Listy Zofii Węgierskiej do Cypriana Norwida

Listy Zofii Węgierskiej do Cypriana

Norwida

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 67/3, 189-207

LISTY ZO FII W ĘG IER SK IEJ DO CYPRIANA NORW IDA

Opracowała IZABELA KLESZCZOWA

Do nielicznego grona osób szczerze przyjaznych i życzliwych Norwidowi, n ie­ łatw em u bynajmniej w kontaktach z ludźmi, należała Zofia Węgierska, utalen­ towana dziennikarka, felietonistka, korespondentka polskich pism. Znajomość i przy­ jaźń ich obojga m iała niejako dwie fazy. Pierwsza — to okres dzieciństwa. U ro­ dzeni w pobliskich m iejscowościach na Podlasiu, nieomal rów ieśn icy1, złączeni powinow actw em („[...] Dziad mój ją do chrztu trzym ał” — w spom ina N o rw id 2), spotykali się często z okazji sąsiedzkich odwiedzin. W jednym z listów do poety wraca Węgierska m yślą do ówczesnych dziecięcych, beztroskich, wspólnych za­ b a w 3. Późniejsze losy oddaliły ich od siebie na długie lata. Spotkali się ponownie najprawdopodobniej wiosną lub latem 1868 w Paryżu. Okoliczności tego spotka­ nia nie są znane. Można jednak przypuszczać, że Norwid został wprowadzony do saloniku W ęgierskiej przy rue de Laval 25 przez któregoś z ich wspólnych przyjaciół — być może przez Bronisława Zaleskiego lub przez Ludwika Na- bielaka.

Odnowiona po latach znajomość zaczęła się rychło przekształcać w serdeczną przyjaźń. Fakt ten tym bardziej godzien jest uwagi, że Norwid, zgorzkniały na skutek doznanych zawodów, upokorzeń, nie odwzajemnionych uczuć, nie rozu­ m iany przy tym przez społeczeństwo, bardzo krytyczny w swoich sądach o lu ­ dziach, niełatw o zyskiw ał przyjaciół. W ymagał od ludzi w iele — zrażał się bardzo szybko. Cóż w ięc sprawiło, że tak mocną i piękną przyjaźnią związał się z tą, 0 której mówił, że była mu „więcej niż siostrą”? 4

Wydaje się, że decydującą podstawą tej przyjaźni była całkowita aprobata, jaką znajdował u Węgierskiej, zarówno dla swoich poczynań i zachowań, jak też dla swoich poglądów w rozmaitych dziedzinach życia i twórczości artystycznej. W ęgierska umiała przejrzeć umysłem i wyczuć sercem jego wielkość i nieprzeciętność 1 nieraz mu składała hołdy: „przyznałam [...] [Panu] w szystkie w yższości”, „na

Twej wiedzy, jak jedwabnik na liściu żyję”, „śmiało powiedzieć mogę, żeś nigdy

1 Norwid urodził się w r. 1821, dokładna data urodzenia Węgierskiej nie jest znana — wiadom o tylko, że około r. 1825.

2 List C. N o r w i d a do Bronisława Zaleskiego (9?—16? X I 1869). W: Pisma

w szystkie. Zebrał, tekst ustalił, wstępem i uwagami krytycznymi opatrzył J. W. G o-

m u l i с к i. T. 9. Warszawa 1971, s. 431. (Dalej w ydanie to oznaczamy jako PW, przy czym pierwsza liczba w skazuje tom, następne — stronice.)

3 Zob. w niniejszej publikacji list 15.

4 Zob. listy N o r w i d a : do Bronisława Zaleskiego, z 16? X I 1869; do Joanny Kuczyńskiej, przed 20 XI 1869. PW 9, 431, 435.

nie m iał lepszego ucznia ode m nie” — pisała w lis ta c h 5. Donosząc Buszczyńskie- mu o wizytach Norwida określała poetą jako „bardzo niepospolitego człow ieka” 6. Znalazł w ięc Norwid u W ęgierskiej to, czego mu tak w życiu brakowało: zrozu­

m ienie oraz aprobatę siebie i swojej twórczości. Znalazł też cierpliwość, w yro­ zum iałość i w ielkoduszność (obce jej bowiem były m ałostkowe dąsy i obraza), a także ustawiczną gotowość niesienia pomocy. I to różnorakiej. Wiadomo z listów W ęgierskiej, że była pilną czytelniczką jego dzieł, że prócz słów uznania i po­ chwały nie szczędziła mu niekiedy i uwag k rytyczn ych 7 Jest w ielce prawdopo­ dobne, że niektóre utwory Norwida pow stały z jej in sp iracjib. Mimo nawału zajęć znajdowała czas na rozmowy, wspólne przechadzki czy w spólne czytanie prac poety. Kiedy powstała m yśl wydania drukiem Rzeczy o wolności słowa, zabiegała usilnie o zdobycie potrzebnych na ten cel fu n d u szy 9, kiedy zaś rękopis Rzeczy zaginął, to — mimo bardzo już złego stanu zdrowia — pośredniczyła w załatw ia­ niu związanych z tym spraw między poetą, drukarnią i wydawcą, W ładysławem M ickiewiczem. Była niezawodna w sw oich staraniach, uprzedzała potrzeby przy­ jaciół. W łaśnie przyjaciół, bo przez jej salonik przewijali się głów nie mężczyźni należący do najw ybitniejszych wśród paryskich emigrantów, a w ięc Seweryn Goszczyński, B ronisław Zaleski, Antoni Waga, Ludwik Nabielak, Marceli Guyski, Tytus M aleszewski, Feliks Wrotnowski. Im także służyła swoją radą i pomocą, informując o ich pracach i osiągnięciach społeczeństw o polskie w kraju, inspiru­ jąc, recenzując, poprawiając ich utwory, pośrednicząc w sprawach wydawniczych, organizując dyskretnie pomoc m aterialn ą10. Nie oczekiwała w zamian niczego, choć przyjm owała z najw iększą radością i wdzięcznością każde dobre słowo, każdy odruch życzliw ości i przyjaźni. Bo przyjaźń, pojmowaną trochę na sposób rom an­

tyczny, jako pokrew ieństw o dusz, jako wspólnotę dążeń i ideałów, uważała za w artość z rzędu najwyższych.

Norwid doceniał zalety umysłu, serca i talentu Węgierskiej. Dał temu n aj­ pełniejszy wyraz w listach pisanych do przyjaciół po jej nieoczekiwanej śmierci, a także w wierszu Na zgon Poezji, powstałym w parę m iesięcy później. Stratę Węgierskiej traktow ał jako stratę nie tylko osobistą, ale i społeczną. Pisał bowiem do Joanny Kuczyńskiej: „Społeczeństwo polskie straciło j e d n ą z n a j z n a k o ­

m i t s z y c h k o b i e t”, uzasadniając nieco dalej tę opinię: „ to b y ł u m y s ł P o l k i , k t ó r y d z i e w i ę t n a ś c i e l a t n i e p o s p o l i t y m p i ó r e m s ł u ­ ż y ł b e z i m i e n n i e r z e c z y o g ó l n e j u m y s ł u , a p r z y t y m [...] t o b y ł y r ę c e , c o s z y ł y s o b i e s u k i e n k i , i w d z i ę k , k t ó r y w c z t e r e c h m u r a c h j a k w k r ó l e w s k i m s a l o n i e u g o ś c i ć n a j m i l e j u m i a ł W S Z Y S T K I C H p i s a r z y , m y ś l i c i e l i , a r t y s t ó w ” 11. 5 Listy 15, 12.

