancji organicznej w poziomie A ochric, niekiedy jeszcze mollic, niektórych mikropierwiastków czy nadmiernej ilości fosforu [Chojnicki 1993; Szafranek 2000]. Może również wystąpić ich osuszenie lub zawodnienie. Są to zjawiska niekorzystne zarówno z punktu widzenia łańcucha troficznego: gleba-roślina-zwierzę-człowiek, jak i dla naturalnego rozwoju typologii badanych gleb. Zamiana wielu płowych gleb leśnych na uprawy rolnicze przyczynia się także do wzrostu zawartości dwutlenku węgla w atmosferze.
Omawiane zjawiska i procesy obejmujące osady późnego plejstocenu i holocenu przyczyniły się do poznania genezy gleb płowych przekształconych peryglacjalnie z wyraźnie widocznym poziomem iluwialnym Bt argic.
Na podstawie takich samych badań w starszych interglacjałach wielu autorów^ [Konecka-Betley, Straszewska 1977; Konecka-Betley 1991, 2002; Morozowa 1981, Konecka-Betley, Zagórski 1996; Manikowska, Konecka-Betley 2002] stwierdziło występowanie gleb kopalnych, pozwalających na takie typologiczne rozpoznanie, jak to ma miejsce na obecnej powierzchni terenu.
Przemiany peryglacjalne przygotowujące skałę do przemian glebowych, powtarzały się wielokrotnie, zawsze przy ociepleniu klimatu po każdym zlodowaceniu występującym na terenie Polski.
WNIOSKI
Długoletnie badania własne i bogata literatura pozwoliły na sformułowanie wniosków: 1. Powierzchniowe gleby płowe (lessives) jednorodne i niejednorodne na obszarze Polski
środkowej zaczęły się tworzyć w późnym plejstocenie pod wpływem wieloetapowych procesów geologiczno-glebowych.
126 K. Konecka-Betley
2. Etapy przekształceń geologicznych to:
- działanie na substrat skalny wiecznej zmarzliny - wietrzenie mechaniczne;
- działalność wiatru w klimacie zimnym i suchym, czyli powstawanie pokryw eolicz- nych, najmłodszych lessów;
- ustępowanie zmarzliny, zjawiska klimatu peryglacjalnego - erozja, denudacja i pierw sze objawy iluwiacji.
3. Etapy powstawania gleb to:
- wejście roślinności i rozpoczęcie gromadzenia substancji organicznej; - równoczesne wietrzenie chemiczno-biologiczne;
- pogłębiający się proces eluwiacji i iluwiacji; - powstawanie gleby o morfologii O-A-Eet-Bt-C.
4. Poziom B litogenetyczny przyszłych gleb płowych zaczął powstawać od momentu zanikania zmarzliny w późnym plejstocenie, być może po interstadiale denekamp czy interfazie epe; substrat mineralny był przesycony wodą, przemieszczającą frakcję koloidalną i związki żelaza. Poziom B „wchodził” w holocen już w pewnym stopniu ukształtowany.
5. Te same cechy i etapy przekształceń peryglacjalnych występują także w osadach star szych interglacjałów, co umożliwiło wydzielenie w nich również gleb płowych, ale już kopalnych.
6. W kopalnych glebach interglacjalnych podkreśla się zjawiska diagenetyczne, które w glebach płowych współczesnych jeszcze nie występują.
LITERATURA
BARANIECKA M. D., KONECKA-BETLEY K. 1993: Zmiany litologiczne i pedologiczne w glinach zw ało wych zlodow acenia warty w Kopalni Bełchatów. A cta Geogr, Lod. 65: 19-34.
BEDNAREK R. 2000: Gleby kopalne jako źródło informacji o zmianach środowiska przyrodniczego. Au NC.
G eo g ra fia 31: 4 7 -6 3 .
BLUSZCZ A ., KOZARSKI S., NOWACZYK B. 1994: Termoluminescencyjne datowanie vistuliańskich po kryw lessow ych Pomorza Zachodniego. Zesz. Nauk. Pol. SI. G eochronom etria 10: 2 2 6 -2 5 0 .
CHOJNICKI J. 1993: Gleby płowe wytworzone z utworów pokrywowych Równiny Błońsko-Sochaczewskiej.
