Sprawozdanie z czynności Komitetu Wydawnictw Śląskich. Od marca 1933 do końca czerwca 1934

I

' . V ' * v , o

P O L S K A A K A D E M J A U M I E J Ę T N O Ś C I

i m

SPRAWOZDANIE

Z CZYNNOŚCI KOMITETU WYDAWNICTW ŚLĄSKICH

OD MARCA 1933 DO KOŃCA CZERWCA 1934

K R A K Ó W 1934

D R U K A R N IA UN1W. JAGIELL. POD ZAR ZĄD E M J. FILIPOWSKIEGO

Odbitka ze Sprawozdań z czynności i wydawnictw Polskiej Akademji Umiejętności za r. 1933/4.

K o m i t e t W y d a w n i c t w Ś l ą s k i c h zawiązał się w Polskiej Akademji Umiejętności z inicjatywy dra M. G r a ż y ń s k i e g o , wojewody śląskiego, a przy fi- nansowem poparciu Sejmu śląskiego, dnia 27 marca 1933r.

pod przewodnictwem czł. ks. K. M i c h a l s k i e g o . W skład Komitetu weszli: Sekretarz Generalny P ol­

skiej Akademji Umiejętności czł. S. K u t r z e b a , wo­

jewoda M. G r a ż y ń s k i , marszałek Sejmu śląskiego K. W o 1 ny, prezes śląskiego Tow. Przyj. Nauk ks.

E. Sz r a m e k, kurator szk. okr. śląskiego T. K u p c z y ń- s k i, dyrektor Muzeum Śląskiego dr T. D o b r o w o l s k i , czł. F. B u j a k , czł. J. D ą b r o w s k i , czł. A. K r z y ­ ż a n o w s k i , czł. K. N i t s c h , czł. J. N o w a k , prof.

K. M o s z y ń s k i , prof. J. S m o leń sk i, doc. dr O. L a n g e i jako sekretarz Komitetu czł. Wł. S e m k o w i c z .

Celem Komitetu jest, jak zaznaczył w swem spra­

wozdaniu Sekretarz Generalny P. A. U. w roku ubie­

głym (Rocznik P. A. U. 1932/3 str. 105): »odrobienie zaniedbania polskiej nauki w stosunku do tej tak waż­

nej i tak drogiej każdemu sercu polskiemu dzielnicy«, a w szczególności rozwinięcie badań naukowych nad

Śląskiem w zakresie prehistorji, historji, języka, pi­

śmiennictwa, etnografji, stosunków gospodarczych i de- mografji, wreszcie geografji Śląska i nauk przyrod­

niczych w związku z naturalnemi skarbami tej ziemi.

Komitet, przejąwszy na siebie dalsze wydawnic­

two przygotowanej przez Akademję Historji Śląska do końca X I V wieku i już dawniej rozpoczętych z ini­

cjatywy śląskiego Towarzystwa Przyj. Nauk Pieśni ludu śląskiego, zdołał w ciągu ubiegłego roku poczynić nie- tylko daleko idące przygotowania do przyszłych prac, ale też posunąć je już naprzód w rozmaitych kie­

runkach wiedzy, które tu przechodzimy kolejno.

1. Prehistorja. Badania prehistoryczne na Śląsku zo­

stały przeprowadzone w lecie 1933 r. w czterech gru­

pach pod kierunkiem czł. W ł. A n t o n i e w i c z a , dyr.

dra R. J a k i m o w i c z a , czł. J. K o s t r z e w s k i e g o i doc. dra J. Ż u r o w s k i e g o . Główny nacisk położono na grodziska. Z końcem maja 1933 zwiedził dr Żurow­

ski wspólnie z drem Jakimowiczem wszystkie objekty, znane z literatury naukowej, wcelu dokładnego ustale­

nia ich położenia i przynależności hipotecznej, wcelu ustalenia sposobu zaplanowania oraz dla wyboru gro­

dziska do szczegółowych badań wykopaliskowych.