6 List Z. W ę g i e r s k i e j do Stefana Buszczyńskiego z 3 V 1869. W: L isty

N arcy zy Z m ichow skiej i Zofii Węgierskiej. Przygotow ał do druku i wstępem zaopa­

trzył J. M i k o ł a j t i s . Częstochowa 1934, s. 63.

7 Tak np. zgłosiła swoje zastrzeżenia co do Romansu „babilońskiego” — zob. list 9.

8 Świadczy o tym list 3, w którym wspom ina o K rytyce, „spisanej” na jej prośbę.

9 Zob. np. list Z. W ę g i e r s k i e j (Bibl. Czartoryskich, rkps Ew. XVII/1625) do Bronisław a Zaleskiego, z m aja lub czerwca 1869. Prosiła w nim Zaleskiego, by gorliw ie starał się o druk prelekcyj, pisała bowiem: „W ręce drogiego Pana sk ła­ dam tą misją [...] i spokojną jestem , że tak kochając, jak ja kocham Norwida, dla jego sław y i kieszeni, co możesz, zrobisz”.

10 Zob. Listy Zofii Węgierskiej do Seweryna Goszczyńskiego. Opracowała I. K l e s z c z o w a . „Pamiętnik Literacki” 1974, z. 2.

Aby zrozumieć wagę tych słów, trzeba sobie uświadomić, jak bardzo cenił Norwid rzetelną pracę i nieodzowne w niej piękno. Streszczeniem poetyckim tych poglądów jest niew ątpliwie Promethidion, rozsiane zaś w listach wypowiedzi na ten tem at dokumentują jeszcze wyraźniej koncepcję pracy, piękna, a także ,,u t y- l i t a r n o ś c i , k t ó r a j e s t w a r u n k i e m p i ę k n a ” 12. Ubolewał kiedyś nad tym, że literaturze polskiej brak piór niewieścich, które by łączyły talent z w dzię­ kiem:

„Oficjalnie w literatury kartach zapisywane imiona, lubo arcycenne, więcej dostojności i atramentu literackiego, niż ż e ń s k i e g o udziału w rzeczy przy­ noszą!

Zacna Drużbacka troszkę serem owczym i kalendarzem trąci. Deotyma, ka­ noniczna — kandelabrem w oskowym lub zakrystialną kadzielnicą. A toli istotna woń świeżo i udatnie zdjętej rękawiczki (gdy osoba do w łaściw ej jej pracy się zabiera) zupełnie jest inna [...]” 13.

Ten w łaśnie wdzięk „świeżo i udatnie zdjętej rękawiczki” dostrzegał Norwid w osobie Węgierskiej i w jej literackiej twórczości, o czym świadczą uprzednio już cytowane słow a z listu do Joanny Kuczyńskiej. Autorka Kronik paryskich górowała, jego zdaniem, pracowitością i gotowością służenia „sprawie ogólnej” nad współczesnym i kobietami, zwłaszcza „dobrze urodzonymi”, po których można by oczekiwać w ykształcenia umysłu, serca, wrażliwości na sprawy społeczne i na­ rodowe 14. Stąd też nieoczekiwany jej zgon odczuł poeta jako stratę ogólną, choć nie zauważoną, bo — jak pisał — „Co? straciło polskie społeczeństwo, tego ani wie, ani ocenić jest w stanie — dlatego że, aby wiedzieć i .ocenić to, trzeba być

ż y w y m i n i e l e n n i c z o - p ł a s k o - g ł u c h y m ” 15.

Śmierć Węgierskiej była ala Norwida ciężkim przeżyciem, z którego długo nie mógł się otrząsnąć. Świadczą o tym choćby cytowane tu fragmenty jego listów, świadczy także wzm iankowany już, w parę miesięcy później powstały wiersz- -elegia Na zgon Poezji. Wiersz jest wspomnieniem ostatniej w izyty poety u śm ier­ telnie już chorej Węgierskiej, jest też poetyckim portretem tej „więcej niż siostry”, zmarłej „na ciężką chorobę, / Która się zowie: p i e n i ą d z i b r u l i o n y ”. B o­ gatą, nieprzeciętną osobowość Węgierskiej scharakteryzował Norwid w takim oto poetyckim skrócie:

ta wielka, Niepojednanych dwóch sfer pośrednica, Ocean chuci i rosy kropelka,

Ta monarchini i ta wyrobnica — Zarazem w ielce wyłączna i wszelka, Ta błyskawica i ta gołębica...

(PW 2, 200)

12 List N o r w i d a do Bronisława Zaleskiego, z 14 V 1869. PW 9, 403. 13 C. N o r w i d , Estetyczne poglądy. PW 6, 85.

14 Do Bronisława Zaleskiego tak pisał N o r w i d (PW 9, 432) po śm ierci Wę­ gierskiej: „Żadna Sieniąwska, Lubomirska, Koniecpolska, Tarnowska, Żółkiewska

etc., etc. nie umie w ięcej po polsku i wiedzy więcej o rzeczach zatracanego języka

nie ma, jeno tyle, aby ze służącymi się rozmówić. Każdej brak na trochę herbaty, w iele sensu, taktu, interesu ogólnego, uprzejmości, wdzięku, doświadczenia-serca... [...] Ż a d n a p o j ą ć n i e z d o l n a w y s o k i e g o d r a m a t u ż y w o t a z a t r a ­ c a n e g o l u d u!”

Prezentowanych tu 28 listów W ęgierskiej do Norwida zachowało się w zbio­ rach Biblioteki Narodowej (rkps 6290, k. 192—247)16. W szystkie pochodzą z okresu odnowionej znajomości obojga, a w ięc z lat 1868—1869. Węgierska na ogół nie datowała swej korespondencji do paryskich przyjaciół, ograniczając się zw ykle do oznaczenia dnia tygodnia, niekiedy dodatkowo i pory dnia. Wynikało to stąd, że listy, przesyłane prawdopodobnie przez posłańca, docierały niem al natychmiast, w każdym razie w tym sam ym dniu, do rąk adresata. Dla niektórych listów udało się ustalić daty mniej lub w ięcej dokładne. W odniesieniu jednak do kilkunastu, nie zawierających w skazówek faktograficznych, ustalenie dat okazało się niem oż­ liw e. Listy te opublikowano jako pierwsze, starając się o zachowanie układu lo ­ gicznego.

Listy Norwida do Węgierskiej z tychże lat zostały prawdopodobnie spalone przez Kazimierza Gawrońskiego wraz z całą jej korespondencją. Ocalało jedynie kilka ich fragm entów (informują o nich przypisy do listów Węgierskiej).

N iektóre z ogłaszanych tu listów podpisane są tylko literą grecką Σ 17, w iele listów w ogóle nie ma podpisu (1, 4, 6, 7, 10—12, 14— 16, 18, 26, 28).

W niniejszej publikacji zm odernizowano ortografię oraz interpunkcję, zacho­ wano wszakże pew ne osobliwości w zakresie pisowni łącznej i rozłącznej, w y ­ raźnie stylizowanej na wzór Norwida.

Piękno form y i treść tych listów mają swoją głęboką wym ow ę, a badaczom dostarczają w iele m ateriału poszerzającego wiedzę o ich autorce, zapomnianej — podobnie jak Norwid — na długie dziesięciolecia.

16 Kilka listów (14, 16, 17, 28), jako komentarze do listów Norwida, opubliko­ w ał J. W. G o m u l i c k i w Metrykach i objaśnieniach do t. 9 Pism wszystkich.

17 B ył to jeden z kryptonim ów używanych przez Węgierską.

1

Sobota

P rz y jd ź P a n ju tro p r z e d ósmą wieczór, będę się starać już być

w dom u.

