LITEWSKA SRR. HISTORYCZNE WYDAWNICTWA

(1)

LITEWSKA SRR. HISTORYCZNE WYDAWNICTWA PERIODYCZNE

Poza bogatym radzieckim czasopiśmiennictwem historycznym wycho- dzącym centralnie, które do swego zakresu tematycznego włącza całość p r o b l e m a t y k i historii ZSRR, a w d u ż y m też stopniu i historii powszech- nej, także i poszczególne republiki radzieckie d y s p o n u j ą różnego rodzaju w y d a w n i c t w a m i periodycznymi. Tematyka ich ogranicza się jednak w zasadzie do dziejów d a n e j republiki, r o z p a t r u j ą c je za to w sposób o wiele bardziej dokładny. Na przykładzie j e d n e j z republik, Litwy, podjęta tu została próba omówienia republikańskich w y d a w n i c t w periodycznych, znacznie m n i e j znanych poza granicami ZSRR, niemniej jednak zasługu- jących z wielu względów na uwagę.

W w y p a d k u L i t w y w grę wchodzą przede wszystkim „Prace Aka- demii N a u k Litewskiej SRR. Seria Nauk Społecznych"¹. Zostały p r z e j - rzane cztery roczniki (1961—1964) tego wydawnictwa, w których z n a j d u - je się około 30 a r t y k u ł ó w poświęconych n o w e j i n a j n o w s z e j historii Litwy. Tematyka ich jest dość różnorodna. Sporo uwagi zwrócono na s p r a w y gospodarcze i społeczne, dość szeroko reprezentowana ješt także historia polityczna Litwy, i to w aspekcie tak s p r a w wewnętrznych, jak i zagranicznych. Niniejszy przegląd, o b e j m u j ą c y okres od połowy XIX w.

d o końca II w o j n y światowej, skonstruowany jest w zasadzie według k r y - t e r i u m chronologii. Jednocześnie uwypuklone zostały niektóre wyodręb- niające się prpblemy.

Spośród rozpatrywanych a r t y k u ł ó w okresu najwcześniejszego dotyczy rozprawa O. Maksimaitienė poświęcona życiu i działalności Zygmunta Sierakowskiego2. Napisana p r z y wykorzystaniu dotychczasowej litera-

1 P o z a w s p o m n i a n y m i „ P r a c a m i A k a d e m i i N a u k L i t e w s k i e j S R R " (w o r y g i - n a l e : „ L i e t u v o s TSR M o k s l ų A k a d e m i j o s D a r b a i , S e r i j a A — d a l e j : MAD) w y d a - w a n y j e s t t a k ż e w L i t e w s k i e j S R R p e r i o d y k szkól w y ż s z y c h pt. „ L i e t u v o s TSR A u k š t ų j ų M o k y k l ų Mokslo D a r b a i " .

2 O. M a k s i m a i t i e n ė , Iš Zigmanto Sierakausko gyvenimo ir veiklos, MAD, n r 1/16, 1964.

http://rcin.org.pl

(2)

D Z I E J E L I T E W S K I E J S R R 385

t u r y i archiwaliów wileńskich, stanowi s k r u p u l a t n e zestawienie f a k t ó w odnoszących się do osoby wodza powstania 1863 r. na Litwie. Brak tu natomiast p r ó b y wytłumaczenia nie wyjaśnionych dotąd bądź k o n t r o - w e r s y j n y c h zagadnień, jak np. przyczyn tak licznego, wprost masowego garnięcia się chłopów litewskich pod s z t a n d a r y Sierakowskiego.

Pozostałe r o z p r a w y dotyczące XIX w. ześrodkowują się na problemach społecznych i gospodarczych. I t a k d w a a r t y k u ł y V. M e r k y s a³ mówią

o kryzysie s t r u k t u r y cechów wileńskich w rezultacie rozwoju stosunków kapitalistycznych. Proces ten ukazany jest w dwóch aspektach, miano- wicie położenia cechów na zewnątrz: coraz większego uzależniania ich od rozwijającego się kapitalistycznego przemysłu i handlu, oraz postę- pującego rozpadu reglamentacji f e u d a l n e j w^rewnątrz cechów. A r t y k u ł y o p a r t e na bogatej bazie archiwalnej, zilustrowane licznymi przykładami

i tabelami statystycznymi, stanowią wartościowy przyczynek d o danego t e m a t u .