Objekty, nadające się do planowania, stwierdzono w 10-ciu miejscowościach, do badań zaś szczegółowych wybrano grodzisko, położone w Lesie Kuchelniańskim w Lubomji w po w. rybnickim. W czasie od 17 lipca do 16 sierpnia zostały wykonane pod kierunkiem dra Żurowskiego zdjęcia terenowe 8-miu grodzisk i zam­

czysk (Kochłowice, Mikołów, Stary Bieruń, Woźniki, Las Kuchelniański, Kotówka, Dziewczagóra, Wodzisław)

— 3 ^—

oraz poprawione dwa dawne zdjęcia (Skoczów i Stare Bielsko). Wszystkie objekty zostały zaniwelowane oraz zdjęto na każdym po kilka charakterystycznych prze­

krojów. Grodziska zostały dokładnie opisane, wykonano tymczasowe zdjęcia fotograficzne i zebrano opowiada­

nia, krążące o danych objektach wśród miejscowej lu­

dności. Rozpoczęto także poszukiwania po archiwach, na plebanjach i w urzędach gminnych, które dostarczyły kilku ciekawych informacyj oraz starych map. Plany wszystkich grodzisk zostały oparte na specjalnie do tego celu wykonanych kopj ach sytuacyj katastralnych, uzupełnionych na miejscu w skalach, obowiązujących w danym zaborze. Zostały sporządzone spisy właści­

cieli hipotecznych danych objektów i najbliższych są­

siadów, na którejto podstawie wszystkie grodziska zo­

stały zgłoszone do głównego inwentarza oraz zabezpie­

czona prawna nad niemi opieka przez Śląski Urząd Wojewódzki. Zdjęcia terenowe zostały wykonane przez pp. inż. F. K u c h a r s k i e g o i kartografa A. L a u n e r a . Sposób wykonania planów do wydawnictwa został usta­

lony na specjalnych konferencjach. Na podstawie zdjęć terenowych wykonane już zostały wszystkie plany (warstwicowe, szrafowe i miernicze) w skali 1:500, i odbywa się przygotowanie do sporządzenia klisz cyn­

kowych. Uprzednio zwrócono się do Arbeitsgemein- schaft fur die Erforschung der Yor- und Fruhgeschichte des deutschen Ostens z projektem uzgodnienia pod względem technicznego wykonania planów grodzisk polskich i niemieckich, a to ze względu na bliskie są­

siedztwo i podobieństwo morfologiczne szeregu objek­

tów, i uzgodnienia tego dokonano. — Na grodzisku w Le-

— 4

sie Kuchelniańskim przeprowadził dr Jakimowicz wstę­

pne badania terenowe w czasie od 26 lipca do 18 wrze­

śnia. Badania miały na celu poznanie konstrukcji obronnej środkowej części grodziska i wału obwodo­

wego oraz osadnictwa wewnątrz warowni, a także ustale­

nie czasu zbudowania tego grodu. — W grupie trzeciej pracował prof. Kostrzewski razem ze swoim asystentem R a j e w s k i m w czasie od 11 lipca do 7 sierpnia. Prze­

prowadzono badania w okolicy Tarnowskich Gór, w R y ­ bnie, Kolonji i Repecku i stwierdzono osady kultury łu­

życkiej z wczesnego okresu żelaznego oraz osadę z póź­

nego okresu rzymskiego. W Podłężu pod Imielinem rozpoczęto rozkopywanie dwu osad kultury łużyckiej, odkryto trzy nowe osady tejże kultury, przekopano kilka kurhanów ze śladami grobów szkieletowych, a w okolicy wyeksploatowano osady z epoki kamien­

nej dawniej odkryte. — Grupa czwarta pod kierunkiem prof. Antoniewicza pracowała w czasie od 8 do 19 września na obszarze powiatu lublinieckiego; odkryto stanowiska z epoki kamiennej na wydmach. — Sprawo­

zdania z badań wszystkich czterech grup, częściowo złożone już w rękopisach, bogato ilustrowane, przygo­

towują się do druku.

2. Antropologia. Prof. dr K. S t o ł y h w o przedstawił program systematycznych zdjęć antropologicznych na Śląsku. Badania te mają objąć kolejno teren wszyst­

kich powiatów śląskich, a zebrane materjały zostaną zużytkowane w monografjach antropologicznych po­

szczególnych powiatów, ogłaszanych w miarę postępu badań, jakoteż — po ukończeniu badań — w obszernej monografji antropologicznej całego Śląska, któraby

— 5 ^—

uwzględniła nietylko charakterystykę ściśle antropolo­

giczną ludności Śląska, ale ujmowała rzecz pod kątem widzenia socjologiczno-antropologicznym (doboru mał­

żeńskiego, związku między wybieranym zawodem a ty ­ pem antropologicznym etc.) celem wyświetlenia zaga­

dnień dziedziczności różnych cech antropologicznych.

