610
REC ENZJE„P u b lik a cje zw arte i a rty k u ły ” są w y m ie n io n e p o zy cje, k tórych a u to r w ca le n ie cy tu je11. W d zia le „ P ra sa cen tra ln a i reg io n a ln a ” w id n ieją ty tu ły w y m ie n io n e ró w n ież w w y k a zie p u b lik acji zw artych i a rty k u łó w . Z n a cz n e też są braki w in d ek sie n azw isk . Z a łą c z o n a d o p racy errata, w n o sz ą c a p o n a d 60 p o p r a w e k i u zu p ełn ień , sp ełn ia ty lk o o g r a n ic z o n ą rolę. Z a te p o m y łk i i n ie d o p a tr z e n ia należy o b a r c z y ć w in ą K ieleck ie T o w a r z y stw o N a u k o w e .
W z a k o ń c z e n iu n a leży stw ierd zić, że p u b lik a cja p o św ię c o n a „Im igracji c h ło p ó w k ieleck ich ” zaw iera sp o r o c ie k a w e g o m ateriału fa k to g r a fic z n e g o , k tóry w w ięk sz o ści m o ż n a w y k o r z y sta ć d o p o r ó w n a ń przy o p r a c o w y w a n iu im igracji c h ło p ó w w in n ych w o jew ó d ztw a ch . Z a p e w n e za ch ęci o n a d o p e łn e g o n a u k o w e g o jej o p r a c o w a n ia . S taje się to tym k o n ieczn iejsze, że r ece n z o w a n a k sią ż k a d o m ia n a w p ełn i n au k ow ej z w ielu w z g lę d ó w p r eten d o w a ć nie m o że.
J ó z e f G rzy w n a
D o cu m en ts D ip lo m a tiq u e s F rançais (t. I) 1954 (2 1 ju ille t— 31 décem b re)·, (t. II) 1955, cz. 1 ( 1erja n v ie r— 3 0 ju in )·, (t. III) 1 9 5 5 ,cz. 2 ( 1erju ille t— 31 d é c e m b r e ). A n n exes: (t. I) 1954 ( E n tretien s d e s M in istre s d es A ffaires E tra n g ères (...) con cern ant l'Indochine en 1 9 5 4 ); (t. II) 1955, cz. 1 ( E n tre tie n s d e s M in istre s d es A ffaires E tra n g ères con cern ant les p roblèm es eu ropéen s (ja n v ie r 195 5 ); (t. I ll) 1955, cz. 2 ( C onférence d es C hefs d e gouvernem ent d e la F rance, d e s E ta ts-U n is, du R o y a u m e -U n i d e l ’U .R .S .S . G e n è v e ) ( 1 8 — 23 J u ille t 1 9 5 5 ). P a ris, Im p rim erie N a tio n a le ; t. II, 19S7; t. III, 1988, s. 1016, 849, 1027, a n n ex es s. 4 81, 2 41, 533.
W e F ran cji w y d a n o d o tą d trzy w ielk ie serie d o k u m e n tó w d y p lo m a ty c z n y c h (w su m ie 103 to m y ), p o św ię c o n e g en ezie w o jen 1870— 1871, 1914— 1918 i 1939— 1945. E d ycją d w ó c h o sta tn ic h k ie r o w a ł św ie tn y z n a w ca sto su n k ó w m ię d z y n a r o d o w y c h , Pierre R e n o u v i n . O n też b y ł in sp ira to rem p u b lik o w a n ej o b e c n ie serii „ D o c u m e n ts D ip lo m a tiq u e s F ra n ça is” 1. Id eę R e n o u v in a p o d ją ł, p o je g o śm ierci w 1974 r„ Jea n -B a p tiste D u r o s e l l e . H isto ry k d ziejó w n a jn o w sz y c h , p r o fe so r S o r b o n y (Paris— I) i l’In stitu t d ’E tu d es P o litiq u e s w P aryżu , je st a u to r em liczn y ch o p r a c o w a ń d o ty c z ą cych francuskiej p o lity k i zagran iczn ej. Ś w ietn e p ió r o i n o w a to r sk ie k o n cep cje p rzy n io sły mu z a słu ż o n y , św ia to w y r o zg ło s.
Z e sp ó ł sk ła d a ją cy się z h isto r y k ó w , a r c h iw istó w i e m ery to w a n y ch d y p lo m a tó w p rzy g o to w u je p o d k ieru n k iem D u r o se lle ’a, d w a to m y D D F roczn ie. U zu p ełn ia ją je a n ek sy , zaw ierające tzw. „ Z ie lo n e k się g i” . W y d a w a n e p o m ię d z y 1949 a 1956 r. w niew ielk iej ilo śc i e g ezm p la rzy , ja k o w ew n ętrzn y m ateriał Q u ai d ’O rsay ( trè s s e c r e t) , d ają m . in. p ełn e sp ra w o zd a n ia z o b ra d p r z y w ó d c ó w i m in istr ó w sp raw za g ra n iczn y ch w ielk ich m o c a r stw (1 9 5 5 , t. II).