Początków r u c h u robotniczego n a Litwie dotyczy a r t y k u ł E. Griškū- naitė o robotniczych kasach oporu w latach 1888—1897⁴. U k a z u j e on wa- runki, w jakich powstały kasy oporu, oraz k o n k r e t n e p r z e j a w y ich dzia- łalności. Ujęcie problemu stałoby się jeszcze pełniejsze, gdyby a u t o r k a uwzględniła ten niewątpliwy przykład i wpływ, k t ó r y na rozwój kas oporu na ziemiach litewskich w y w a r ł o wcześniejsze o lat dziesięć pow- stanie analogicznych kas w Królestwie P o l s k i m⁵.

L. Mulevičius w dwóch kolejnych a r t y k u ł a c h6 z a j m u j e się położe- niem tych chłopów na Litwie, którzy już przed r e f o r m ą 1861 r. o t r z y m a l i wolność osobistą, ale po reformie okazali się w sytuacji gorszej od masy byłych chłopów pańszczyźnianych. W sposób dokładny, z uwzględnieniem szerokiej bazy a r c h i w a l n e j i licznych danych statystycznych, autor k r e - śli walkę tych tzw. wolnych ludzi o ziemię aż d o lat poprzedzających w y - buch w o j n y światowej. Badana grupa chłopów nie była liczna. W dwóch guberniach: kowieńskiej i wileńskiej, obejmowała ok. 3,5 tys. gospo- darstw. Można wnioskować, iż po zakończeniu określonej fazy b a d a ń nad położeniem ogółu włościan na Litwie⁷ historycy litewscy podjęli obecnie

3 V. M e r k y s , Vilniaus amatininkų cechai ir stambusis kapitalas XIX a., MAD, n r 1/12, 1902; t e n ż e , Kapitalizmo raida ir amatininkų diferenciacija Vil- niaus cechuose XIX a., t a m ż e , n r 1/14, 1963.

4 E. G r i š k ū n a i t ė , Kassy bor'by raboczich Litwy w 1888—1897 gg., M A D , n r 1/10, 1961.

5 I. W o ł k o w i c z e r , Początki socjalistycznego ruchu robotniczego w Kró- lestwie Polskim, W a r s z a w a 1952, s. 33—34.

6L . M u l e v i č i u s , Laisvųjų žmonių kova dėl žemes Lietuvoje 1864—1882 metais, M A D , n r 2/13, 1962; t e n ż e , Laisvųjų žmonių žemėvalda Lietuvoje XIX a.

pabaigoje — XX a. pradžioje, t a m ż e , n r 1/14, 1963.

7 P o r . z b i ó r a r t y k u ł ó w : Lietuvos valstiečiai XIX amžiuje, V i l n i u s 1957.

(3)

s p r a w y bardziej szczegółowe, w t e j liczbie analizę położenia mniejszych, wyodrębniających się g r u p chłopskich.

Zbliżony tematycznie do poprzedniego jest a r t y k u ł A. Tyli mówiący o położeniu robotników rolnych na Litwie w końcu XIX i początkach X X w .8 Autor d o k o n u j e analizy porównawczej zarobków robotników w y - nagradzanych pieniężnie, w n a t u r z e (ordynarie) i ziemią. Stwierdzając z j e d n e j strony, iż w rezultacie d u ż e j emigracji zarobki t e u j a w n i a ł y pewną tendencję zwyżkową, z d r u g i e j k o n s t a t u j e dość znaczne różnice wynagrodzeń zależnie od r e j o n u k r a j u . Ogólnie jednak zarobki robotni- k ó w rolnych w guberniach litewskich b y ł y niskie: mniejsze o 25% niż w centralnych guberniach rosyjskich i aż d w u k r o t n i e niższe niż w są- siedniej Kurlandii.

Te właśnie w y j ą t k o w o złe zarobki n a wsi litewskiej i w ogóle ciężkie położenie chłopów t r a k t u j e L. Truska jako główną przyczynę m a s o w e j emigracji z Litwy przed I w o j n ą światową w specjalnie poświęconym t e m u tematowi a r t y k u l e9. Według autora emigracji z L i t w y s p r z y j a ł y ponadto czynniki zewnętrzne, jak bliskość p o r t ó w bałtyckich i granicy niemieckiej. W rezultacie emigracja z ziem litewskich, głównie do Ame- ryki, przybrała bardzo duże rozmiary. W latach 1868—1914 wyemigro- wało 635 tys. osób, co stanowiło 25% ogólnej liczby mieszkańców. In- tensywność emigracji z L i t w y w przeliczeniu na jednego mieszkańca stała wśród k r a j ó w europejskich na d r u g i m miejscu, u s t ę p u j ą c tylko Irlandii.