Badania swoj e rozpoczyna prof. Stołykwo w lipcu b. r.

od powiatu pszczyńskiego.

3. Historja. a) H i s t o r j i Śl ąska do k o ń c a w. X I V ukazał się w roku sprawozdawczym tom I, obejmujący prace czł. W ł. S e m k o w i c z a : Historyczno-geograficzne podstawy Śląska; prof. W . T a s z y c k i e g o : Język polski na Śląsku w wiekach średnich; czł. J. K o s t r z e w - s k i e g o : Pradzieje Śląska; prof. Z. W o j c i e c h o w ­ s k i e g o : Najstarszy ustrój plemienno-szczepowy i ad­

ministracja do r. 1139; czł. R. G r o d e c k i e g o : Dzieje polityczne Śląska do r. 1290; czł. J. D ą b r o w s k i e g o : Dzieje polityczne Śląska w latach 1290— 1402; prof.

Z. W o j c i e c h o w s k i e g o : Ustrój polityczny Śląska (do r. 1400). P rzy końcu tomu zamieszczono obszerne streszczenie wszystkich tych prac w języku francus­

kim oraz indeks imienny i rzeczowy, sporządzony przez dra M. W o j c i e c h o w s k ą . — Rozpoczęto druk tomu III, który obejmie prace dra T. D o b r o w o l ­ s k i e g o o malarstwie ściennein i sztalugowem na Śląsku, czł W ł. P o d l a c h y o malarstwie minjatu- rowem, doc. dra M. G ę b a r o w i c z a o architektu­

rze dawnej Śląska, dra M. G u m o w s k i e g o o numi­

zmatyce i sfragistyce, doc. dra K. D o b r o w o l s k i e g o o rozwoju kultury, dra S. M i k u c k i e g o o herbie Śląska. — W przygotowaniu tom I I z pracami prof.

— 6 ^—

T. S i l n i c k i e g o o historji Kościoła na Śląsku, czł.

W ł. S e m k o w i c z a o Śląskiem rycerstwie średnio wiecz- nem, czł. R. G r o d e c k i e g o i czł. K. T y m i e n i e c k i e g o 0 wsi śląskiej i prof. Z. W o j c i e c h o w s k i e g o o mia­

stach śląskich.

b) P r a c e m o n o g r a f i c z n e z d z i e j ó w Śl ąska.

Monograf ję historyczną p. t. Utrata Księstw Raciborskiego 1 Opolskiego przez królowę Ludwikę Marję w r. 1666 opracował dr W ł. D z i ę g i e l , dyrektor gimnazjum w Pszczynie. Praca ta zakwalifikowana została do druku po uzupełnieniu obrazu wewnętrznych stosun­

ków tych księstw na podstawie badań archiwalnych, które ma przeprowadzić autor w najbliższym czasie. — P. L. M u s i o ł , wizytator szkolny, podjął pracę na temat osadnictwa w ziemi pszczyńskiej; szczegółowy program pracy przedłożył komitetowi.

c) S t o s un k i k ul t ur a l n e Śl ąska z P o l s k ą w do­

bi e odr odz e ni a. Pracuje nad niemi dr H. B a r y c z , który kilka miesięcy letnich 1933 r. spędził w tym celu w Wrocławiu, gdzie w bibljotekach i archiwach badał szczególnie stosunki Ślązaków z Uniwersytetem Jagiel­

lońskim. Poza Wrocławiem pracował on jeszcze w W ie ­ dniu, gdzie zbadał Archiwum Uniwersyteckie oraz zbiory Haus- Hof- u. Staatsarchiy. Dr Barycz ma w y­

jechać w b. r. raz jeszcze do Wrocławia, a nadto do szeregu mniejszych miast śląskich celem uzupełnienia tych badań.

d) Komitet ogłosiłkonku rs na dwie prace z zakresu dziejów osadnictwa i dziejów miast śląskich: 1) Osa­

dnictwo jednego z okręgów Śląska w wiekach średnich.

Nagroda wynosi zł. 1000. Termin nadsyłania prac do

31 grudnia 1934 r. — 2) Historja jednego z miast na Śląsku. Nagroda wynosi zł. 2000. Termin do 31 grudnia 1935 r.