2

Środa wieczór [1868?]

W róciwszy do dom u odebrałam k ilecik P a n a i żałow ałam , że nie

w cześniej, albow iem b y łab ym d ostała różę czerwoną.

O w iana lubą wonią zieleni m am w tej chw ili to jedynie do pow ie­

dzenia Panu, że nig dy na Niego u m nie nie będą czekać figi. Nie m ówię

w ięcej, nie chcąc należeć do długiego szeregu ciem iężycielek, k tóre m ają

pokutow ać za w yrządzone P a n u krzyw dy.

Dzięki za m iły spacer! Do widzenia!

Załączam dziś rozkw itły w S ofió w ce2 kw iatek pom arańczow y, k tó ry

niech posłuży za podstaw ę przyszłego han d lu P an u 3.

1 Cudzysłów, jakim Węgierska opatrzyła ten podpis, pozwala przypuszczać, że tak właśnie, żartobliwie, nazywał ją Norwid.

2 Tak nazywano słynny wśród emigracji polskiej salonik literacki Węgierskiej przy rue de Laval 25. Norwid poświęcił mu wiersz z r. 1869, pt. Sofiówka, zagi­ niony.

3 Aluzja niejasna.

3

W torek [1868?]

Chociaż wiem, że najw ięcej kosztują rzeczy, za które się pieniędzm i

nie płaci — dwóch sous n ie dam — wolę być wdzięczną.

Nie wiem, czy z tej przedziw nej k ry ty k i, k tó rą na m oją prośbę spi­

sałeś 1, kto skorzysta — bo lenistw o m yśli i lenistw o serca w Polsce nie

m niejsze, ale większe może, bo p odparte ideą fatalizm u — ale ja nie­

zm iernie w iele k orzystam z jasnow idzenia Twojego.

Donieś mi, dobry Panie, czy pozwalasz na drukow anie tej paraleli.

Chciałabym ją posłać R edakcji „Biblioteki W arszaw skiej” 2, żeby w książ­

ce została k u odczytaniu i zbudow aniu późniejszych pokoleń. Na bibuło­

wy św istek szlachcicom tego nie d a m 3, bo nie trzeba rzucać pereł

p rz e d ...4

Serdeczne pozdrow ienia

Zofia W ęgierska

1 Mowa zapewne o utworze K r y ty k a (wyjęta z czasopismu), włączonym do zbioru Vade-m ecum. J. W. G o m u 1 i с к i (PW 2, 140—142, 392) ustala datę po­ w stania tego w iersza na marzec 1866. Niniejszy list Węgierskiej sugerowałby póź­ niejszą datę powstania utworu, na rok 1868 — forma „Pan”, w jakiej Węgierska zwraca się do poety, wskazuje, że to jeszcze początkowa faza ich odnowionej (w r. 1868) znajomości, która wkrótce miała się przerodzić w serdeczną przyjaźń. 2 K r y ty k a jednak nie była drukowana na łamach „Biblioteki W arszawskiej”. 3 Aluzja do surowego sądu Norwida o dziennikarstwie polskim i o upodoba­ niach szlacheckich w odniesieniu do prasy. Sąd ten wyrażał N o r w i d w ielo­ krotnie, m. in. w jednym z listów do W ładysława Bentkowskiego (ok. 15 XI 1867), pisząc (PW 9, 330):

„ D z i e n n i k , k t ó r y s a m s i ę u t r z y m a ć n i e m o ż e , n’a pas la raison

d ’être — p o co?

A p r z e g l ą d y jak?... Szlachciców kilku, zebrawszy się raz w tydzień na herbatkę, pisze sobie to i owo i drukuje — żony kupują i czytają czasem. W szyst­ ko to wygląda na duży A l b u m , gdzie podpisują się dobrzy znajomi na pa­ m iątkę”. — Węgierska niew ątpliw ie nieraz słyszała z ust Norwida podobne w ypo­ wiedzi.

4 W Piśmie św ięty m , Mat., 7, 6: „Nie rzucajcie swych pereł przed św inie”.

4

Sobota

Na co m nie masz szukać na drodze? L epiej przyjdź, jeżeli chęć w i­

dzenia m nie trw a... około czw artej.

W Sofiówce dużo słońca i róż.

K łan iają Ci się całym łanem .

W yjdziem y razem , a jeżeli w ola będzie, razem obiad zjem y.

5

Sobota

Do głębi duszy zasm uconą jestem tym , co z a sz ło 1. Jed en to dowód

więcej, dowód jask raw y , że społeczność polska zapisana pom iędzy s tr a ­

cone...

,,Jak się sól zepsuje, to czym posolim y?” 2 Najnieszczęśliwsi, k tórzy

w ty ch dniach ostatnich, kiedy bogi i ludzie szaleją, pozostali trzeźw i

i spraw iedliw i.

Ściskam dłoń Tw oją

JY

1 Nie udało się ustalić, do jakiego wydarzenia odnoszą się aluzje i refleksje zawarte w tym liście.

2 W Piśmie św ięty m , Mat., 5, 13: „Wy jesteście solą ziemi. A jeśli sól zw ie­ trzeje, czym solona będzie?”

6

Sobota

Dziś z W am i być nie mogę, albow iem w ieczorem m oim ju ż rozdyspo­

now ałam .

Zbyteczna mówić, że w olałabym jeść z W ami m akaron niż gdzie

indziej b akalie — ale stało się. Nie m ów c h ł o p c u 1, żeś m nie

o schadzce uw iadom ił, bo dw a razy odm ów iłam m u inw itacji na obiad —

więc dziś m ógłby podejrzew ać złą wolę, kiedy jest tylko niemożność.

Do najm ilszego w idzenia, bez zasadzki.

1 Nie udało się ustalić, o kogo chodzi. Być może o Jana S z w a ń s k i e g o (zm. 1909), zaprzyjaźnionego z Norwidem i Węgierską.

7

C zw artek wieczór

Caro M aestro ! (przekład wolny: mój złoty!) Ja k przew idziałam , jes­

tem w złym hum orze. Z w ykłe to następstw o urzędow ości wszelkich:

kazali mi się dw a razy podpisać w jakichś tam a k tach kościelnych —

jakieś tam pokrew ieństw a społeczne spadły na m nie w raz z obow iązka­

mi swoimi, jak na polnego konika snop zboża... Dziwni ludzie! J a k też

nie widzą, kim się do czego posługiwać...

Dziewczyna krzyczała zapam iętale... dotąd m nie w uszach strzyka...

Dobił m nie obrządek bez duszny... Ale to tak fatalnie bez duszny, że

ten kapłan, co na raz jednym zam achem t r o j e dzieci chrzcił, nie w ięk ­

szą do swego szw argotu przyw iązując wagę, jak konow ał puszczający

koniom krew przyw iązuje do swojej czynności — przypom niał m i popa

ruskiego, k tó ry chrzcząc n ad przeręblą, kiedy m u jedno dziecko w padło

w wodę, odwrócił się z najzim niejszą krw ią i rzekł: „podaw aj d ru g ie ” .

Szczęście, m iałam w sobie uczucie świeże, ducha bez form y. To m nie

cierpliw ą czyniło na w szystkie form y bez ducha, które m nie tak dojadły,

żem oto w drug ą w padła ostateczność, tak naganianą przez Ciebie, car o

M aestro. Ale gadaj, co chcesz — z n a tu ry m ojej nie ucieknę: cynik po­

zostanie cynikiem — n ieu jętn y m [!] i palącym... ale to zawsze żywioł!