Rocz. G lebozn. 44, 3/4: 1 3 5 -1 5 0 .
CZĘPIŃSKA-KAM IŃSKA D. 1987: R ozm ieszczenie frakcji zw iązków mineralnych fosforu w profilu gleby płowej. Jubileuszowa Sesja Naukowa Wydziału Roi. Wyd. SGGW AR: 111-119.
DĄBKOW SKA-NASKRĘT H., JAWORSKA H. 1997a: Gleby płowe wytworzone z utworów pyłowych Poje zierza C hełm ińsko-D obrzyńskiego i W ysoczyzny K aliskiej. Cz. I M orfologiczn e w ła śc iw o ści fizy k o chem iczne. Rocz. G lebozn. 48, 1/2: 5 9 -6 9 .
DĄBKOW SKA-NASKRĘT H., JAWORSKA H. 1997b: Gleby płowe wytworzone z utworów pyłowych Poje zierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego i W ysoczyzny Kaliskiej. Cz. II. Badania litologicznej jednorodności na podstawie analizy uziam ienia. Rocz. G lebozn. 48, 3/4: 123-130.
DOBRZAŃSKI B„ BOREK S„ BROGOWSKI Z., CZARNOW SKA K., CZERWIŃSKI Z., KĘPKA M„ KO NECKA-BETLEY K., KUŹNIAROWA A., ŁAKOMIEĆ I., ŚWIĘCICKI CZ. 1973: Typologia i w łaściw o ści gleb wytworzonych z gliny zwałowej zlodow acenia środkowopolskiego. Roczn. Nauk Roln. Seria D,
M on ografie 151: 1-75.
DOBRZAŃSKI B., KONECKA-BETLEY K., CZĘPIŃSKA-KAM IŃSKA D. 1977: Procesy kształtowania się gleb wytworzonych z gliny zwałowej W ysoczyzny Siedleckiej. Zesz. Nauk. SGGW, Rolnictwo 16: 9 -2 2 . DOLECKI L., MROCZEK P. 2003: Badania m ikrom orfologiczne kopalnego poziom u iluw ialnego gleby
DOLECKI L., MROCZEK R, KOŁODZIEJ T., KUSIAK J. 2004: Charakterystyka sekwencji gleb kopalnych vistulianu stanowiska Grabówka (Wzniesienia Urzędowskie) na podstawie cech mikromorfologicznych. Rocz. G lebozn. 55, 3: 71-82.
DYLIK J. 1953: O peryglacjalnym charakterze rzeźby środkowej Polski. A cta Geogr. UŁ 4: 1-116. DYLIK J. 1973: Procesy przekształcania podłoża gleb w warunkach peryglacjalnych. Zjazd Naukowy -Geneza
gleb wytworzonych z utworów przekształconych peryglacjalnie na Niżu Polskim- PTG: 5-12.
GOŹDZIK J. 1973: Geneza i pozycja stratygraficzna struktur peryglacjalnych w środkowej Polsce. A c ta Geogr. Lodz. 31: 1-117.
GOŹDZIK J., JANCZYK-KOPIKOWA Z., KONECKA-BETLEY K., LINDNER L., MADEYSKA T., MA KOWSKA A., MOJSKI J., RZECHOWSKI J. 1988: Zasady Polskiej klasyfikacji, terminologii i nomenkla tury stratygraficznej czwartorzędu. Wyd. Geologiczne, Warszawa: 1-64.
GOŹDZIK J. 1995: A permafrost evolution and its im pact on some depositional condition between 20 and 10 ka in Poland. Biul. P erygl. 34: 53-72.
ISSMER K. 2000: Późnoplejstoceńskie osady lessowe na seriach glacjalnych północno-zachodniej Polski oraz ich paleogeograficzne znaczenie. PTPN, Poznań 27: 153 ss.
JAWORSKA H., DĄBKOW'SKA-NASKRĘT H. 1999: Gleby płowe wytworzone z utworów pyłowych Pojezie rza Chełmińsko-Dobrzyńskiego i Wysoczyzny Kaliskiej. Cz. III. Skład chemiczny i mineralogiczny. Rocz. Glebozn. 50, 1/2: 97-114.