4. Językoznawstwo. Ukazały się z tego zakresu dwie monograficzne prace: 1) draF. Steuera, Dialekt sulkow- ski, obejmująca gramatykę dialektu Sulkowa, wsi śląskiej położonej w pow. głupczyckim, a ponadto kilkanaście obszerniejszych tekstów gwarowych; 2) dra Z. S t i e ­ b e r a , Geneza gwar laskich (z mapą zasięgu tych gwar).

Poczyniono nadto z inicjatywy czł. K. N i t s c h a starania celem zbierania tekstów gwarowych Śląska, które mo- gtyby być wydawane w miarę ich gromadzenia jako materjał do badań językowych.

5. Etnografia. Wyszedł z druku 2 zeszyt I tomu Pieśni ludowych z Polskiego Śląska, zebranych przez ks. E. S z r a m k a z rękopisów oraz z dawniejszych zbio­

rów A. C i n c i a ł y i J. R o g e r a , w opracowaniu i z przedmową czł. J. St. B y s t r o n i a, przy udziale czł. K. N i t s c h a , a dla części muzycznej czł. A. Chy- b i ń s k i e g o . Zeszyt ten, obejmujący Pieśni o zalotach i miłości, wydany został jeszcze częściowo, podobnie jak zeszyt 1 (Pieśni balladowe), z zasiłków Tow. P rzy ­ jaciół Nauk na Śląsku oraz Województwa Śląskiego;

obecnie wydawnictwo to przejął Komitet Wydawnictw Śląskich i przygotowuje wydanie tomu II, który za­

wierać będzie dalsze działy pieśni śląskich a ponadto szczegółową historję pieśni ludowej na Śląsku pióra ks. E. Szr amka- , tudzież rozprawę czł. J. St. B y - s t r o n i a o śląskiej pieśni ludowej.

6. Sztuka ludowa Śląska. Pod kierunkiem czł.K.M o- s z y ń s k i e g o opracował mgr M. G ł a d y s z obszerną

pracę o zdobnictwie drewnianem na Śląsku, która, ozdo­

biona paruset ilustracjami, oddana zostanie w najbliż­

szym czasie do druku. M gr Gładysz przygotowuje nadto dalsze prace, poświęcone szałasom góralskim w Beski­

dzie śląskim, spinkom góralskim i in. P. Fr. S t r z a ł k o przystąpił do opracowania drewnianego budownictwa kościelnego na Śląsku na tle takiegoż budownictwa drewnianego w Karpatach wogóle i w tym celu zwie­

dził szereg miejscowości na Śląsku (polskim, czeskim i niemieckim), w których się takie zabytki znajdują.

7. Stosunki gospodarcze Śląska. Staraniem i pod kierunkiem czł. A. K r z y ż a n o w s k i e g o przygotowuje się szereg prac monograficznych w tym zakresie. P. dr Jerzy M a s s a l s k i przygotował pracę: Udział robocizny w kosztach produkcji węgla na Śląsku, której druk roz­

pocznie się w najbliższym czasie. Doc. dr Stefan Sc h mi d t rozpoczął pracę nad rolnictwem Śląskiem, w szczegól­

ności zamierza na początek opracować kwestję obrotu i konsumcji mleka na Śląsku, w którychto celach przedsięwziął wespół z inż. roln. G o d z i ń s k i m szereg wyjazdów do odpowiednich centrów gospodarczych śląskich.

8. Geograf ja. Szereg prac monograficznych z ge- ografji Śląska przygotowuje się pod kierunkiem prof.

J. S m o l e ń s k i e g o . Sporządzono w tym celu mapę roboczą badanego terenu dla przyszłego Atlasu Śląska w skali 1:300.000, obejmującą sieć wodną, kolejową i drożną oraz ważniejsze miejscowości. Służyć ma ona jako kanwa do wnoszenia, treści demograficznej, geogra­

ficzno-gospodarczej, osadniczej etc. Zamierzone prace mają obejmować następujące zagadnienia: a) Gęstość

i przyrost ludności na Śląsku; b) Niemcy górnośląskiej części W oj. Śląskiego; c) Osadnictwo Śląska Cieszyń­

skiego; d) Użytkowanie ziemi na Śląsku; e) Eola Ślą­

ska w organizmie gospodarczym Polski. W programie jest nadto kilka geograficznych monografij miast ślą­

skich.