P r a c e poświęcone całkowicie wydarzeniom X X w. otwiera grupa a r t y - k u ł ó w związanych z rewolucją 1905 r. Rozprawka E. Griškūnaitė przynosi zestawienie f a k t ó w dotyczących s t r a j k u styczniowego na Litwie, przede wszystkim w Wilnie i Kownie 10. I n n y a r t y k u ł t e j s a m e j autorki poświę- cony jest działalności litewskich r e w o l u c y j n y c h socjaldemokratów w okresie I i II D u m y1 1.

A. Tyla zajął się walką chłopów o sporne ziemie i lasy podczas r e - wolucji 12. Opierając się na sumiennie wykorzystanych materiałach, przede wszystkim archiwalnych, r e j e s t r u j e on tego r o d z a j u wystąpienia i u j -

8 A, T y l a , Lietuvos žemės ūkio darbininkų padėtis XIX a. pabaigoje — X X a. pradžioje, M A D , n r 2/13, 1962.

9 L . T r u s k a , Emigracija iš Lietuvos 1868—1914 metais, M A D , n r 1/10, 1961.

10 E . G r i š k ū n a i t ė , Zabastowki raboczich Litwy w janwar e 1905 g., M A D , n r 2/11, 1961.

11 E . G r i š k ū n a i t ė , Pozicyja riewolucyonnych socyjał-diemokratow Litwy w pieriod wyborow i diejatielnosti I i II gosudarstwiennych dum, M D A , n r 1/14, 1963.

12 A. T y l a , Lietuvos valstiečių kova dėl ginčytinių žemių ir miško 1905—2907 m . , M A D , n r 1/16, 1964.

http://rcin.org.pl

(4)

m u j e w formie tabel. Podkreślając, iż starcia chłopów z obszarnikami miały w niektórych rejonach k r a j u masowy charakter, z d r u g i e j jednak strony przyznaje, iż walki te były wyłącznie lokalne. Ich zakres oraz zaciekłość były znacznie mniejsze niż w guberniach sąsiednich.

Pióra tego samego autora jest i n n y wartościowy a r t y k u ł o przeobraże- niach rewolucyjnych w gminach w 1905 r .1 3, prowadzący do wniosku, iż t u właśnie tkwił jeden z najsilniejszych i n a j b a r d z i e j namacalnych p r z e j a w ó w aktywności mas. Przeobrażenia t e objęły połowę gmin w gu- b e r n i suwalskiej i ponad połowę w guberni kowieńskiej (50,8% i 54,5%).

Ruch nosił jednak charakter żywiołowy i nie wszędzie tam, gdzie usu- wano stare, instalowane na ich miejsce nowe władze, a komitety rewo- l u c y j n e w gminach powstały tylko w pojedynczych wypadkach. Akcji tej nie towarzyszyło, jak t o miało miejsce np. w guberniach nadbałtyc- kich, przerastanie r u c h u w o t w a r t e wystąpienia żbrojne. Na marginesie w a r t o zaznaczyć, iż z artykułów A. Tyli odnieść można wrażenie o zna- cznym napięciu przede wszystkim walk politycznych na wsi litewskiej w 1905 r., o słabszym zaś natężeniu walk społecznych.

A. Gaigalaitė porusza temat z lat 1917—1920, t j . okresu, k t ó r y już wielokrotnie był przedmiotem b a d a ń historyków w Litwie Radzieckiej.

Pisze ona o litewskich radzieckich f o r m a c j a c h w o j s k o w y c h^{1 4}. Autorka przedstawia m. in. historię V Wileńskiego Pułku, wchodzącego w skład Zachodniej Dywizji Strzelców, a także innych pomniejszych formacji.

Wspomina o wybitnych Litwinach, k t ó r z y walczyli w szeregach Armii Czerwonej, w y m i e n i a j ą c m. in. P u t n ę , Uborewicza, Bałtuszis-Żemajtisa i szereg innych.