P ub lik ację r o zp o czy n a ją p o r o z u m ie n ia g en ew sk ie , p o d p isa n e n o c ą 20/21 lip ca 1954 r„ k ła d ą ce kres w o jn ie w ietn a m sk iej. U k ła d , p r z y g o to w a n y p rzez G eo rg esa B id a u lta , w y g ra n y p o lity cz n ie p rzez w y n ie sio n e g o d o w ła d zy w sk u tek k lęsk i in d o ch iń sk iej P ierre’a M e n d e s-F r a n c e ’a , z a p o c z ą t k o w a ł u p a d ek F rancji ja k o m o ca rstw a k o lo n ia ln e g o . S ta ło się to jed n a k ja sn e d o p ie r o z p ersp e k ty w y. O p in ia p u b lic zn a przyjęła w sza k że tra k ta t z u lg ą , d o strzeg a ją c w n im je d y n ie za k o ń c z e n ie krw aw ej i k o szto w n ej w ojn y.
M e n d e s-F r a n c e , je d e n z najbardziej a u to r ek la m ia rsk ic h , ale i n a jn o w o c ześn iejszy c h p o lity k ó w IV R ep u b lik i, sn u ł ja k o p rem ier p la n y d a le k o się ż n y c h u stro jo w y ch reform . D la u sp o k o jen ia i p o z y sk a n ia k o n serw a ty w n ej o p in ii p o tr z e b o w a ł za tem sp ek ta k u la rn y ch su k c e só w . N a p o czą tek
11 N p . T . K o b a - R y s z e w s k a , P rze sz ło ś ć a d m in istra c y jn a zie m w o je w ó d ztw a k ie le c k ie g o , [w:] Z d z ie jó w Z ie m i K ie le c k ie j (1 9 1 8 — 1 9 4 4 ), p ra ca z b io r o w a , W a rsza w a 1970; H . K i s i e l , T erro r h itle ro w sk i n a w si w o je w ó d ztw a k ie le c k ie g o (p o w ia ty : k o zie n ic k i, lipskii, zw o le ń s k i). T e k st w z b io rach O K B Z H w K ielcach ; A . K o w a l i k , Z d zie jó w P P R na D o ln y m Ś lą sk u w la ta c h 1945— 1949, W ro cła w 1979.
K I O N / J l
6 1 1
z d e c y d o w a ł się ro zstr zy g n ą ć n a b rzm ia ły p ro b lem tun ezyjsk i. Już w 10 dni p o p o w r o c ie z G en ew y u d ał się w n a g łą p o d r ó ż d o K a rta g in y , gd zie z a p o w ie d z ia ł a u to n o m ię w ew n ętrzn ą p ro tek to ra tu , in icju jąc p ro ces je g o d e k o lo n iz a c ji. T o w a r z y sz ą c y m u A lp h o n se Juin, je d e n z n ie k w e stio n o w a n y c h p r z y w ó d c ó w p o tę ż n e g o , sk rajn ie z a c h o w a w c z e g o p ó łn o c n o a fr y k a ń sk ie g o lo b b y , o b e c n o śc ią sw ą p o r ę c z y ł tun ezyjsk ą p o lity k ę sz efa rządu. C e n ą p o p a rcia z je g o stro n y b y ło z a c h o w a n ie sta tu s quo w M a r o k u i algiersk ich d ep a rta m en ta ch Francji.
G e n e w a i K a rta g in a z y sk a ły p rem iero w i, latem 1954 r., św ietn ą p rasę, ta k ż e m ięd zy n a ro d o w ą . S ta ł się g w ia zd ą , su p e rm a n e m ” — w e d le o k reślen ia a m ery k a ń sk ieg o sekretarza sta n u , Joh n a F o ste r a D u lle sa . T y lk o najbardziej n iep rzejed n an i o b r o ń c y k o lo n ia ln ej p o tę g i o sk a rży li g o 0 „ w y p rzed a ż Im p eriu m ”2. W sz ela k o je sie n ią 1954 r. sytu acja w A fr y c e P ó łn o c n e j g w a łto w n ie się z a o g n iła . M a r o k o , p o in tr o n iz o w a n iu w m iejsce o b a lo n e g o M o h a m e d a b en J u sefa, zw o len n ik a p o lity k i u n ieza leżn ia n ia kraju (1 9 5 3 ), fig u r a n ta — M o h a m e d a b en A r a fy , o g a rn ęła fa la terroryzm u 1 e u r o p e jsk ie g o k o n trterro ry zm u . K w e stie m a ro k a ń sk ą i tu n ez y jsk ą w p isa n o w p o rzą d ek d zien n y Z g r o m a d z e n ia O g ó ln e g o O N Z . C o p ra w d a w g ru d n iu 1954 r. Z g r o m a d z e n ie o d r o c z y ło je, ale przy ok a zji w y szła n a ja w a m ery k a ń sk a w strze m ięźliw o ść w o b e c p o lity k i F rancji w p ro tek to ra ta ch . W reszcie w A lg ierii 1 listo p a d a w y b u c h ło p o w sta n ie zbrojne.
C z a s w y k a z a ł sła b o ść k o n cep cji M e n d e s-F r a n c e ’a , k tó r y p ra g n ą ł je d n o c z e śn ie z a d o w o lić lib era łó w w T u n ezji i u ltr a só w w M a r o k u i A lgierii. W rezu ltacie o sią g n ą ł ty le, iż p r a w ico w cy m ie li m u za złe K a rta g in ę , lew ica za ś za rzu ca ła u leg a n ie starym sc h e m a to m , brak k o n sek w en cji i in icjatyw y. R zą d o b a lo n o 5 lu te g o 1955, w trak cie d eb a ty n a d A fry k ą P ó łn o c n ą , k tó r a p rzek szta ł ciła się w c a ło ś c io w ą d y sk u sję n ad p o lity k ą za gran iczn ą.