9. Geologja. Prace geologiczne na terenie Śląskaj prowadzone pod kierunkiem czł. Jana N o w a k a , obej­

mują trzy zagadnienia: a) monograficzne opracowa­

nie megaspor karbonu śląskiego i wogóle Zagłębia węglowego dla celów stratygrafji pokładów, dotych­

czas jeszcze nieujednostajnionej w sposób należyty;

b) dokończenie zdjęcia geologicznego Beskidów Ślą­

skich i wydanie mapy geologicznej tych okolic; c) opra­

cowanie plejstocenu (dyluwjum) Górnego Śląska w jed- nolitem zdjęciu. Z tego programu poczyniono dotąd przygotowania do punktów a) i b).

a) B a d a n i e wę gl a. Przeprowadzono przede- wszystkiem odpowiednie adaptacje w Zakładzie Geolo­

gicznym U. J., zakupując aparat mikrofotograficzny do fotografowania megaspor. Ponadto zebrano materjał w ęglowy dla badań megaspor ze wszystkich pokładów (łącznie z nieodbudowanemi) 57 kopalń Zagłębia oraz z kilkunastu bieda-szybów. Z wielu kopalń uzyskano nadto przekroje geologiczne kopalń, szybów oraz war- stwice pokładów. W październiku 1933 r. odbył czł.

J. Nowak konferencję z delegatami Unji Polskiego Przemysłu Górniczo-Hutniczego w Katowicach, która przejęła z inicjatywy wojewody dra M. Grażyńskiego stronę finansową tego przedsięwzięcia, deklarując na ten cel 20.000 zł. Na konferencji tej postanowiono

— 10 ^—

wykonanie wszystkich zaprojektowanych prac, poczem czł. J. Nowak przy pomocy dra J. Z e r n d t a przy­

stąpił zaraz do opracowywania megaspor z pobranych próbek.

b) M a p a g e o l o g i c z n a B e s k i d ó w Ś l ą ­ s ki c h, już dawniej zapoczątkowana pod kierunkiem czł. J. Nowaka, zostanie obecnie uzupełniona i osta­

tecznie wykończona. W tym celu przystąpili do pracy:

mgr Jadw. B u r t a n ó w n a , która podjęła się skarto­

wania zachodniej części śląskiej połowy arkusza Żywiec, dr Konrad K o n i o r , który mą skartować i wykoń­

czyć śląską część arkusza Biała-Bielsko, doc. dr Marjan K s i ą ż k i e w i c z wykończy część południową i po­

czyni zdjęcia geologiczne części-północnej arkusza Cie­

szyn, a dr St. S o k o ł o w . s k i zdjęcia wschodniej części śląskiej połowy arkusza Żywiec. Po wykonaniu tych prac, jeszcze w ciągu b. r., przystąpi się do wyda­

nia mapy.

10. Gleboznawstwo. Prof. dr W. Ł o z i ń s k i przed­

łożył Komitetowi projekt przeprowadzenia badań gle­

boznawczych na obszarze Śląska i opracowania mapy gleboznawczej Śląska. Z dwóch połaci Śląska, t. j. Cie­

szyńskiego i Górnego, pierwsza byłaby łatwą do zdjęcia gleboznawczego, gdyż chodziłoby tu tylko o dwa za­

sadnicze typy gleby, t. j. rodzime w Karpatach i nad­

wiślańskie. Na Górnym Śląsku natomiast z badania gleb można spodziewać się wyników ogólnego znacze­

nia, które mogłyby rzucić światło na wczesnohisto- ryczny okres na Śląsku, a w szczególności na zasiąg pierwotnej puszczy. Badanie gleb w łączności z naj- młodszemi utworami na Śląsku trzebaby zacząć od naj­

— 11 ^—

ogólniejszego przeglądu, który dopiero dałby podstawę do dalszych badań szczegółowych. W tym celu należy zbierać i rejestrować a następnie nanosić na mapę pro­

file, na podstawie zaś tak zebranego materjału będzie można sporządzić mapę gleboznawczą Śląska i wyniki badań uogólnić. Prof. Łoziński rozpoczął już tę pracę na terenie powiatów tarnowskiego i lublinieckiego.

• ' ■ ’ '■■■■•■ -■ ■ ■ .:v.o . 'V . r-1 ;.:..-.Ii-go

'

,