JAGER K. D., KOPP D. 2004: Uber Entstehungszeit und Bildungsmilien lessivirter Bóden in Mitteleuropa. R egion aln y M on itoring Ś rodow iska P rzy ro d n icze g o 5: 103-115.
JERSAK J. 1985: Loess section at Odonów. W: Problems of the stratigraphy and paleogeography at loesses. UMCS, Lublin: 172-175.
KARASZEWSKI W. 1972: Pokrywowe utw'ory pyłowe w Polsce środkowej. K w a rta ln ik G eo lo g iczn y 16, 1:171-182.
KONECKA-BETLEY K. 1960: Wstępne kryteria rozpoznawania gleb lessives i niektórych gleb brunatnych. Rocz. G lebozn. 10, 1: 131-138.
KONECKA-BETLEY K. 1961: Studia nad kompleksem sorpcyjnym gleb wytworzonych z gliny zwałowej w nawiązaniu do ich genezy. Rocz. G lebozn. 10, 2: 469-524.
KONECKA-BETLEY K. 1962: Rozmieszczenie wapnia i magnezu w profilu gleb wytworzonych z gliny zwałowej jako jeden ze wskaźników typologicznych. Rocz. G lebozn. 12: 257-268.
KONECKA-BETLEY K. 1968: Zagadnienia żelaza w procesie glebotwórczym. Rocz. G lebozn 19, 1: 51-98. KONECKA-BETLEY K. 1979: Reliktowe procesy glebotwórcze w glebach współczesnych wytworzonych z
gliny zwałowej. Zesz. Nauk. SG G W 18: 77-97.
KONECKA-BETLEY K. 1983: Gleby jako element środowiska geograficznego. W: „Człowiek i środowisko w pradziejach.” PWN, Warszawa: 83-102.
KONECKA-BETLEY K. 1987: Gleby kopalne jako jednostki klasyfikacji stratygraficznej czwartorzędu. K w artaln ik G eo lo g iczn y 31: 185-190.
KONECKA-BETLEY K. 1991: Micromorphologie Features of Fossil Soils in loesses of the Łopatki Profile (SS Poland). Ann. UMCS sectio B 46: 129-138.
KONECKA-BETLEY K. 2001: Rekonstrukcja przebiegu procesów pedologicznych w późnym plejstocenie i holocenie w środkowej Polsce. Rocz. G lebozn. 52, 1/2: 99-118.
KONECKA-BETLEY K. 2002: Paleosols of different age developed from loesses in Poland. W: Paleopedo- logy problems in Poland. Tow. Naukowe, Lódź: 135-165.
KONECKA-BETLEY K., BOREK S., CZARNOWSKA K., KĘPKA M., KRÓLOWA H., ŁAKOMIEĆ I., KOBYLIŃSKA J. 1970: Wpływ procesu odgórnego oglejenia na kształtowanie się gleb wytworzonych z gliny zwałowej. Rocz. G lebozn. 21, 1: 21-50.
KONECKA-BETLEY K., MAJSTERKIEWICZ T. 1973: Geneza gleb wytworzonych z pokrywowych utwo rów pyłowych Polski środkowej. Rocz. G lebozn. 24, 2: 133-158.
KONECKA-BETLEY K., RUSZCZYŃSKA-SZENAJCH H. 1977: Reliktowa gleba płowa (lessives) wytworzo na z gliny zwałowej maksymalnego stadiału zlodowacenia środkowo-polskiego w Nowym Mieście nad Pilicą. Przewodnik Symp. Teren. „Czwartorzęd zachodniej części rejonu Świętokrzyskiego”. Wvd. Geol. Warszawa: 127-132.
KONECKA-BETLEY K., STRASZEWSKA K. 1977: Badania paleopedologiczne lessów okolic Sandomierza na tle ich stratygrafii. Studia Geol. P olon ica 52: 215-253.
KONECKA-BETLEY K., CZĘPIŃSKA-KAMIŃSKA D. 1979: Typologia gleb wytworzonych z płytkich utworów pyłowych wysoczyzny skierniewickiej. Rocz. Glebozn. 30, 2: 95-110.