S u k ceso r M e n d e s-F r a n c e ’a , E dgar F a u r e, m ia ł k o n cep cje szersze. D o celu zd ą ża ł p o w o li, za to ze z n a k o m itą sk u teczn o ścią . W izjon er, jeśli id zie o cele stra teg iczn e, re a liz o w a ł je z za p la n o w a n ą p rzeb ieg łą ta k ty k ą , c o p r z y n io sło m u o p in ię k o n iu n k tu ra listy . Z u p o d o b a n ie m s to s o w a ł p o lity c z n e p row ok acje: w ią z a ł p rzeciw n ik ó w m irażam i w sp ó łp r a c y , by n a stęp n ie a ta k o w a ć , u ciek ając się c z ę sto d o ich w łasnej a rgu m en tacji. F a u re d o p r o w a d z ił d o k o ń c a n ieła tw e n eg o cja cje z T u n ezją. P o r o z u m ie n ia zaw arte 3 czer w ca 1955 p rzy zn a w a ły k rajow i a u to n o m ię w ew n ętrzn ą . P rem ier o k a za ł się d o ś ć zręczn y, b y p rzep ro w a d zić ich ratyfik ację n iem al przy je d n o m y śln o śc i d e p u to w a n y c h , c h o ć w ie lu z n ich o b a liło M e n d e s-F r a n c e ’a za ta k ą w ła śn ie p o lity k ę tu n ezyjsk ą. N a c z o ło p ro b lem ó w p o z a e u r o p e jsk ic h w y su n ę ło się za tem M a r o k o . F aure w p o rę zd a ł so b ie sp raw ę, iż je d y n y m w yjściem je s t przyjęcie p rogram u o b a lo n e g o w ła d cy i, n a p o c z ą te k , p rzy w ró c en ie m u tro n u . A b y teg o d o k o n a ć r o z p o c z ą ł finezyjn ą ro zg ry w k ę , w której p o słu ż y ł się k o lejn y m i rezyd en tam i: G ilb ertem G ra n d v a lem i Pierre B o y e r d e L a to u rem . P ierw szy m iał p o c z y n ić w y ło m w zw a rty m b lo k u z w o le n n ik ó w B en A ra fy , d ru gi — sw o ją o b e c n o ś c ią — u sp o k o ić m e tr o p o lita r n y c h p ro tek to ró w . D z ię k i p rzem yśln ej ta k ty ce, a n a d e w s z y stk o d zia ła n iu w e w ła śc iw y m p o lity c z n y m tem p ie, prem ier o sią g n ą ł cel. Z ch w ilą p o w r o tu B en J u sefa n ie p o d le g ło ść M a r o k a sta ła się n ieu ch ro n n a . F aure słu szn ie jed n a k p o d k reśla ł, iż d o d o k o n a n ia w M a g h reb ie k ro k u o sta tn ie g o i n ajtru d n iejszego — o p u sz c z e n ia A lgierii — n iezb ęd n y b y ł a u to r y tet C h a rlesa d e G a u lle ’a3.
W E u ro p ie ty m cz a sem n ie z a ła tw io n o n ic z e g o . P o lity k ę F ran cji n a k o n ty n e n c ie d o m in o w a ł, o d c z a su p o d p is a n ia trak tatu p a r y sk ie g o (2 7 k w ietn ia 1952), p ro b lem tzw . E uropejskiej W sp ó ln o ty O b ro n n ej. Z a k ła d a ła u tw o rzen ie zin teg ro w a n ej arm ii eu rop ejsk iej ze w sp ó ln y m b u d żete m i p o n a d n a r o d o w y m d o w ó d z tw e m . R a ty fik a cja tra k ta tu (p o d p isa n e g o p rzez N R F , F ran cję, W ło c h y , B el g ię, H o la n d ię i L u k sem b u rg ) o z n a c z a ła z g o d ę n a n iem al zu p ełn ą su w e r e n n o ść N ie m ie c Z a c h o d n ich i ich fa k ty czn ą rem ilitaryzację. P o n a m ię tn y ch d ysk u sja ch , ja k ic h R ep u b lik a n ie za zn a ła od c z a su sp raw y D r e y fu sa , p o w ie lo k r o tn y c h d e b a ta c h p a rla m en ta rn y ch , w trak cie k tó r y ch p o w sta w a ły n iezw y k łe k oalicje, sk u p ia ją ce k o m u n istó w , so c ja listó w , ra d y k a łó w , g a u llistó w i k o n se r w a ty stó w różn y ch o d c ie n i, Z g r o m a d z e n ie N a r o d o w e o sta te c z n ie o d r z u c iło p rojek t (3 0 sierp nia 1954).
2 Por. P. C o u t i e r . L a Q u a rtièm e R épubliqu e, Paris 1983, s. 83. 3 E. F a u r e , M é m o ir e s t. I l, Paris 1984, s. 622.
