R E C E N Z JE 523
ciągająca a n iżeli osob ow ość B acona, i w sz y stk ie w y szu k a n e ap ologie jego liczn y ch w ielb icieli oraz c a ła p otęga i w sp a n ia ło ść jeg o p rozy w zm agają ty lk o n iesm ak, który o d czu w am y w o b ecn o ści c zło w ie k a . N ig d y ró w n ie d o sk o n a ły i su b te ln y u m y sł nie p o zo sta w a ł n a u słu g a ch bardziej tr y w ia ln y c h celó w ...“. I M orton jed n a k p rzyz naje o sta teczn ie, że filo z o fia B a co n a b y ła n ie w ą tp liw ie szczera i g łęb ok o odczuta. R ysy oso b iste B acon a w ią z a ły s ię z ch a ra k terem ep o k i i k la sy , do której należał. „Pogoń za p raw d ą i pogoń za b o g a ctw em w y d a w a ła się często ty m sam ym , a le — ja k iek o lw iek b y ły w a d y B acon a — w sw y m p o szu k iw a n iu p ra w d y b y ł on z a w sze p e - jen n am iętn ej p o w a g i“ 5.
A n to n in a K lo s k o w s k a
S c h a rn h o rs t d e r S c h ö p fe r d e r V o lk sb e w a ffn u n g . S c h r ifte n v o n u n d ü b e r S ch a rn h o rst, B e r lin (1953), H isto risch e S c h r ifte n r e ih e R ü tten u. L oen in g s. 215.
Tom o tw ie r a ją c y H isto risch e S c h r ifte n r e ih e p rzy p isa n y je s t sek reta rzo w i g e n e r a l nem u SED W alterow i U l b r i c h t o w i , k tórego sło w a sta n o w ią te ż h a sło -w ydawnictw a: „N asze d ziejo p isa rstw o n a u k o w e p ow in n o zb liżyć n arod ow i n ie m ie c kiem u k la sy czn e d zied zictw o , p ow in n o p ou czyć o w a lk a c h r e w o lu c y jn y c h i w o ln o ściow ych. W ielk ie p o sta cie h isto ry czn e zasłu żon e w w a lc e o jed n o ść N iem iec, ja k Scharnhorst, F ich te, G n eisen au , J a h n m u szą b y ć p rzed sta w io n e w ich h isto ry czn y m znaczeniu, przy czym r ea k cy jn e pogląd y, jak im on i h o łd ow ali, n ie p o w in n y być przem ilczane“.
K siążka sta n o w i w yb ór p ism S ch arn h orsta i w sp ó łc z e sn y c h g ło só w o nim , op arty 0 liczne w y d a w n ic tw a p o św ię c o n e o sob ie reform atora w o jsk a p ru sk iego, zw ła szcza przez lib era ln y ch h isto ry k ó w b u rżu azyjn ych . W ybór te n n a og ó ł n ie sięg a do p ierw o druków, n ie k ie d y p rzytacza w streszczen iu z d ru giej ręk i (np. z b io g r a fii pióra M axa L ehm anna). M a teria ł u gru p o w a n y je s t w sied m iu częściach . I. L e n i n , E n g e l s , M e h r i n g o S ch a rn h o rście i jeg o czasach, II, C l a u s e w i t z o S ch arn h orście, III. R ela cje S ch arn h orsta o jeg o b oh a tersk im czy n ie w w o jn ie z r e w o lu c y jn ą F ran cją — o p rzeb iciu się z oblężon ej p rzez F ra n cu zó w fla n d r y jsk ie j tw ie r d z y M ein w k w ietn iu 1794 r., IV. W ybór p ism p o lity c z n o -w o js k o w y c h (s. 69— 129) — g łó w n ie m em oriałów o g ło szo n y ch w w y d a w n ic tw ie E. B o t z e n h a r d t a „F reih err von S tein B r ie fw e