KONECKA-BETLEY K., CZĘPIŃSKA-KAMIŃSKA D. 1985a: Wiek i kształtowanie się gleb i kopalnych osadów organicznych lasów Rogowa (Wvsoczyzna Rawska). Rocz. G lebozn. 36, 2: 111-129.
KONECKA-BETLEY K., CZĘPIŃSKA-KAMIŃSKA D. 1985b: Kopalne osady organiczne w lasach Rogowa jako wskaźnik przemian środowisk. Rocz. G lebozn. 36, 2: 131-141.
KONECKA-BETLEY K., BARANIECKA M. D. 1995: Micromorphological differentiation of the top part of the Warta and Odra glacial till complexes. A cta Geogr. Lodz. 6 8: 117-134.
128 K. Konecka-Betley
KONECKA-BETLEY K., ZAGÓRSKI Z. 1996: Cechy lito- i pedogenezy w glebach zlodowacenia Warty. Acta
Geogr. Lodz. 71: 9 7 -1 1 1 .
KONECKA-BETLEY K.. JANOW SKA E. 1996: Wiek i pochodenie osadów a niektóre procesy glebotwórcze.
Rocz. G lebozn. 47: 1 1 3 -1 2 3 .
KONECKA-BETLEY K., JANOW SKA E. 2005: Late Glacial and Holocene stratotype profile o f paleosols in the Warsaw basin. Studia O uarternaria 22: 3 -1 7 .
KOWALKOWSKI A. 1988: Wiek i geneza gleb. W: Przemiany środowiska geograficznego Polski. W szechni ca PAN: 4 5 -8 5 .
KOWALKOWSKI A., BORZYSZKOWSKI J. 1977: The role o f peryglacial and extraperyglacial perstruction in the soil profile in Central Europa. F olia O uarternaria 49: 2 5 -3 7 .
KOZARSKI S. 1990: Pleni and late vistulian aeolian phenomena in Poland: new occurrens palaeoenvironmen- tal and stratygraphic interpretation. A c ta Geogr. 2 6 -2 7 : 3 1 -4 5 .
KOZARSKI S., NOWACZYK B. 1991: Lithofacies variation and chronostratigraphy o f late vistulian and holocene eolian phenomena in north western Poland. Z. G eom orph. NF Suppl. 90: 1 0 7-122.
M AKOW SKA A. 1973: Lessy w strefie glacjalnej zlodowacenia północnopolskiego. K w artalnik G eologiczny 17, 1: 1 5 2 -1 6 6
M ANIKOW SKA B. 1995: Aeolian activity diferentiation in the area o f Poland during the period 2 0 -8 ka BP.
Biul. P ery g la c ja ln y 34: 1 2 5 -1 6 5 .
MANIKOWSKA B. 1997: Peryglacjalne utwory pokrywowe i kształtowanie profilu glebow ego na w ysoczyź- nie fluwioglacjalnej w Polsce środkowej. Rocz. Glebozn. 48. 3/4: 151-167.
M ANIKOW SKA B„ KONECKA-BETLEY K. 2002: Micromorphological study o f Eemian - Early Vistulian buried paleosol on till sedim ent in the Central Poland. W: P aleopedology problem in Poland. Łódzkie Tow. Nauk., Łódź: 2 1 3 -2 3 3 .
MOROZOWA T. D. 1981: R ozvitie p oczw ien n ogo pokrova Evropy w pozdnem plejstocenie. Nauka, M o skwa: 1 -2 8 2 .
POLSKIE TOWARZYSTWO GLEBOZNAWCZE 2003: Klasyfikacja zasobów glebowych świata (World refe rence base for soil resources) wersja polska: 1-106.
PRÓSZYŃSKI M. 1973: O gólna charakterystyka utworów macierzystych gleb okolic Warszawy (po stronie lewobrzeżnej) ukształtowanych częściow o w warunkach peryglacjalnych. Zjazd Nauk. „Geneza gleb wy tworzonych z utworów przekształconych peryglacjalnie na N iżu Polski” . PTG: 4 7 -5 0 .