612
R E C F . N Z J F .Z ręczn a ta k ty k a M e n d e s-F r a n c e ’a, k tó r y p o tr a fił z d y sta n so w a ć się o d k w estii, s p o w o d o w a ła że nie z a p ła cił za nią dym isją, co zd a rza ło się je g o p o p rzed n ik o m .
S p raw a rem ilitaryzacji N ie m ie c p o z o s ta w a ła w sza k że o tw a rta . C o w ięcej, w o b e c g o to w o śc i S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h d o b ezp o śr ed n ic h r o z m ó w z B o n n , istn ia ło r y zy k o , że z o sta n ie z a ła tw io n a b e z w z g lę d u n a sta n o w isk o F rancji. W tej sytu acji n a zw o ła n ej z in icja ty w y A n th o n y E dena k on feren cji lo n d y ń sk iej (sześciu n ied o szły ch c z ło n k ó w E W O , W ielk a B rytan ia, S ta n y Z je d n o c z o n e i K a n a d a ) p r z y g o to w a n o p o r o z u m ie n ia , p o d p isa n e w p a źd ziern ik u 1954 r. w L o n d y n ie , a n a stęp n ie w P aryżu . P rzew id y w a ły o n e m. in . z a k o ń c z e n ie ok u p a cji N ie m ie c Z a c h o d n ic h (przy z a c h o w a n iu p rzez trzy m o ca rstw a p rero g a ty w d o ty c z ą c y c h N ie m ie c ja k o c a ło ś c i), przyjęcie R ep u b lik i F ederalnej d o N A T O i p ra w o d o u tw orzen ia p rzez n ią p ó łm ilio n o w e j arm ii.
P rzy o k a zji ro zstr zy g n ię to p ro b lem S aary, k tóra o d 1947 r. b yła o d erw a n a o d N ie m ie c , p o z o sta ją c w unii g o sp o d a rcz ej i m o n eta rn ej z F rancją. M e n d es-F ra n ce i K o n r a d A d en a u er u z g o d n ili (23 p a źd ziern ik a 1954), iż w term in ie ro czn y m o d b ę d z ie się w S aarze p leb iscy t, k tóry zd ecy d u je o „ e u ro p eiza cji” kraju b ą d ź p rzy łą czen iu d o N ie m ie c Z a c h o d n ich .
W c ią g u trzech m iesięcy w szy stk ie za in te r e so w a n e p a ń stw a ra ty fik o w a ły p aźd ziern ik o w e u k łady. W y w o ła ło to ży w e p ro testy rząd u r a d zieck ieg o i n a leg a n ie n a szy b k ie z w o ła n ie kon feren cji „ C z w ó r k i” , celem u sta n o w ie n ia sy stem u b ezp ieczeń stw a z b io r o w e g o (13 listo p a d a 1954). D y sk u sje n a tem a t k o n fer en cji przeciągały się. T y m c z a se m Z w ią z ek R ad zieck i za ż ą d a ł z jed n o czen ia N ie m ie c p rzed rozstr zy g n ię ciem p ro b lem u a u stria ck ieg o . Z a c h ó d p rz e fo r so w a ł jed n a k o d w r o tn ą k olejność: 15 m a ja 1955 p o d p is a n o w W ied n iu p o r o z u m ie n ie , k ła d ą ce kres ok u p a cji kraju. A liśc i w p rzed d zień , d o sło w n ie p o d ro d ze na kon feren cję, W ia czesła w M o ło to w sy g n o w a ł P a k t W a rsza w sk i. P o m im o w sz y stk o sp o tk a n ie sz e fó w p a ń stw (S ta n y Z je d n o c z o n e , Z w iązek R a d zieck i, F ra n cja , W ielk a B r ytan ia), z w o ła n e o sta te c z n ie d o G e n e w y 18— 23 lip ca 1955 r., o d b y ło się w n o w y m , k o rzy stn y m k lim a cie m ię d z y n a r o d o w y m . „ D u c h G e n e w y ” b u d ził n ad zieje n a z a k o ń c z e n ie zim nej w ojn y. Z łu d zen ia ro zw ia ło , w trzy m iesią ce p ó ź n ie j, sp o tk a n ie m in istr ó w spraw zagra n iczn y ch . P o d o b n ie ja k k on fer en cja sz e fó w p a ń stw nie d o p r o w a d z iło d o p o r o z u m ie n ia w sp raw ie ż a d n e g o z p u n k tó w figurujących w p o rzą d k u dn ia , tj. b ezp ie c z e ń stw a eu ro p ejsk ieg o , zjed n o czen ia N ie m ie c , rozb rojen ia, k o n ta k tó w W sc h ó d — Z a c h ó d .
W ła śn ie te z a sy g n a liz o w a n e w yżej p r o b le m y a b so r b o w a ły w n a jw y ższy m sto p n iu u w a g ę o s ó b d ecy d u ją c y ch o k ieru n k ach p o lity k i zagran iczn ej IV R ep u b lik i w la ta ch 1954— 1955. Z n a la zły p r o p o r c jo n a ln e o d zw iercied len ie w r ece n z o w a n y m w y d a w n ic tw ie — także w a n ek sa ch . T e o sta tn ie d o ty c z ą p ro b lem a ty k i in d o ch iń sk iej, d y p lo m a ty c z n y c h p r z y g o to w a ń d o k on fer en cji genew skiej i sa m e g o jej p rzeb iegu . P o św ię c o n y tej osta tn ie j to m , o b o k r o b o c z e g o za p isu o b ra d p len arn ych 4, za w iera ró w n ie ż d o k u m en ta cję p o u fn y c h sp o tk a ń delegacji francuskiej z b rytyjską i am eryk ań sk ą.