Dalszych kilka a r t y k u ł ó w skupia się na problematyce lat 1919—1926, t j . na okresie rządów p a r l a m e n t a r n y c h na Litwie. M. Maksimaitis w trzech kolejnych a r t y k u ł a c h zajął się problemem wolności b u r ż u a z y j n y c h w t y m okresie 15. W s k a z u j e on przede wszystkim, iż niemal n i e u s t a n n e t r w a n i e stanu w y j ą t k o w e g o sprowadzało prawie do zera wszelkie proklamowane w k o n s t y t u c j i prawa obywatelskie. Obowiązujące ustawy specjalne o ochronie państwa podporządkowywały władze cywilne wojskowym.

Uprawnienia k o m e n d a n t ó w wojskowych w terenie b y ł y prawie nieogra-

13 A . T y l a , Revoliucines valdžios kūrimasis Lietuvos valsčiuose 1905—1907 m.

revoliucijoje, M A D , n r 2/15, 1963.

14 A. G a i g a l a i t ė , Sowietskije litovoskije woinskije formirowanija w 1917—

1920 gg., M A D , n r 1/12, 1962.

15 M. M a k s i m a i t i s , Karinių-administracinių organų savivalės teisinimas Lietuvoje 1919—1926 m. Ypatingais valstybės apsaugos įstatais, M A D , n r 1/12, 1962; t e n ż e , Buržuazinio teisėtumo paneigimas administracinių-policinių organų antiliaudine veikla Lietuvoje 1919—1926 m., t a m ż e , n r 2/13, 1962; t e n ż e , Admini-

stracinių ir teisminių priemonių taikymas slopinant revoliucini judėjimą Lietuvoje 1919—1926 m., t a m ż e , n r 1/14, 1963.

(5)

niczone. Autor podkreśla, iż r e s t r y k c j e stanu wyjątkowego kierowały się przede wszystkim przeciwko ruchowi rewolucyjnemu. Dodać można, iż krępowały one w r ó w n y m stopniu także życie mniejszości narodowych.

Maksimaitis w s k a z u j e również na f i k c y j n y charakter praworządności w b u r ż u a z y j n e j Litwie w w a r u n k a c h szczególnych u p r a w n i e ń policji, a przede wszystkim w rezultacie funkcjonowania sądów wojennych, które de facto działały jako organa administracyjno-wojskowe, a nie sądowe.

A r t y k u ł y Maksimaitisa m a j ą c e charakter rozważań n a t u r y p r a w n o - u s t r o - jowej, poparte dużą liczbą przykładów, stanowią ciekawą i n t e r p r e t a c j ę dziejów wewnętrznych L i t w y w latach 1919—1926.

T e m a t e m a r t y k u ł u S. Čepulienė jest działalność litewskich komunis- tów w związkach zawodowych w latach 1922—1926 16. A u t o r k a przedstawia ogólną sytuację w r u c h u związkowym na Litwie. Na t y m tle oma- wia ona pracę komunistów w związkach. Działalność ta n a b r a ł a nieco większego rozmachu w 1923 r., ale już w dwa lata później władze zlikwi- dowały niemal wszystkie związki opanowane przez komunistów. Dopiero rok 1926 i rządy ludowców oraz socjaldemokratów na Litwie przyniosły nie spotykany dotąd rozwój samych związków i rozmach p r a c y k o m u - nistów w ich szeregach. Autorka ocenia, iż 3A związków zawodowych znalazło się jesienią 1926 r. pod w p ł y w a m i partii komunistycznej. P r z y - gotowywany na 1 i 2 stycznia 1927 r. zjazd jedności ruchu zawodowego otworzyć miał w pracy litewskich związków zawodowych dalsze p e r - spektywy. J a k jednak wiadomo, przewrót prawicowy 17 grudnia 1926 r.

położył k r e s t y m nadziejom.

Próbę szerszego spojrzenia na s p r a w y litewskie podjęła A. Gaigalaitė w a r t y k u l e o s t r a j k u chłopskim na Suwalszczyźnie w 1935 r. 17. A u t o r k a starała się uchwycić jego przyczyny i określić istotę drogą porównania

z innymi tego r o d z a j u s t r a j k a m i w Stanach Zjednoczonych, Polsce, J u - gosławii. Dochodzi ona d o wniosku, iż działały tu pewne ogólne prze- słanki i prawidłowości, że silny bardzo wpływ wywarł kryzys światowy lat 1929—1933. Jednocześnie A. Gaigalaitė nie n e g u j e określonych spe- cyficznych cech s t r a j k u chłopów litewskich, k t ó r y był u w a r u n k o w a n y ostrą walką polityczną w k r a j u , wojną gospodarczą z Niemcami itp.