Ach, mój złoty! żałuj, żeś nie słyszał przem owy, k tó rą m iał do m nie

wczoraj Senator i T ajny Radca S k ib ic k i1, jako do korespondentki „Bi­

blio tek i” , „k tó ra jem u daw ała rozkosze... in te le k tu a ln e ” (ochłonęłam).

To był hołd złożony przy jarzących świecach literatce — wieczorem

ciem nym , na balkonie, dostojnik oświadczył mi się jako już kobiecie,

k tó ra m u się podoba, aż do... aż do...

Nic śmieszniejszego, jak ludzka komedia! Ale jaka w yborna k a rta do

Tw ego albom u szlachciców czytających „Bibliotekę” 2.

Cóż więcej? Nic. Je m e retrem pe dans le tr a v a il3.

Do w idzenia.

1 Franciszek S k i b i c k i (ur. 1796) — dziennikarz i literat publikujący sw e prace m. in. w „Tygodniku Petersburskim ”. W roku 1814 wszedł do służby rządo­ wej w Warszawie, w 1864 został tajnym radcą i senatorem.

2 Zob. list 3, przypis 3.

3 „Je me retrempe [...]” — pokrzepiam się pracą.

8

W torek [jesień 1868]

Drogi Poeto.

O dbieram Balladę chińską *, o k tó rą m iałam się upomnieć, bo mi się

bardzo podoba położenie chińskiego Parnasu.

W drugim fragm encie 2 zm altretow ałeś płeć piękną — po części słusz­

nie — ale w inieneś jej kom pensatę, drugi w ierszyk, w k tó ry m pokażesz,

że nie śpią w szystkie.

Vale et arna 3.

Z ofia W ęgierska

2 Ów drugi fragm ent to, według ustaleń G o m u l i c k i e g o (PW 2, 399), wiersz

lC o ? je j powiedzieć...]

3 „Vale et a ma" — żegnaj i kochaj. Starożytny zwrot epistolarny.

9

Sobota [jesień 1868]

R o m a n s cudny!!

Ale... o! dziwy! chociaż z babilońskich czasów, w m oich oczach brak

m u ogrom nej rzeczy: d a w n o ś c i1.

,

P ytasz m nie P an, co z ty m rękopisem zrobię? Dołączę do rzeczy, k tó re

m am y p rzejrzeć po roku.

Tym czasem pow iem Panu, że p arę godzin harm onii szczytnej i dos­

to jn e j zgody są najlep szą higieną duszy — że z tych sfe r całkiem nad

ziem skich, w któ ry ch ludzie tak rzadko b y w ają we dw o je — bo tam

m agnes duchów, nie m agnes ciał, przyciąga — w yniosłam ukojenie

i p rom ień bijący od czoła, tak że n aw et oślica B a le a m a 2 przem ów iła

poznaw szy w ty m p ro m ieniu anioła.

Dzięki za tra n sfig u ra c ją postaci!

Zofia W ęgierska

Jestem zapracow ana nad w szelki wyraz! i jeszcze nie widzę końca

zadania.

1 Według G o m u l i c k i e g o (C. N o r w i d , Dzieła zebrane. T. 2. Warszawa 1966, s. 251) ów Romans „babiloński” to zaginiony „wiersz z końca 1868 r„ prze­ słany przez Norwida św ieżo poznanej w tedy W ęgierskiej”.

2 В a 1 e a m, właśc. B a l a a m — biblijny prorok z ziem i Moabitów, któremu król Balak nakazał przekląć Izraelitów. Od złorzeczeń miała powstrzym ać Balaama jego oślica, przem awiająca ludzkim głosem.

10

*

Środa [1869?]

W czoraj w racając późnym w ieczorem z m iejsca, gdzie w szystko było

prócz p o e z ji1, m y ślałam sobie, ja k w szystkie d ostatki, w szystkie b arw y

tej ziemi blade są bez tej boskiej pozłoty — jak życie n a najw yższych

w ezgłow iach nisko się w lecze bez p ro m ien ia z niebios, co z ciasnego

k ą tk a czyni ocean n iep rz eb ra n y c h rozkoszy.

T ak d um ając, aż do Sofiówki niosłam brzem ię n aleciałych nudów .

Tu, zaraz w p rogu odetchnąw szy wonią róż, obok nich znalazłam Twój

różow y bilecik... Poezjo! bądź błogosławiona! w ołam i łam ię pieczątkę...

Ale cóż? Z n a jd u ję list nie do siebie pisany. Do jak iejś Zofii, co m usiała

kłam ać wiele... J a z w szystkich p rzy w a r tej jednej nie posiadam —

w ięc odbierz to pism o, bo to nie do m nie.

roz-m arzona, jedną ręk ą rozw ijając przepaski, a drugą układając do snu w ło­

sy, patrzy łam w gw iazdy i w śród nocnej ciszy pow tórzyłam — poniew aż

n a kimś zemścić się trzeba było — pow tórzyłam na złość różom

i gw iaz­

dom tę strofę:

C’est beau de voir un astre s’allumer. Le monde est plein de merveilleuses choses, Douce est l’aurore et douces sont les roses. Rien n’est si doux que le charme d ’aimer! La clarté vraie et la meilleure, flamme C’est le rayon qui va de l’ame à l’ame. L’amour vaut m ie u x au fond des antres frais Que ces soleils qu’on ignore et qu ’on nomme. Dieu mit, sachant ce qui convient à l’homme, Le ciel bien loin et la fem m e tout près. Il dit à ceux, qui scrutent l’azur sombre: Vivez, aimez! le reste c’est mon ombre! 2

1 Zapewne mowa o wieczorze spędzonym w którymś z polskich salonów lite ­ rackich.

2 Nie udało się ustalić autorstwa cytowanego wiersza. A oto jego przekład: Błogo jest patrzeć na płonącą gwiazdę.

Świat pełen jest cudownych rzeczy, Piękna jest jutrzenka i piękne są róże. Nie ma nic słodszego nad urok kochania! Prawdziwą jasnością i najlepszym ogniem Jest promień, który przenika z serca do serca. We wnętrzu chłodnych jaskiń miłość znaczy więcej Niż znane i nieznane słońca.

Bóg, który w ie, co dla człowieka jest dobre, Um ieścił niebo daleko, a kobietę blisko. Tym, którzy badają ciemny lazur, powiada’:

Żyjcie, kochajcie! Wszystko inne jest moim cieniem.

11

C zw artek [13 m aja 1869?]

D ziękuję serdecznie!

D ziękuję za tych wszystkich,

k tó rz y Tobie nie p o d zięk o w ali1.

1 Być może jest to podziękowanie za prelekcję Norwida, który czytał wówczas

Rzecz o wolności słowa, w e czwartek 13 V 1869 w sali należącej do Grand Orient

de France. Norwid czuł się zlekceważony i urażony tym, że Goszczyński w ogóle się nie zjawił, a Bohdan Zaleski nie podszedł po prelekcji do autora, by mu pogratu­ lować, lecz „w olał” zabawiać damy (PW 9, 494, 408, 419). Węgierska w yczuła za­ pew ne rozdrażnienie poety i chcąc je złagodzić, napisała parę dobrych słów. En­ tuzjastyczną recenzję prelekcji Norwida wydrukował w „Dzienniku Poznańskim ” (nr 112 z 20 V) A. G i l l e r (zob. PW 9, 626).

12

[Sierpień? 1869]

W biegam po cichu n a palcach... za krzesłem sta ję i obiema rękam i

zasłaniam oczy siedzącem u.

— K to tam ?

— Ja.

/

— Po co?

— Przychodzę się pochw alić przed ,Panem profesorem , że um iem

lekcją. Z tego, coś m ów ił w P a ł a c u l, urodziła się ładna k a rtk a —

a z tego, com gdzie indziej słyszała, tw orzą się rzeczy piękne, k tóre

podpisać by należało im ieniem C yprian.