c h se l“, V. S ch a rn h o rst w o cen ie w sp ó łczesn y ch (m. in. G n eisen au a, Schöna, A rndta), V I. W ybór 31 lis tó w (g łó w n ie z w y d a w n ic tw a K. L i n n e b a c h a „Scharnhorstibriefe“), V II. Ś m ierć S ch arn h orsta w w y p o w ied zia ch w sp ó łczesn y ch . W zak oń czen iu p odano w y k a z (n iek om p letn y) p ism S ch arn h orsta, p o u cza ją cą ta b lic ę synchronistyczną w yd arzeń z cza só w S ch arn h orsta (ruchy sp ołeczn e, p o stę p y n au k i 1 kultury, w y p a d k i p o lity czn e) oraz w y k a z 59 osób w y m ie n io n y c h w tek sta ch , z a w ie rający n ie tylk o n a jw a żn iejsze daty, ale i zw ięzłą ch a ra k tery sty k ę. J e st tu w ięc próba ocen y z p u n k tu w id zen ia h isto rio g ra fii N ie m ie c D em o k ra ty czn y ch d ziałaczy wojen w y zw o leń czy ch . Do n a jc ie k a w sz y c h n a leży ch a ra k tery sty k a C la u sew itza (przy toczono p ogląd y L en in a i Stalin a).
A utor w stęp u G erhard T h i e l e p od k reśla w a g ę p o stęp o w ej tra d y cji w o jsk o w ej niem ieckiej w ob ec p ow szech n ej opinii, która otacza ją p otęp ien iem . T ę dobrą o p in ię
524 R E C E N Z JE
n a le ż y u ja w n ić „zw łaszcza dziś, gd y o to chodzi, b y w zm o cn ić n aszą gotow ość obronną w o b ec każdej im p eria listy czn ej a g r e sji“. P o g lą d słu szn y : w y d o b y ć w szystk o co p o stęp o w e, ch oć o g ra n iczo n e k la so w o i rze c z y w iśc ie m ięd zy k o n cep cja m i organ i z a cy jn y m i p ru sk ich w o je n w o ln o śc io w y c h i p o sta w ą r e a k c y jn y c h ju n k ró w m usi b y ć rozróżnienie. W ty m w y p a d k u zach od zi jed n a k ob aw a, że p osu n ięto się d a lej n iż n a leża ło . N a jlep iej to z ilu str u je sp ra w a p o g lą d ó w M e h r i n g a, które są tu z e sta w io n e z o g ó ln y m i w y p o w ie d z ia m i L en in a o w o jn a ch N ie m ie c z zaborczo
ścią n ap o leo ń sk ą (6 i 12 m arca 1918) i E n g elsa . („W ojna n ie m ieck o -fra n cu sk a 1870— 1871“ s. 201 — 202).
R zecz ch a ra k tery sty czn a , iż ze sz czeg ó ło w y ch w y w o d ó w M ehringa o S charnhorście do w y p isó w d o sta ła s ię p rzed e w sz y stk im część n arracyjn a, zaś to, co w y d a w c y w y dało s ię h y p erk ry ty czn e w o cen a ch n ie k ie d y p om in ął. M eh rin g p rzecież p isa ł, że refo rm y p ru sk ie b y ły d ziełem ty ch , co n ie n a w id z ili r e w o lu c ji fra n cu sk iej, a n iek tó r e jej zd ob ycze w o jsk o w e p rzeszczep ili tak, b y n ie tk n ąć feu d a ln ej stru k tu ry pań stw a . „To b y ła gran ica, k tórą rozszerzała lib e r a ln a le g e n d a w ty m sen sie, jakoby S ch a rn h o rst i jeg o w sp ó łp ra co w n icy w y z n a w a li d em o k ra ty czn e p o g lą d y w d zisiej szym teg o sło w a z n a czen iu “ I te n p o g lą d M eh rin ga je s t słu szn y . Scharnhorst, n ajbardziej p o stęp o w y spośród refo