D o k u m e n ta c ja zeb ran a w D D F p o sze rza n iew ą tp liw ie w ied zę o d zia ła n ia ch M a tig n o n i Q uai d ’O rsay. W w ielu p u n k ta ch p o z w a la n a s p r o sto w a n ie p o g lą d ó w u sta lo n y ch w literatu rze, c z ę śc io w o przez p a m ię tn ik i d y p lo m a tó w 5. O b o k rep rez en ta ty w n o ści w a lo rem zeb ra n y ch m a te r ia łó w jest u k a za n ie w ie lo w ą tk o w y c h p ro cesó w p o lity c z n y c h w p o rzą d k u ch r o n o lo g ic z n y m . S a m o ju ż m e c h a n i c zn e z e sta w ie n ie n iek tó r y ch d o k u m e n tó w p o z w a la lepiej zro zu m ieć m o ty w y d z ia ła ń k ie r o w n ik ó w fr a n c u sk ie g o M S Z . M o ż liw e je st ró w n ie ż bardziej p recyzyjn e, z p o m o c ą b o g a te g o m ateriału fa k to g r a fic z n e g o , u k a za n ie n iu a n só w p aryskiej d y p lo m a cji. Isto tn ą p o m o c d la b a d a cza sta n o w i rzeteln y a p a ra t k ry ty czn y . R ed a k to rzy w y d a n ia , p o z a k o n ieczn y m i k o m e n ta rza m i i u ściślen ia m i, za m ieścili rów n ież, c o isto tn e , in form acje o d o k u m e n ta c h p o m in ięty ch .
4 P or. W ie lk a C zw ó rk a . K o n fere n c ja sz e fó w r z ą d ó w c zte re c h w ielkich m o c a r stw ( G en ew a 18— 23 lip ca 1955 r .) . D o k u m e n ty i m a te ria ły , P IS M , W a rsza w a 1955. W y d a w n ic tw o to , w b rew w iele o b ie c u ją c e m u ty tu ło w i, zaw iera sten o g ra ficzn y z a p is w y łą czn ie w stęp n y ch o św ia d c z e ń sz e fó w d elegacji. N a to m ia s t d y sk u sja m ięd zy n im i i m in istram i spraw za g ra n iczn y ch z o sta ła jed y n ie streszczo n a .
5 T a k n p. w św ie tle ste n o g r a fó w z fr a n cu sk o -m a ro k a ń sk iej k o n feren cji w A ix -le s-B a in s (2 2 — 28 sierp nia 1955) w ia ry g o d n e o k a zu ją się p a m ię tn ik i G ilb erta G r a n d v a la , a za k ła m a n e — Pierre B oyer d e L a to u ra .
R EC EN ZJE
613
D D F nie m o ż e sta n o w ić o c z y w iśc ie , p o d o b n ie ja k i in n e a n a lo g ic z n e w y d a w n ic tw a , su b sty tu tu h isto rii p o lity k i zagran iczn ej. Jej o b ra z, w id z ia n y p o p r z e z p ryzm at zeb ra n y ch d o k u m e n tó w , b y łb y je d n o w y m ia r o w y . N ic z e g o b o w iem c zy teln ik n ie d o w ie się o m ec h a n iz m a c h rzą d zą cy c h p o lity k ą (w y ją w szy rzad k ie o d ręczn e n o ty na m arg in esa ch )6. C h w a leb n a ten d e n c ja d o rep rez en ta ty w n eg o p rzed sta w ien ia w sz y stk ic h g łó w n y c h k ieru n k ó w a k ty w n o śc i d y p lo m a ty czn ej IV R ep u b lik i w y w o łu je w ra że n ie, że jej p rem ierzy czy m in istr o w ie sp raw za g ra n iczn y ch n ie m ieli cz a su n a p o d e jm o w a n ie k lu c z o w y c h d ecy zji, za sy p y w a n i sto se m d ep esz , k tó r e za słu g iw a ły c o n ajw yżej, ab y trafić d o arch iw u m . In n a rzecz, iż in teresu jącym m o g ło b y b yć p rzeb a d a n ie k w a lifik a cji a m b a sa d o r ó w R ep u b lik i p o p rzez an alizę w ia r y g o d n o śc i sp o rz ą d z a n y c h p rzez n ich r a p o rtó w i tra fn o ści p r o g n o z .