— Cóż więcej?

— To, że w p ro m ien iu św iatła Twojego jak praco w ita pszczółka się

uw ijam , z kw iatów m iód w ysysając...

Że na Tw ej w iedzy, jak jed w ab n ik na liściu żyję... i śmiało pow ie­

dzieć mogę, żeś nigdy nie m iał lepszego ucznia ode m nie, bo czego ro ­

zum em nie ogarnę, to sercem odgadnę. A to, co mówisz mi, chw ytam

zm ysłam i pięciu... tak, żem gotowa zawołać, jak D ant spotkaw szy W irgi­

liusza na progu piekieł:

„Tu se’lo mio m aestro e’l m io autoreV’ 2

— Cóż w ięcej?

— To, że m i w duszy jasno, choć na niebie ciemno.

— A w ięcej?

— Nic. A... to jeszcze, że jeżeli sto k ro tk a 3 pow iedziała P an u co in­

nego, niż ja gadam , to kłam ie!

1 W połowie sierpnia — jak informuje J. W. G o m u l i c k i (Wprowadzenie do

biografii Norwida. Warszawa 1965, s. 93) — Norwid zwiedzał ,,w towarzystwie Wę­

gierskiej W ystawę Sztuk Pięknych zastosowanych do przemysłu (w Palais de 1’Industrie)”. Wypowiadane przy tej okazji uwagi poety znalazły odbicie w naj­ bliższych kronikach tygodniowych W ęgierskiej.

2 Tu se’lo mio maestro [...] — Ty jesteś Mistrz mój, ty moja Powaga. ( D a n t e A l i g h i e r i , Boska Komedia. [Cz. 1:] Piekło. Pieśń I, w. 35. Przełożył E. Porębo- wicz. Warszawa 1961, s. 25.

3 Węgierska chętnie przesyłała przyjaciołom kwiaty. Tutaj zapewne aluzja do ofiarowanych Norwidowi stokrotek, z którymi łączy się zabawa-wróżba — obry­ w anie kolejnych płatków kwiatka: kocha, nie kocha...

13

C zw artek [ok. 20 sierpnia?] 1869

Co za potrzeba u p a try w a n ia ch m u r na jasnym niebie? Na Boga!

Czekajm yż, aż p rzyjd ą, kiedy p rzyjść koniecznie m ają.

przepełnić m nie wdzięcznością. Że się nie zmienisz, że będziesz zawsze

dobry, w yrozum iały i szlachetny, tem u w ierzę szczerze — mocno, tak

jak sam a czuję i postępować um iem. Do przebaczenia nic a nic nie

m am — m am tylko serdeczną wdzięczność za tyle dowodów dobroci,

k tórą cenić um iem jako kobieta, k tóra poczciwym słowem żyje. Do p rze­

baczenia nic nie m am — a chociażbym i m iała, przebaczę 1

Uczyń toż samo w danym razie, dobry i szlachetny Panie — boć n a ­

leży, żebyśm y dali dobry przykład i pokazali, jak żyć i m iłować się

należy. Niech ten krzyżyk z niebios spadły będzie zakładem naszej p rzy ­

jaźni. P rzy jm u ję go z rą k Twoich jako taki — i p ostaram się nigdy nie

być niegodną tego upom inku.

Tak mi Boże dopomóż!

Zofia

14

[21 sierpnia? 1869]

Na lodow ate „w szystko zerw ane” w ypadałoby odpowiedzieć m ilcze­

niem w zw ykłym toku powszedniego zapału, co błyśnie i zgaśnie jak

słoma, ale w stosunku zaw iązanym pod wezw aniem krzyża 1 — odpo­

wiedź inna konieczną: konieczne sprostow anie, konieczne zapytanie,

skąd zm iana z niedzieli na poniedziałek większa niż zm iana pow ietrza

tych dwóch dni, z któ rych jeden był tropikalny, a drugi podbiegunow y?

Dla m nie nic nie zerw ane.

Zakończenie ostatniego listu Pana w ydaje m i się wysokim program em

niepośledniego dzieła. Dlatego, nie zważając na przelotne złe n atch nie­

nia, m ając przed oczyma krzyż, a w sercu najlepsze uczucie, w duchu

listu P an a (z niedzieli) odpowiadam:

A im ons-nous donc, sans nous corrompre en nous m êlant à ceux qui

trio m p h en t et sans nous abaisser avec ceux qui se soum ettent. Aim ons-

nous com m e d eu x passagers qui traversent les m ers pour conquérir un

nouveau m onde, m ais qui ne savent pas s’ils l’atteindront jamais.

Aim ons-nous, non pour être h eu reu x dans Vegoïsme à deux, comm e

on appelle amour, mais pour so u ffrir ensem ble, pour prier ensem ble,

pour chercher ensem ble ce qu’à nous, d eu x pauvres oiseaux égarés dans

l’orage, nous pouvons faire jour par jour, pour conjurer ce fléau qui

disperse notre race et pour rassem bler sous notre aile quelques fu gitifs,

brisés com m e nous d ’épouvante et de tristesse 2.

w węzeł, czy m ają rozedrzeć o statni szczątek k a rty dziejów, skoro ro-

zejm ą ręce?!” 3

List niniejszy opublikował J. W. G o m u l i c k i w artykule: Nieznane listy

Norw ida („Przegląd H um anistyczny” 1957, nr 3), oraz w PW 9, 629—630.

1 Zob. list 13, przypis 1.

2 Oto przekład tego fragmentu: „Miłujmy się więc, nie schodząc pomiędzy tych, którzy triumfują, i nie zniżając się do tych, którzy się poddają. Miłujmy się jak dwaj wędrowcy, którzy pokonują morza, by zdobyć nowy świat, chociaż nie w ie­ dzą, czy go kiedyś osiągną. Miłujmy się nie po to, by uzyskać szczęście w ego­ izm ie we dwoje, jak często określa się miłość, ale po to, aby razem cierpieć, razem m odlić się i razem szukać, co my, dwa biedne zbłąkane w burzy ptaki, możemy czynić dzień po dniu dla powstrzym ania tego bicza, który rozprasza naszą rasę, i dla zgromadzenia pod naszym skrzydłem uchodźców, podobnie jak my rozbitych trwogą i sm utkiem ”. — Ten sam tekst francuski włączyła W ęgierska do listu do Stefana Buszczyńskiego (zob. Listy Narcyzy Zmichow skiej i Zofii Węgierskiej, s. 3).

3 Fragment nie znanego listu Norwida do Węgierskiej.

15

Św ięty Ludw ik [25 sierpnia 1869]

Mój drogi Panie. Dziś im ienin y Twojego b ra ta i m ojego Ojca 1. K iedy

cała rozrzew niona w spom nieniam i p rzyw iązanym i do dnia tego, pow staw ­

szy ze snu, siedziałam n a pół w św iat inny zapatrzona, w k tó ry m się

p rzesu w ały i nasze m azow ieckie brzozy, i szpalery g ó re c k ie 2, i a lta n y

W ulki [!] 3 — i m y, grom ada dzieci igrający ch pod okiem Ojców i Dzia­

dów — kied y tak byłam , m ówię — oddano m i Tw oje pismo... Dzięki,

żeś spo jrzał w m oją stron ę w ted y w łaśnie, kiedy ja, skubiąc ro ztarg n io ­

nym i palcam i róże, w Tw oją p atrzyłam . W Twoją, to jest w naszą.