Problemom położenia międzynarodowego i polityki zagranicznej Litwy w okresie m i ę d z y w o j e n n y m poświęconych jest również kilka a r t y k u ł ó w . R. Žepkaité w a r t y k u l e Litewsko-radziecki traktat pokojowy a problem

16 S. Č e p u l i e n ė , Lietuvor KP kova už miesto ir kaimo proletarų suvenijimą revoliucinėse profsąjungose 1920—1926 m., M A D , n r 2/13, 1962.

17 A. G a i g a l a i t ė , Lietuvos ir kitų kapitalistinių šalių valstiečių streikų pobūdis imperializmo periode, M A D , n r 2/11, 1961.

http://rcin.org.pl

(6)

icileński¹⁸ p o d a j e wiele i n t e r e s u j ą c y c h szczegółów z akt litewskiego MSZ. F a k t y te dotyczą przede wszystkim celów i motywów działania rządu litewskiego wobec Rosji Radzieckiej w 1920 r. Inny artykuł t e j sa- m e j autorki mówi o walce narodu litewskiego w 1921 r. przeciwko pró- bom imperialistów podporządkowania L i t w y za pomocą planów Hy- m a n s a^{1 9}. W oparciu o litewskie m a t e r i a ł y archiwalne autorka także i w t y m wypadku u j a w n i a sporo nowych, ciekawych faktów, jak np. ten, iż ówczesny litewski rząd chrześcijańsko-demokratyczny bliski był już przyjęcia p r o j e k t ó w Hymansa. Poza t y m R. Žepkaitė obrazuje dokładnie skalę i siłę nacisków Ligi Narodów i m o c a r s t w E n t e n t y na rząd litewski w celu skłonienia go do porozumienia z Polską. Z d r u g i e j jednak strony r z u c a j ą się w oczy pewne nieścisłości i luki w artykule. Np. nie można się zgodzić z autorką, iż między pierwszym a d r u g i m p r o j e k t e m Hymansa nie było żadnych zasadniczych różnic. Uderza także, że przy omawianiu stosunku różnych ugrupowań litewskich do p r o j e k t u Hymansa pominięta została rola, jaką odegrali wówczas n a r o d o w c y ze Smetoną i Voldema- rasem na czele. To oni właśnie n a j o s t r z e j w y s t ę p u j ą c przeciwko przyjęciu propozycji Hymansa starali się zbić sobie w ten sposób kapitał poli- tyczny. Zwraca na to uwagę m. in. czołowy działacz Litewskiej Partii Komunistycznej Zigmas Angaretis 20.

W dalszym a r t y k u l e R. Žepkaitė pisze o polityce W a t y k a n u wobec Litwy w latach 1918—1927 21. Celem a r t y k u ł u — jak zaznacza autorka na wstępie — jest wykazanie wrogiej wobec państwowości litewskiej polityki W a t y k a n u , p r z e j a w i a j ą c e j się w dążności d o oddania Wilna Polsce i popieraniu wysiłków polskich zmierzających d o podporządkowania Litwy. A u t o r k a pokazuje zabiegi, jakich musiał się chwytać litewski rząd chrześcijańsko-demokratyczny, s t a r a j ą c się wytłumaczyć i uspra- wiedliwić politykę W a t y k a n u w oczach społeczeństwa. W szczególnie t r u d n e j sytuacji znalazł się on po konkordacie z Polską, w którego rezultacie W a t y k a n uznał, iż Wilno z n a j d u j e się w granicach Polski.

E. Dirvelė p o d e j m u j e również t e m a t z zakresu polityki zagranicznej, pisząc o litewsko-radzieckim układzie o nieagresji z 1926 r.22

Autor a k c e n t u j e , iż głównie obawa przed agresją ze strony Polski zde-

18 R. Z e p k a i t ė , Lietuvos-Tarybų Rusijos taikos sutartis ir Vilniaus klau- simas, M A D , n r 2/15, 1963.

19 R . Ž e p k a i t ė , Lietuvių tautos kova prieš imperialistų mėginimus pajungti Lietuvą Hymanso projekto pagalba, M A D , n r 2/13, 1962.