W śród o k o ło 1300 d o k u m e n tó w zn ajdu ją się je d y n ie d w a p o lo n ik a . P ierw szy m z n ich je st tek st n o ty zło żo n ej 25 sierp nia 1954 w P aryżu , p rzez a m b a sa d o r a S ta n isła w a G a je w sk ie g o , zaw ierającej p r o p o zy cję p o lsk o -fr a n c u sk ie g o so ju sz u (!). Z o sta ła o n a p rzek a za n a , p rzez M e n d e s-F r a n c e ’a , bez k o m e n ta r z a , d o w ia d o m o śc i w a żn iejszy c h a m b a sa d fran cu sk ich . T o w y ją tk o w o n iezręcz n e p o su n ię cie p o lsk ie g o M S Z (p r o p o z y cję z ło ż o n o w p rzed d zień d e b a ty ratyfik acyjn ej E W O ) n m u sia ło zo sta ć o c e n io n e , z g o d n ie ze stan em fa k ty czn y m , j a k o k o le jn y m a n e w r M o sk w y , zm ierza ją cy d o d e z in te g racji z a c h o d n ie g o soju szu. A m b a sa d o r a p o lsk ie g o p o tr a k to w a n o w ięc ja k listo n o sz a , a n iew czesn a in icja ty w a nie p rzy czy n iła się, o czy m w ia d o m o sk ą d in ą d , d o p o le p sz e n ia s to s u n k ó w p o lsk o - -fran cu sk ich 7.
D ru g im d o k u m e n te m „ p o ls k im ” je st ra p o rt hr. P ierre’a d e L e u sse ’a, a m b a sa d o r a w W a rsza w ie, z 16 listo p a d a 1954. D o ty c z y o n p o lsk iej o c e n y n o ty radzieckiej z 13 listo p a d a 1954 (p o r . s. 6). O ficjaln ie P o lsk a o g ło siła 16 listo p a d a o św ia d c z e n ie p op iera ją ce rad zieck ą in icja ty w ę. Jed n ak że te g o ż d n ia d y rek to r IV d ep a rta m en tu z a c h o d n io e u r o p e jsk ie g o M S Z A le k sa n d e r K rajew sk i, w r o z m o w ie z d e L eu ssem z g o d z ił się z je g o p o g lą d e m , iż jeśli p la n o w a n a k on fer en cja p rzerod zi się w sp o tk a n ie p rzed sta w icieli p a ń stw d em o k r a cji lu d o w ej — utrud n i je d y n ie o sią g n ię c ie o c z e k iw a n e g o o g ó ln o e u r o p e jsk ie g o p o r o z u m ie n ia . K ra jew sk i p o d k reślił n a d to , że w o b e c p ersp e k ty w y rem ilitary- zacji N ie m ie c Z a c h o d n ic h , p ro b lem y z w ią z a n e ze z jed n o czen iem N ie m ie c , c z y sta tu sem A u strii straciły n a zn a czen iu . Z a sa d n ic zą sp raw ą je st n a to m ia st p o k ó j i b e z p ie c z e ń stw o w E u ro p ie. B y łb y to rzad k i przejaw sa m o d z ie ln o śc i W a rsza w y c z y k o lejn y o d g ło s his m a s te r ’s voice?
T a o sta tn ia h ip o te z a je s t o tyle bardziej p r a w d o p o d o b n a , że K rajew sk i, p rzed w o jen n y h a n d lo w ie c , ro z p o c z y n a ł karierę d y p lo m a ty c z n ą w P rad ze z a c z a s ó w S te fa n a W ierb ło w sk ieg o . A m b a sa d o r , p ó źn iejszy d łu g o le tn i d y rek to r g en eraln y i w icem in ister sp raw za g ra n iczn y ch (d o 1954 r.), u c h o d z ił za „ sza rą e m in en cję” n ie ty lk o resortu, z racji sw o ic h o so b is ty c h i b ard zo w y so k ic h p o w ią z a ń w M o sk w ie . D o d a ć n a leży , że W ierb ło w sk i staran n ie k u lty w o w a ł k o n ta k ty ze „ sw o im i” lu d źm i, a p o z y c ję p o lity c z n ą z a c h o w a ł p rzynajm niej d o r. 1956.
Z z a ło ż e ń serii w y n ik a , iż p u b lik o w a n a d o k u m en ta cja k on cen tr u je się n a p o lity c e zagran iczn ej. S tą d , za w y ją tk iem Z S R R (!), n ie z a m ie sz c z o n o r a p o rtó w o m a w ia ją cy c h sytu ację w ew n ętrzn ą w p o sz c z e g ó ln y c h krajach8. S zk od a! D la h isto r y k ó w zajm u jących się d zieja m i P R L fran cu sk ie ob ser w a cje p rzem ia n za c h o d z ą c y c h w ty m ok resie w P o lsc e m o g ły b y b y ć ró w n ie w a r to śc io w e ja k w sp o m n ie n ia A rth u ra B liss-L a n e ’a i E u g e n io R ea le. N ie ste ty dla Q u a i d ’O rsa y — zw ła szcza w o b e c rysujących się realn ych m o ż liw o śc i u sta len ia n o w e g o m o d u s viven di z Z S R R , u d zia ł w k tó ry m p o tw ie rd zić m ia ł c o najm niej w ą tp liw ą m o c a r stw o w ą p o zy cję R ep u b lik i — W a rsza w a by ła p la c ó w k ą trzecio rzęd n ą . Z n a jd o w a ło t o zresztą u za sa d n ien ie w in stru m e n ta ln y m ch a ra k terze „ w ie lu in ic ja ty w ” d y p lo m a cji p o lsk iej, c h o ć b y w z m ia n k o w a n e j n o ty G a je w sk ie g o . W a rto n o ta b en e p r z y p o m n ieć, że w o m a w ia n y m o k resie rep rezen tan ci o b y d w u p a ń stw byli d y p lo m a ta m i o d u ży m
6 W ła śn ie o m ech a n izm a ch „ ro b ien ia p o lity k i” , stru k turach o rg a n iza cy jn y ch , gru p ach n ie fo r m a ln y c h etc. p isze k la sy cz n y ja k d o tą d G r o s s e r , L a I V e R é p u b liq u e e t sa p o litiq u e e x té rie u re , P aris
1961.