Ach! do bry P an ie — jak ie m arn e są w szystkie ko ntrow ersa i posw ar-

ki tam , gdzie przędza żyw ota n am otana na jeden kłębek, a duchy jednym

num erem oznaczone.

Niech to P an a nie obraża — wszakże p rzyznałam m u szczerze w szyst­

kie wyższości — a gatu n ek przędzy mimo to może być z tych sam ych

dębow ych jedw abników . Jak o kobieta znam się n a tym . Więc w szystkie

kw estie i k o n tro w ersy nogą u derzam i odrzucam na bok — p rzy jm u ję

i stw ierdzam b rate rstw o św ięte, k tórego już tyle, tyle anielskiej pom ocy

doznałam . Na co m nie gadasz o ru b in ach obiecanych? Nie chcę tak ich —

co m nie one znaczą po tej kaskadzie p ereł i diam entów , k tórą na m oją

głow ę w ylałeś i zlewasz, ilekroć ku m nie się zwrócisz... Ach! Panie,

to związek piękny, całkiem nad-ludzki, nas godny — związek, o którego

pielęgnow anie chodzi m nie dla godności boskiego ducha m ojego ■

— jak

zabobonnej chodzi o hodow anie paproci, k tó ra m a zakw itnąć w ta je m ­

niczą noc Św iętego Jana.

U roczysty ten zw rot do Ciebie w dzień p atro n a Ojca mojego, co m nie

na ręk u w ypiastow ał, kończę m odlitw ą za tych, co nie um ieją kochać.

Na uczczenie naszych Solenizantów niech ten kw iatek przed Tobą

pokw itnie chwilę: to mój Ojciec rzuca n a Ciebie kw iatem i dziękuje za

uczucia, jakie masz dla córki jego, sieroty.

1 Ludwik K a m i ń s k i (zm. 7 VIII 1867).

2 Szpalery góreckie — w rodzinnej wsi Węgierskiej, Górkach Bożych na Pod­ lasiu.

3 Wulka, chyba raczej Wólka — zapewne jeden z okolicznych majątków szla­ checkich.

16

[3 w rześnia 1869?]

Piątek, po odebraniu t r a g e d i i 1.

Mój złoty! cóż to za męka! Oburzoną jestem tak, że nie zn ajdu ję

słów i ty lk o pow tórzyć mogę Twoje: „Lody z p azu ram i” !

W idzę ja w tym zatraceniu coś dziwnego... coś jakb y „nie rzucaj

pereł przed trzo d ę” 2. W szystko, co nazyw ają p r z y p a d k i e m , jest

d o p u s z c z e n i e m .

Pisałam dziś rano do Ciebie, a raczej m arzyłam na papierze, cała

jaśniejąca Twoim św iatłem . Powiedz, co mogę dla ducha Twojego? 3

1 List niniejszy (opublikowany przez G o m u l i c k i e g o (PW 9, 631)) stanowi prawdopodobnie odpowiedź Węgierskiej na wiadomość o zagubieniu w drukarni rękopisu Rzeczy o wolności słowa.

2 Zob. list 3, przypis 4.

3 Z takim pytaniem: „powiedz, co mogę dla ducha twego?” — zwracał się kiedyś do Węgierskiej J. S ł o w a c k i w liście z 8 IX 1848 (Korespondencja Juliu­

sza Słowackiego. Opracował E. S a w r y m o w i c z . T. 2. Wrocław 1963, s. 216).

17

Sobota [przed 12 w rześnia 1869]

W godne, czyste i w ierne ręce Swój rękopis złożyłeś. Postąpię z n a ­

leżnym poszanow aniem i ostrożnością 1

Do najm ilszego widzenia.

Zofia W ęgierska

18

Piątek, 17 [września 1869?]

Jakże mi przykro, żem nic nie wiedziała! W moim kalendarzu Lucja...

była wczoraj — a C ypriana nie ma wcale — parę razy szukałam i naw et

p y tać chciałam ... ale ta k zeszło — przeszło i rzecz odłożona do przyszłe­

go roku.

Tego ro k u m nie dzień w czorajszy przeszedł w yjątkow o sm utnie...

byłam jak grób czarny. D opiero kolo północy, kiedy W y byliście w lasku,

a ja w m oim oknie w gw iazdy w patrzona, rzucił mi ktoś z balkonu do­

brodziejstw o... p arę akordów L u czyi 1 i tę cudną pieśń „o bel[l’]-alma

in[n]am orata” 2.

Stopniałam ... i osunęłam się jak czarnej k rep y zwój na m oje cy­

pry sy.

Niech k w iatek dopowie resztę.

1 Mowa o operze G. D o n i z e t t i e g o Łucja z Lammermooru.

2 „O bell’alma innamorata” — o piękne, zakochane serce. Z pieśni Edgara w ostatniej scenie opery.

19

P iątek [po 17 w rześnia 1869]

R edaktor „G azety P o lsk ie j” 1 prosi m nie o przesłanie tego listu Cho-

je c k ie m u 2. Nie wiem adresu — racz m u to przesłać niezwłocznie.

Co dziś robisz? Może byś mógł p rzyjąć ode m nie zaprosiny na obiad

w resta u ra c ji w łoskiej? Bo ja Twoich im ie n in 3 tak przepuścić bez toastu

nie mogę, a u nas przecie, w edle trad y cji, cały tydzień im ieniny ob­

chodzą.

Więc jeżeli w ola i h u m o r po tem u, czekam Ciebie, albo u siebie dziś

przed p iątą — albo tam , o szóstej.

Z. W.

Dlatego dziś, że pogoda do spaceru.

1 Józef S i k o r s k i (1813—1896) — publicysta, krytyk muzyczny i kompozy­ tor. W latach 1866—1875 redagował warszawską „Gazetę Polską”, do której Wę­ gierska nadsyłała również sw oje korespondencje.

2 Nie wiadomo, o jaki list chodzi.

Edmund C h o j e c k i (1822—1899) — kolega Norwida z lat szkolnych. Później publicysta, powieściopisarz i dramaturg, ogłaszający swe prace pod pseudonimem Charles Edmond.

s Im ieniny Norwida przypadały 16 września.

20

Sobota ran o [koniec w rześnia 1869]

Ile listków róży, ty le podziękow ań od ujarzm ionej myśli... jedn ak

nie do tyła, żeby nie w y laty w ała nad dachy i z prom ieniem księżyca

nie zaglądała tam , gdzie kw itną róże Bengalu.

M iecznikowska, z domu Paschalis к Je st to siostra Tw ojej Babki, a m o­

jego chrzestnego ojca żony, pani Janow ej Sobieskiej. P rzyb yw a z W ar­

szawy.

M ówiłyśm y o Tobie jako o w nuczku w y karm ionym konfituram i.

Obiecałam jej Tw oją wizytę. Pani M iecznikowska jest tu z m ężem

i córką W andą, w której orm iańska krew krąży. Oczy czarne jak piekło,

brw i jak dwa skrzydła jaskółcze — zęby są, jak Bóg przykazał, św iatłem

uśm iechu.

Idź i zobacz tę ciekaw ą m ięszaninę sarm acko-orm iańską. Przyjem nie

widzieć ten postęp rasy, że nie zakatarzona. M ieszkają blisko nas, gdzieś

koło Pigal[le], ru e M onseau 12 — jeżelim dobrze polską wym owę zro­

zum iała.

Ja jeszcze do stolika przykuta, ale już brzeg widzę.

Ach, żebyś wiedział, jak jestem zmęczona... zupełnie jak D anaida

n alew ająca bezdenne beczki.