rm a to ró w pru sk iej arm ii n ie rozu m iał rew olu cji fra n cu sk iej an i w r. 17932, a n i w r. 17973. P o w o d zen ie F ra n cu zó w tłu m a c z y ł w y ż szo ścią p a ń stw a scen tr a liz o w a n e g o w w a lc e z k o a licją o ro zb ież n y c h interesach p o lity c z n y c h i w o jsk o w y c h oraz d zied zictw em a n cien r e g im e ‘u (fo rty fik a cje, sieć dróg b itych ). N ie d o strzeg a ł te ż S ch a rn h o rst sp ra w y p o lsk iej w ty m se n sie , o jakim p is a ł M ehring: „R eorgan izacja w o jsk a n a p o d sta w ie n arod ow ej b yła ju ż p rzez to n iem o żliw a , że lu d n o ść [Prus] sk ła d a ła s ię w 2/5 z P o la k ó w , k tó ry m n ie m ożn a było dać b ron i b ez ob a w y , że b ęd zie ona zaraz p r zeciw p a ń stw u zw rócon a. B y ło to prze k le ń s tw o g ra b ieży P o lsk i (R au bzü ge), że sta ro p ru sk iem u p a ń stw u od p ad ła ostatnia m o żliw o ść p o stęp o w eg o ro zw o ju “ 4.
S ch a rn h o rst jeszcze w sierp n iu 1808 r. sąd ził, iż rezy g n a cja P ru s z u tra co n y ch już z iem p o lsk ich , a p o z o sta w ie n ie so b ie zd o b y czy p ierw szeg o rozbioru p ow in n o od cią g n ą ć P o la k ó w od F ran cji. „ J eśli P o lsk a m im o to b ęd zie trzy m a ła s ię Francji, w y p a d n ie w y n isz c z y ć p o lsk ą sz la c h tę (s o 'm u s s g eg en d e n p o ln isc h e n A d e l ein V er n ic h tu n g s k r ie g g e fü h r t w e r d e n , s. 77). S zczerość p rzy w ią za n ia H an ow erczyk a S ch a rn h o rsta do d y n a stii p ru sk iej n ie m oże też u leg a ć w ą tp liw o ś c i (s. 106).
K sią żk a o S ch a rn h o rście je s t n ie w ą tp liw ie p o ży teczn a jak o próba n o w eg o spoj rzen ia n a w o jen n ą p rzeszłość n iem ieck ą , p rzyp om in ając w ie le m y ś li (zw łaszcza, że h isto ry czn a o cen a C la u sew itza b y w a n ie k ie d y fo rm u ło w a n a zb yt sk rajn ie), ale ch yb a u le g ła tej lib era ln ej h isto rio g ra fii n iem ieck iej, na której oparła sw ój fa k ty cz n y m a teria ł. K siążk a ch y b a w y k ro czy ła n ie k ie d y poza w y ty c z n ą W altera U lbrichta: „ rea k cy jn e p ogląd y, ja k im on i h o łd o w a li n ie p o w in n y b y p rzem ilcza n e“.
S ta n is la w H e r b s t
1 W g p rzek ła d u ro sy jsk ieg o : O c ze rk i p o is to r ii w o je n n o g o is k u s s tw a , M oskw a 1941, s. 176.
2 Ü b e r d e n je tz ig e n K r ie g u n d d a s je tz ig e K r ie g s th e a te r , „N eu es M ilitärisches Jo u rn a l“ nr 13, s. 52— 66.
3 E n tw ic k e lu n g d e r a llg e m e in e n U rsa ch en d e s G lü c k s d e r F ra n zo sen in d e m Re v o lu tio n s k r ie g e — w g streszczen ia M. L eh m an n a, s. 69— 74 recen zo w a n ej książk i.
4 Ib id em s. 27; p orów n aj О. S h a n a h a n , P ru ss ia n s m ilita r y R e fo rm s 1786— 1815, 1943.
!["Sale of Wine on Delivery", S. Eitrem, L. Amundsen, "Eos", 48, 1957, 2 : [recenzja]]()