7 O całej sp raw ie w sp o m in a W . T . K o w a l s k i w m o n o g r a fii P o ls k a w św ie c ie 1945— 1956. W a rsza w a 1988, s. 5 11, je d n a k ż e o g ó ln ik o w o . N o ta b e n e in terp retacje a u to r a , k tó r y sk ło n n y jest w id z ie ć p o te n c ja ln y ch p a rtn e ró w P R L o c z a m i jej d y p lo m a tó w , c z ę sto m a ło k o m p e te n tn y c h , b u d zą w iele w ą tp liw o śc i.
6 1 4 R E C E N Z J E
d o św ia d c z e n iu i o b y c iu , c o o z n a c z a , iż m im o w s z y stk o p o te n c ja ln ie w y s o k o o c e n ia n o rangę p rzy szły ch sto su n k ó w . D e L eu sse, u r o d z o n y w r. 1905 — ju ż przed w o jn ą d o sz e d ł d o sta n o w isk a sekretarza a m b a sa d y w P rad ze (w 1938 r.), a w ięc m iał p ew n e ro z e z n a n ie w p ro b lem a ty ce śr o d k o w o e u r o p e jsk ie j. B ył p o te m m .in . p o lity c z n y m d o r a d c ą gen . M a x im e ’a W e y g a n d a w L e w a n c ie (1 9 3 9 /1 9 4 0 ), a p o w o jn ie w iced y rek to rem d ep a rta m en tu eu ro p ejsk ieg o (1 9 4 8 ) i d y rek to rem słu żb y p r o p a g a n d o w o -in fo r m a c y jn e j W u a i (1 9 5 0 ). P o W a rsza w ie z o sta ł sta ły m p rzed sta w icielem Francji w N A T O i jej rep rezen tan tem w T u n isie i R a b a cie. P o z a k o ń c z e n iu k ariery o b d a r z o n o g o najbar dziej za sz c z y tn y m ty tu łem A m b a sa d o r a R ep u b lik i. G a jew sk i (ur. w 1912 r.), w p rzeciw ień stw ie m . in. d o sw e g o p o p rzed n ik a , J erzeg o P u tra m en ta , był n ie o m a l p ro fesjo n a listą w słu żb ie d y p lo m a ty czn ej. P rzed w o jen n y p ra w n ik , d o M S Z w stą p ił w r. 1945. B y ł sekretarzem a m b a sa d y w Pra d ze i d yrek to rem d ep a rta m en tu z a c h o d n io e u r o p e jsk ie g o (1 9 4 8 — 1953). P o w y jściu n a em eryturę p isy w a ł d o ś ć k o m p e te n tn ie o h istorii F rancji9.
D o k u m e n ty za m ie sz c z o n e z o sta ły w p o r z ą d k u c h r o n o lo g ic z n y m . K a ż d y z to m ó w o p a tr z o n o przejrzystym i ta b lica m i m e to d y c z n y m i, sp o r z ą d z o n y m i w ed le k lu cza g e o g r a fic z n e g o i p r o b le m o w e g o , c o z n a k o m ic ie u ła tw ia orien tację. Z d arzają się c o p raw d a p o m y łk i, n p. telegram G ilb erta G r a n d v a la d o P ierre’a July’e g o z 2 4 lip ca 1955 zn ajdu je się p o d n u m erem 5 4, a nie ja k p o d a n o w w y k a z ie 56 ( D D F 1955 t. II), w s z e la k o n ie cz ę ste i w tak m o n u m en ta ln ej p u b lik a cji w y b a cza ln e. W y ra źn y m n ied o p a trz en ie m je st n a to m ia st p o z b a w ie n ie w y d a w n ic tw a sk o r o w id z a p r z e d m io to w e g o , k tó r e g o n iew ą tp liw ie cen n n e ta b lice n ie są w sta n ie za stą p ić (o d n a le z ie n ie p o lo n ik ó w w y m a g a ło p rzew e rto w a n ia w szy stk ich to m ó w !).