Tylko m oje są jeszcze bezdenniejsze... I gdyby nie zapach róż, którym

upijam się literalnie, gdyby nie bluszcz 2, gdyby nie m otyl, nie gołąb —

gdyby nie pieśń — nie gwiazdy, nie noc lazurow a — gdyby nie bez­

brzeżne czucie, co obejm uje, kocha to w szystko i jeszcze coś więcej...

przestałaby m być kobietą.

Ale się nie bój. Choćby m nie w rzekę a tra m e n tu wrzucono, w ypłynę

różowa...

R eszta do najm ilejszej rozm owy

i ;

Rozwiązanie spraw y polskiej jedyne! Chodzi tylko, żeby Ż u a w o w i3

jak najprędzej skrzydła w yrosły.

1 O wizytach Miecznikowskich pisała Węgierska także i do Goszczyńskiego (zob. Listy Zofii Węgierskiej do Seweryna Goszczyńskiego, s. 233).

2 Bluszcz był ulubioną rośliną Węgierskiej, zdobiącą ściany jej paryskiego saloniku.

8 Żuawi — oddziały piechoty francuskiej utworzone w Algierii w roku 1831. Sław ę i rozgłos zdobyli w wojnie krymskiej w latach 1853— 1856. Oddział żuawów, zorganizowany przez francuskiego oficera F. de Rochebrune’a, w alczył w powsta­ niu styczniowym. Stąd zapewne pełne nadziei aluzje do walki zbrojnej o sprawę polską.

21

Czw artek [wrzesień? 1869]

Czyż stosownie, żeby ludzie urodzeni pod cieniem jednej i tej samej

dzw onnicy pozostaw ali z sobą na stopie cerem onialności banalnej, jak

ludzie spod dwóch przeciw nych biegunów, którzy potrzebują urzędo­

wego frazesu, gdyż inaczej nie wiedzą, czy są m iłym i gośćmi?

Ja m niem ałam , że nie. Pan sądzi inaczej — co m nie smuci, bo jeżeli

tylko z zaprosin form alnych wnosić m am y o usposobieniach względem

siebie, to często w ydam się P a n u n i e g r z e c z n ą , bom bardzo roz­

trzepana, a m ianow icie nic a nic się na etykiecie nie znająca.

Do m iłego widzenia!

Zofia W ęgierska

Tragedią z a k o n n ic 1 chciałam posłać M an [n]ow i2, zanim doczytałam

do w iersza „Czas — ale nie k rak o w sk i”. Obaczywszy tę ru d ą mysz w y­

latu ją c ą z ust Twoich 3 uznałam , że jej zbyt rozdrażnionem u m iejscow y­

m i kw asam i redakto row i pokazać nie m ożna. W idzisz P an, że nie jestem

jeszcze „ t a k t w a r d ą ” , jak Ci się w ydaję.

1 Utwór nie znany, poza tytułem zacytowanym w niniejszym liście. Związany prawdopodobnie z głośną podówczas sprawą krakowskiej karmelitanki, umysłowo chorej Barbary Ubryk, zamurowanej w klasztorze przez zakonnice (donosił o tym m. in. „Czas”, nr 166 z 24 VII 1869). W ęgierska bowiem żywo interesow ała się tą sprawą i pisała o niej obszernie, m. in. do Goszczyńskiego (zob. Listy Zofii W ę ­

gierskiej do Sew eryn a Goszczyńskiego, s. 235). Tak też kom entuje ten okruch in ­

form acji K. W y k a w artykule pt. N orw idow ska „Tragedia zakonnic” („Pamiętnik Literacki” 1957, z. 3). N atom iast G o m u l i c k i (PW 2, 412) przypuszcza, że utwór ten jest „powiązany w jakiś sposób z siostrami miłosierdzia opiekującym i się D o­ mem św. Kazimierza, dla których Norwid m alował w tedy duży obraz religijny”. 2 Maurycy M a n n (1814— 1876) — dziennikarz, podówczas jeden z redaktorów krakowskiego „Czasu”. Niechęć poety do „Czasu” w ypływ ała — jak się zdaje — z niechęci do Manna. Pisał bowiem N o r w i d (PW 9, 460) w liście do Adama Potockiego (z 16 VII 1870), że ktoś z francuskich znajomych, użalając się nad jego głuchotą, powiedział: „Mais — Vous pouvez être correspondant des journaux...”. W dalszym ciągu Norwid w yjaśnia: „robiłem był o to kroki, i nawet raz pisałem do W -go Manna, Redaktora »Czasu«, a który zapewne listu m ego nie odebrał, albowiem nie odpisał mi, skąd naturalny wniosek, iż mój list nie doszedł g o ”. 3 Aluzja do sytuacji z Fausta G o e t h e g o (zob. przekład F. K o n o p k i , War­ szawa 1962, s. 227).

22

W torek [koniec w rześnia, początek października 1869]

Ż ądan y b iu le ty n zdrow ia.

Czuję obecność dobrego ducha w zdolności do pracy i w ro zjaśnien iu

w ew nętrznym . Spotęgow anie sił tych rów now agę zryw a... więc ciało

m d leje ^ ale to nic w organizm ie, gdzie królem Duch.

D om yślam się, że tajem nicza pomoc tak a m usi mi przychodzić z m o­

jej parafii. B ilecik P an a m n ie to potw ierdza.

Dzięki za w sparcie, k tó re płynie ta k cicho i ta k niew idom ie jak

natch nienie z niebios.

Nie um iem rytow ać. W ięc w zam ian za w yobrażenie h edery 2 posy­

łam żyw y kw iat. Tuberoza p rze ra sta ją c a głow ą afry k ań sk ie tra w y i p ach­

nąca Bogu — jest m oim ulubionym kw iatem jak [o] a m b le m a t3 poety.

S m ukły i biały, w śród ludzi, a sam otny, on tak że kw itnie Bogu a p ach­

nie tylko wysokim...

Ale ostrożnie z tym zapachem , bo w nim afrykańskie żary i może

czaszkę rozsadzić.

Z. W.

1 List pochodzi prawdopodobnie z końca września lub początku października, kiedy to choroba W ęgierskiej znacznie się nasiliła. W jednym z listów z tego okresu, pisanych do Bronisława Zaleskiego (Listy Zofii Węgierskiej do Bronisława Zaleskie­

go. Bibl. Czartoryskich, rkps Ew. XVII/1625), donosiła o pogarszającym się stanie

jej zdrowia: „Dziś, nie wiadomo z jakiego powodu, zemdlałam sobie... ale to naj- form alniej i pierwszy raz w życiu. To jest bardzo osobliwy stan. Że go pierwszy raz doznaję i w zupełnej samotności, zawołałam tylko: Boże zmiłuj się! i padłam na krzesło... Ale będziesz myślał, że tragedie Ci piszę. Więc dodam tylko, że to m inęło [...]”.

2 Hedera (łac.) — bluszcz.

3 Pisownia taka zapewne pod w pływem wym owy francuskiej słow a emblème.

23

Poniedziałek [wrzesień? październik? 1869]

Bardzom żałowała, żeś nie był w czoraj, gdyż przyszli dw aj p rzy ja ­

ciele Twoi, k tó rzy byliby Cię chociaż na p arę godzin pogodzili z obrzy­

dzonym św iatem . B ronisław 1 i G u y s k i2 p rag n ęli widzieć Cię i uścisnąć.

Ja byłam przez dw a dni w łóżku — wczoraj ledwie m ówiąca — dziś

jeszcze bardzo słaba — ale już na stanow isku, z piórem w ręku. W ta ­

kim stanie rzeczy, złe m iałeś natchnienie nie przyjść — boć zresztą

u m nie nigdy nie spotkasz nie przyjaciół.