20 Z. A n g a r e t i s , Faszistskij piereworot i razstriel kommunarow w Litwę, M o s k w a — L e n i n g r a d 1927, s. 9.

21 R. Ž e p k a i t ė , Priešiška Lietuvai Vatikano politika 1918—1927 metų laiko- tarpiu, M A D, n r 1/12, 1962.

22 E. D i r v e l ė , Tarybų Sąjungos ir Lietuvos nepuolimo sutarties sudarymas 1926 m., M A D , n r 2/11, 1961.

(7)

terminowała postępowanie rządu litewskiego przy podejmowaniu decyzji o zawarciu układu z ZSRR. Moment t e n odegrał określoną rolę, ale w y - d a j e się, iż w 1926 r., w odróżnieniu np. od r. 1927, groźba w o j n y L i t w y z Polską nie rysowała się tak wyraźnie. Istotną rolę odgrywały tu względy polityki w e w n ę t r z n e j , a przede wszystkim s p r a w y gospodarcze.

Z rozwojem handlu z ZSRR wiązano wówczas na Litwie wielkie na- dzieje. Zgodzić się natomiast w y p a d a niewątpliwie z autorem, iż układ z ZSRR odegrał dużą i pozytywną rolę w podniesieniu a u t o r y t e t u

i umocnieniu położenia międzynarodowego Litwy.

A. Gaigalaitė porusza i n t e r e s u j ą c y t e m a t prób hitlerowców oderwania K ł a j p e d y od L i t w y w latach 1933—1935 23. Opierając się szeroko na litewskich materiałach archiwalnych, a u t o r k a przedstawia dzieje ostregc spięcia w stosunkach litewsko-niemieckich, k t ó r e miało miejsce w latach 1934—1935. W odpowiedzi na knowania hitlerowców w Kłajpedzie rząd litewski podjął na początku 1934 r. ostre represje, dokonując m. in.

licznych aresztowań. Reakcja Niemiec polegała na wypowiedzeniu Litwie w o j n y gospodarczej i rozwinięciu szerokiej antylitewskiej akcji p r o p a - gandowej. Mimo to w okresie od grudnia 1934 r. do marca 1935 r. odbył się proces Neumanna, Sassa i 140 współoskarżonych, w k t ó r y m zapadły surowe wyroki (w t y m cztery wyroki śmierci). Jednakże już w następ- n y c h miesiącach rząd litewski zmuszony został pójść na ustępstwa; p r z y - czyn tego autorka w pełni nie ukazuje. W y b o r y w e wrześniu 1935 r. do sejmiku kłajpedzkiego dały 80% m a n d a t ó w w ręce Niemców, skazani hitlerowcy zaś zostali stopniowo w ciągu p a r u lat zwolnieni.

Tematyka w o j n y i okupacji reprezentowana jest dość wszechstronnie.

S p r a w ą gospodarczych s k u t k ó w okupacji hitlerowskiej na Litwie zajął się w dwóch a r t y k u ł a c h J. G r ė s k a2 4. W sposób u d o k u m e n t o w a n y obra- z u j e on politykę gospodarczą okupantów oraz ich posunięcia w dziedzinie p r z e m y s ł u i rolnictwa i kreśli szczegółowo rozmiary strat, które p r z y - niosła okupacja (w przemyśle r e d u k c j a poziomu produkcji d o 1/3 stanu przedwojennego, w rolnictwie — strata połowy pogłowia bydła i spadek zasiewów o 20%). A u t o r u k a z u j e także proces przejmowania na własność przez Niemców większych zakładów przemysłowych oraz niemiecką akcję kolonizacyjną na wsi, w wyniku czego osiedlono na Litwie ponad 16 tys.

rodzin.

Natomiast postępowanie o k u p a n t ó w w dziedzinie politycznej i w o j -

23 A. G a i g a l a i t ė , Hitlerininkų pastangos 1933—1935 m. atplėšti nuo Lietuvos Klaipėdos kraštą, M A D , n r 2/13, 1962.