Z k o le i in d ek s o so b o w y , s z c z e g ó ln ie w o sta tn im z o p u b lik o w a n y c h v o lu m in ô w , z e sta w io n o z n ie b y w a łą n o n sza la n cją . Z długiej listy n a su w a ją cy ch się w ty m p rzed m io cie u w a g w a rto p r z y to c z y ć k ilk a ty tu łem p rzyk ład u . N a jc z ę stsz e i najbardziej ch ara k tery sty czn e je s t p o d a w a n ie n a zw isk , z w ła szcza o b c y c h , b ez im io n . T y m cza sem n ietru d n o je od n aleźć: O u fk ir (U fk ir )10 m ia ł n a im ię M o h a m e d , B argach (B argasz) — A h m e d , B en H a y o u n (B en H aju n ) — M a d a n i, S b ihi — M o h a m e d , B en J ello u l (B en D ż e llu l), d e p u to w a n y A R S z K o n sta n ty n y — M o h a m e d S a la h , je d e n z n ajb liż sz y ch w sp ó łp r a c o w n ik ó w S ta lin a , O r d ż o n ik id z e — G rigorij, p seu d . S erg o , z a ś z n a n y g ru ziń sk i d z ia ła c z p artyjny i p a ń stw o w y , O r a ch eła szw ili-M a m ja — Iw an. T y m bardziej n iew y tłu m a cza ln y w yd aje się brak im io n fran cu sk ich g e n e r a łó w , M a s sie t d u B iesta , B e a u fo rta c z y B u rg u n d a , a w ręcz k a r y g o d n y — p r a c o w n ik ó w M S Z , ja k c h o ć b y Y risso u . T r u d n o u w ierzyć, b y b y ły d y rek to r d ep a rta m en tu g a b in etu A n to in e ’a P in a y a , H en ri Y r isso u , b y ł w e F ran cji p o sta c ią z u p ełn ie n iezn a n ą. Z d e c y d o w a n ie rzad sze są im io n a b ez n a zw isk , n p. „ H a ss a n ” , szw a g ier M o h a m e d a V , n a zy w a ł się B en D r iss el A la o u i (B en D r is el A la u i) i n a zw isk a w fo rm ie k a d łu b o w e j, ja k „ A b d el K r im ” , k tó r e p o w in n o b rzm ieć M o h a m e d b en A b d elk rim el C h a tta b i. N a m a rg in esie, ó w p rzy w ó d ca R ife n ó w w a lk ę z H isz p a n a m i r o z p o c z ą ł n ie w 1925, a w 1921 r. P o m y łk ą z g o ła a n e g d o ty c z n ą jest p rzy p isa n ie M u sso lin ie m u im ie n ia A lb e r to .
Z d arza się łą czen ie d w ó c h o s ó b w je d n ą , n p. sz e r if A b d elh a i el K itta n i i g en . D r iss (D r is) K it- tani figurują w in d ek sie ja k o „ K itta n i (g én éra l si A b d e lh a i e l)” , za ś w ielk i w ezy r M o h a m e d el M o k - hri (el M o k r i) i je g o sy n , T h am i, j a k o „ M o k h r i (Si T h a m i H ajd M o h a m m e d e l)” . B yw ają też o so b y fa k ty c z n ie nieistn iejące: „ M o u la y A b d — el— K a d e r ” , syn M o h a m e d a V — tu b łąd w in d ek sie w y n ik a z b łęd u w tek ście telegram u nr 11, b o w ie m su łta n m iał ty lk o d w ó c h sy n ó w , H a ssa n a (H a sa n a ), o b e c n e g o k ró la M a r o k a i z m a rłeg o w 1983 r. A b d a lla h a ; „ A la o u i (M a h o m e d b en L arisi)” nie jest cy to w a n y w n o c ie nr 171, d o której in d ek s o d sy ła cz y te ln ik a , c h o d z i za p ew n e o M o h a m e d a ben Larbi el A la o u ie g o (el A la u ieg o ).
W ą tp liw o śc i b u d zą ró w n ież o d n o śn ik i w rod zaju „ T h a m i (Si): v o ir M o k h r i” . Z w a ż y w sz y , że T h a m i to im ię , w d o d a tk u d o ść c zęste, m o g ło b y b y ć np. ,,\o ir G la o u i”. A d n o ta c ja te g o rod zaju p o w in n a się n a to m ia st zn a leźć w ch a ra k terze p rzyp isu d o w ła śc iw e g o d o k u m e n tu , g d zie isto tn ie
8 M a r o k o i T u n ezja to o d ręb n y p ro b lem , b o w ie m o b y d w a kraje b y ły p ro te k to r a ta m i F rancji. 9 J a k o b od aj je d y n y nader k ry ty czn ie w y p o w ia d a ł się o sz e r o k o rek la m o w a n ej w prasie lite ra ck o -p o lity czn ej k sią żc e Jan a G e r h a r d a o g en erale d e G a u lle ’u.
R EC EN ZJE
615
o s o b a sten o g ra fu ją ca p rzeb ieg r o z m ó w w A ix — les— B a in s u ła tw iła so b ie z a d a n ie , u żyw ając w tek ście je d y n ie im ie n ia sy n a w ie le k ie g o w ezy ra , p r a w d o p o d o b n ie celem o d r ó ż n ie n ia g o o d ojca. W reszcie ty tu ły , ta k ie ja k S i, S idi, H a d ż , M u laj etc. n a le ż a ło , ja k są d zę , u m ie ścić p rzed n a zw isk a m i w sz y stk ic h o s ó b , k tó r y m przysługu ją, a lb o zr e z y g n o w a ć z n ich . N ie k a żd y też N ie m ie c m ia ł pra w o d o p a rty k u ły v o n (o b d a r z o n o n ią n a w y ro st n p . feld m a rsza łk a F ried rich a P a u lu sa ). N ie je st też ja sn e , d la c z e g o p o d a n ie m d a t n a ro d zin i śm ierci w y r ó ż n io n o trzy o so b y : H erm a n n a G o e r in g a , feld m a rsza ł k a E richa R o m m la ... i A n d rieja Ż d a n o w a ?