Σ

2 Marceli G u y s k i (1830—18.93) — rzeźbiarz, mistrz rzeźby portretowej.

24

Poniedziałek w ieczór [2— 3 października 1869]

Twórczość najw yższa w ym aga w spółpracow nictw a dw óch dusz. Takie

praw o boże. Więc kochać nie je s t robota wielka, ale jest boskie u łatw ie­

nie boskiej roboty. N aw et do m achinalnej twórczości miłość dodaje sił —

i zawsze, ja k m ówi kochanek N o rm y 1 filozoficznym językiem Hegla:

„Liebe ist es die Grosses stets gebar” 2.

Kochać s i ę w kim ś to jest robota duża, bo w tedy człek tw orzy bez

w spółpracow nictw a, n a chw ałę czarta.

Ale Ty tak n ie kochasz, mój królew iczu — więc pow inien byś od-

klęczyć p rzyn ajm n iej pół godziny za jeden frazes listu swojego, którego

nie pow tórzę, gdyż byłoby to podw ójne bluźnierstw o przeciw m a je sta ­

tow i uczucia najw yższego.

Dzięki serdeczne za zdrow ie-d ajn e współczucie. M am się lepiej. Niech

Ci Bóg płaci za to, co dla m nie czynisz — przeze m nie czy przez kogo

lepszego.

Spostrzegam w Vade-m ecum >

, m nóstw o rzeczy głębokich i wysokich.

Jeżeli znajdziesz chw ilę w olną w ciągu tygodnia o w iadom ych godzi­

nach, to może poczytam y?

O dbieram zaprosiny n a pogrzeb O kryńskiego 3. Na dziś o 10 — a już

jedenasta. Powiedzże, proszę, o ty m G uyskiem u, dodaj słowo o m oim

żyw ym w spółczuciu dla jego boleści — tylko żywo i gorąco — mój złoty!

1 Norma — tytułowa bohaterka tragedii lirycznej F. R o m a n i e g o .

2 Słowa Pollona, kochanka Normy, z I aktu opery: „Was in der Gefahr mich

stählt, Liebe ist’s die Grosses stets gebar” („Tym, co mnie hartuje w niebezpie­

czeństwie, jest miłość, która zawsze rodzi rzeczy w ielk ie”).

3 Wiktor O k r y ń s k i (1800—1869) — w ychowanek Liceum Krzemienieckiego, uczestnik walk r. 1830, potem osiadł w Paryżu. B ył wujem Guyskiego i — po trosze — jego mecenasem. Zob. B. B o l e s ł a w i t a [J. I. K r a s z e w s k i ] , Rx-

chunki z 1869 r. Poznań 1870, s. 625—626. — Listy Marcelego Guyskiego do Broni­ sława, Zaleskiego. Bibl. Czartoryskich, rkps Ew. XVII/1622.

25

W torek [5 października? 1869]

Bądź zupełnie spokojny co do w yjścia Twego m a n u sk ry p tu 1 — nie

zatracą go, bo takie rzeczy się nie po w tarzają. Będziesz m iał nie jeden,

ale 500 egzem plarzy w dom u i am baras z odsyłaniem lub pom ieszcze­

niem ich. Więc ty lk o tro ch ę cierpliwości. Kto m oże w ięcej, m oże m niej.

P ojechałab y m sam a do M ickiewicza, ale jestem ciężko chora, a cała

ta spraw a dość już listów m iała 2. Więc trochę jeszcze cierpliwości.

1 Mowa o rękopisie Rzeczy o wolności słowa.

2 W liście do Bronisława Zaleskiego, prawdopodobnie z końca września lub początku października 1869 r., pisała W ęgierska m. in.: „Będąc u M ickiewiczów racz prosić, żeby już tę prelekcję Norwida raz w ydrukowali mu i posłali. Bo jemu w głow ę wlazło, że mu to bez śladu zaginie, a że to przez moje ręce szło — w ięc odpowiadam...” (Listy Zofii Węgierskiej do Bronisława Zaleskiego. Bibl. Czarto­ ryskich, rkps Ew. XVII/1625).

26

P oniedziałek w ieczór [październik? listopad? 1869]

M igrena nieznośna p ołam ała m nie na drobne kaw ałki. Noc całą i dzień

przem ęczyłam ... te ra z jeszcze p ap ier ledw ie widząc, kreślę tylko: Bóg

zapłać za dobre słowo!

27

C zw artek rano [październik? listopad? 1869]

Środę przechorow ałam . Dziś m am się jako tako — ale pisać m uszę

dzień cały, żeby czas stracony odzyskać. W piątek i w sobotę m am

nadzieję być zdrow ą i swobodną — ale co m nie czeka? Jak a dachów ka

na głowę m i spadnie? Nie wiem. Ja k do m nie zajdziesz, obaczysz, co

zastaniesz.

Bukiecik fiołków przyw ołuje m nie do życia.

28

Poniedziałek [1 listopada 1869]

M usiałeś spać w ybornie po w czorajszych nudach. J a długo usnąć nie

m ogłam, tak m nie rozdrażniła pozycja pom iędzy Iliadą a pierogam i z se­

rem , które zjeść m usiałam co do jednego... 1 Długo usnąć nie mogłam

rozm yślając nad tą ironią losu, k tó ra spraw ia, iż do Rzym u jad ą ci, co

m ają piersi jak m ur, a ci, któ rym by się tam nie tylko błota P ontyńskie

podobały, m rą z dala od cudów sztuki i natu ry ... M yślałam nad tą

sm u tną dolą, co spraw ia, że pom iędzy ustam i a czarą może być jeszcze

m iejsce na nieszczęście...

'

Tak m yśląc i w ijąc się n a posłaniu, czując tw ardy m i poduszki

i puch łabędzi w różow ej oponie m niem ając ołowiem... usnęłam w resz­

cie... i w net dogoniłam Ciebie odchodzącego w ciem nym kory tarzu , i w n et

w yszliśm y na jasność księżycową, do ogrodów pełnych najm istyczn iej-

szych woni — i tak pojąc się wszelako, szliśmy aż do kw itnącego m y rtu ,

gdzieś usiadł i zaczął m i czytać z w ielkiej księgi takie prześliczne rzeczy,

jak ich na ziemi n ik t nie wygłasza...

J a byłam zachw ycona — wniebowzięta...

Ale w net naszła czarna chm ura i lunęła strugam i błyskaw ic — zro­

biła się z tego ognia na niebie m ora. W iatr tak i pow stał, że cyprysy

i brzozy do ziemi naginały czoła, i był straszn y kataklizm natu ry... a ja

nic się nie bałam , bom trzym ała Ciebie za rękę mocno... Aż zawołałeś:

uchodźm y stąd! I w raz przyleciał ogrom ny p tak biały, a my, uczepiw szy

się jego skrzydeł, ulecieliśm y w powietrze... A potem , potem co było?

Alboż to m ożna opisać?

Ach! Czemuż ja się obudziłam??

Trzeba pisać do „Czasu”...

List ten został opublikowany przez G o m u l i c k i e g o w PW 9, 635. 1 Prawdopodobnie aluzja do jednego z wieczorów literackich, jakie organizo­ wała Laura z M ielżyńskich Czapska w swym salonie przy rue St. Dominique. Wiadomo, że u niej w łaśnie czytał Norwid rapsodie i trzy fragm enty Homera w e w łasnym przekładzie — zob. M. O s t e r w i n a , Listy Cypriana Norwida do Eleo­

nory Czapskiej. „Archiwum Literackie” t. 1 (1956). — S. L e g e ż y ń s k i , Lata paryskie Norwida. W zbiorze: Norwid ży w y. Londyn 1962.