PRÓSZYŃSKA-BORDAS H„ PRÓSZYŃSKI M„ STAŃSKA-PRÓSZYŃSKA M. 1989: Chronologia termolu m inescencyjna profilu aluwialno-Iessowego w porównaniu z datowaniem TL eem skich stanowisk jezior- no-bagiennych. Zesz. Nauk. P olitech. SI. G eochronom etria 6: 2 5 1 -2 6 4 .
REUTER G. 1964: Vergleichende Untersuchungen an lessivirten Bóden in verschiedenen Klimagebieten, 8th Int. Congr. Soil Sc. Bucharest V: 723 -7 3 2 .
RÓŻYCKI S. Z. 1972: Plejstocen Polski Środkowej na tle przeszłości w górnym trzeciorzędzie. PWN, Warsza wa: 1-2 5 0 .
RÓŻYCKI S. Z. 1978: Od Mocht do syntezy stratygrafii plejstocenu Polski. Roczn. Pol. Tow. Geol. 48,3/4: 4 4 5 - 4 7 8 .
SOIL ATLAS OF EUROPE 2005: Institute for Environment and Sustainability (IES) European com m ission. Joint Research Centre: 1-1 2 8 .
SZAFRANEK A. 2000: Wpływ użytkowania rolniczego na właściw ości fizykochemiczne gleb płowych W yso czyzny K ałuszyńskiej. Rocz. Glebozn. 51. 3/4: 9 7 -1 0 5 .
UGGLA H., UGGLA Z., RÓG J. 1977: Gleby płowe rezerwatu Starzyna w Puszczy Białowieskiej. Zesz Nauk.
ART Olsztyn, G eodezja i U rządzenia R olne.cz. I: 1 2 7 -1 4 1 , cz. II: 143 -1 5 7 .
VAN VLIET-LANOE B. 1985: Frost effects in soils. W: S oils and quartenary landscape evolution (ed.) J. Boardman: 1 1 7 -1 5 8 .
ZAGÓRSKI Z. 1995: M ikrom orfologiczne cechy procesów lito- i pedogenezy w glebach niejednorodnych w ytworzonych z osadów glacjalnych. Rocz. G lebozn. 46,3/4: 7 1 -9 3 .
ZAGÓRSKI Z. 1996: Granulometryczne wskaźniki procesów pedo- i litogenezy w glebach niejednorodnych w ytworzonych z osadów glacjalnych. Rocz. G lebozn. 47, supl.: 125-135.
ZASOŃSKI S. 1992: W łaściwości mikromorfologiczne gleb pyłowych Kotliny Kościelińskiej. Zesz. Nauk. AR
K raków 265: 1 9 -3 2 .
ZASOŃSKI S. 1974: Studia mikromorfologiczne i chem iczne nad procesem płow ienia gleb pyłowych. Rocz.
G lebozn. 25, 3: 5 5 -8 3 .
P ro f dr hab. K. Konecka-Betley
Katedra Nauk o Środowisku Glebowym, Zakład Gleboznawstwa SGGW ul. Nowoursynowska 159, 02-776 Warszawa
Errata do Roczniki Gleboznawcze t. 60 nr 4 2009 r.
str
Wiersz
od góry
Jest Powinno być
121 Foto 3 FOTO 3. Poziom B t - ciemnobrązowe masywne otoczki wypełniające pory lub otaczające ziarna minerałów pier wotnych w glinie zwałowej, niekiedy warstwowane i zdeformowane przez procesy peryglacjalne, nicole skrzy żowane
PHOTO 3. Horizon Bt - dark-brown massive coatings infilling empty' voids or surrounding grains o f primary min erals in boulder clay, in some cases horizontal-bedded and deformed by periglacial processes; crossed nicols
FOTO 3. Poziom Bt - ciem nobrązowe masywne otoczki iłu wypełniające pory lub otaczające ziarna minerałów pierwotnych w glinie zwałowej, niekiedy warstwowane i zdeformowane przez procesy peryglacjalne, nicole skrzyżowane
PHOTO 3. Horizon Bt - dark-brown mas sive clay coatings infilling empty voids or surrounding grains o f primary minerals in boulder clay, in some cases horizontal-bed- ded and deformed by periglacial processes; crossed nicols
zlecen iam i Komisja
124 30 Paleopedologii INQUA
zaleceniami Komisji Paleopedologii INQUA