24 J. G r ė s k a , Respublikos pramonės sužlugdymas hitlerines okupacijos metais (1941—1944 m.), M A D , n r 1/12, 1962; t e n ż e , Lietuvos žemės ūkio sužlug- dymas hitlerines okupacijos laikotarpiu (1941—1944 m.), t a m ż e , n r 2/11, 1961.

http://rcin.org.pl

(8)

DZIEJE LITEWSKIEJ SRR 391

skowej o b r a z u j e rozprawa J. Dobrovolskasa^{2 5}. Dużo uwagi poświęca on przede wszystkim kolaboracji pewnych g r u p litewskich z Niemcami.

Kreśli szczegółowo zmienne dzieje t e j współpracy w ciągu trzech lat o k u p a c y j n y c h (1941—1944). N a j w a ż n i e j s z y był problem utworzenia litewskich formacji wojskowych w służbie Niemiec. P o d j ę t a w marcu 1943 r. próba utworzenia litewskiego legionu SS zakończyła się niepo- wodzeniem. Większe rezultaty przyniosła zakrojona na niewielką skalę akcja tworzenia tzw. oddziałów samoobrony terytorialnej. Zachęcony t y m k o l a b o r a c y j n y samorząd litewski z gen. Kubiliunasem na czele wystąpił z inicjatywą powołania regularnych f o r m a c j i wojskowych. Do tworzenia ich pod nazwą „Miejscowych formacji litewskich" przystąpiono w l u t y m 1944 r. Użyte zostały one — z m a ł y m zresztą skutkiem — do walk przeciwko partyzantom. Gdy jednak w m a j u 1944 r. dowództwo niemieckie zażądało wysłania ich na front, rozpoczęły się masowe dezercje i f o r - m a c j e litewskie zostały przez Niemców rozwiązane. W y d a j e się, iż autor niecałkowicie ukazał przyczyny t y c h niepowodzeń Niemców i kolabo- r a n t ó w litewskich, m. in. nie uwzględnił on oporu ze strony niektó- rych środowisk burżuazji litewskiej, orientujących się na mocarstwa zachodnie.

J. Dobrovolskas jest także autorem dwóch kolejnych artykułów po- święconych dziejom 16. litewskiej dywizji strzeleckiej Armii Radziec- kiej 26. O b r a z u j e on udział t e j dywizji w walkach pod K u r s k i e m w lipcu 1943 r. oraz w wyzwoleniu zachodniej L i t w y podczas ofensywy w paź- dzierniku 1944 r.

* *

*

Omówione a r t y k u ł y d a j ą obraz postępów uzyskanych przez historio- grafię L i t w y Radzieckiej w ostatnich latach. Znacznie rozszerzył się k r ą g zainteresowań, badaniami objęte zostały nowe problemy z n a j n o w s z e j historii Litwy. Wysoki poziom, szczególnie pod względem bogactwa wykorzystanego materiału, r e p r e z e n t u j ą prace mówiące o zagadnie- niach społecznych i gospodarczych. Z d r u g i e j jednak strony większość a r t y k u ł ó w nosi jeszcze c h a r a k t e r przyczynkarski, ograniczając się do izolowanego rozpatrywania problemów Litwy. Godny podkreślenia w y j ą t e k pod t y m względem stanowi a r t y k u ł A. Gaigalaitė o s t r a j k a c h

25 J . D o b r o v o l s k a s , Lietuviškųjų buržuazinių nacionalistų antiliaudinis veikimas okupaciniame hitlerininkų valdžios aparate 1941—1944 m., M A D , n r 2/13, 1962.

26 J . D o b r o v o l s k a s , 16 lietuviškoji šauliu divizija Kursko mūšyje, M A D , n r 1/16, 1964; t e in ż e . 16 lietuviškoji šauliu divizija kovose del Žemaitijos išva- davimo, t a m ż e , n r 2/17, 1964.

(9)

chłopskich. Ponadto na większości a r t y k u ł ó w zaciążyło u j e m n i e ograni- czanie się wyłącznie do materiałów litewskich, gdy np. przy t e m a t a c h dotyczących polityki zagranicznej i położenia międzynarodowego L i t w y wydawałoby się konieczne sięgnięcie również do innych obcych, a tak bogato reprezentowanych źródeł. Mimo t e b r a k i a r t y k u ł y zawarte w „Pracach Akademii Nauk Litewskiej SRR" stanowią cenną literaturę, bez k t ó r e j nie może się obejść badacz nie tylko historii Litwy, ale w ogóle dziejów t e j części Europy.