I
' . V ' * v , o
P O L S K A A K A D E M J A U M I E J Ę T N O Ś C I
i m
SPRAWOZDANIE
Z CZYNNOŚCI KOMITETU WYDAWNICTW ŚLĄSKICH
OD MARCA 1933 DO KOŃCA CZERWCA 1934
K R A K Ó W 1934
D R U K A R N IA UN1W. JAGIELL. POD ZAR ZĄD E M J. FILIPOWSKIEGO
Odbitka ze Sprawozdań z czynności i wydawnictw Polskiej Akademji Umiejętności za r. 1933/4.
K o m i t e t W y d a w n i c t w Ś l ą s k i c h zawiązał się w Polskiej Akademji Umiejętności z inicjatywy dra M. G r a ż y ń s k i e g o , wojewody śląskiego, a przy fi- nansowem poparciu Sejmu śląskiego, dnia 27 marca 1933r.
pod przewodnictwem czł. ks. K. M i c h a l s k i e g o . W skład Komitetu weszli: Sekretarz Generalny P ol
skiej Akademji Umiejętności czł. S. K u t r z e b a , wo
jewoda M. G r a ż y ń s k i , marszałek Sejmu śląskiego K. W o 1 ny, prezes śląskiego Tow. Przyj. Nauk ks.
E. Sz r a m e k, kurator szk. okr. śląskiego T. K u p c z y ń- s k i, dyrektor Muzeum Śląskiego dr T. D o b r o w o l s k i , czł. F. B u j a k , czł. J. D ą b r o w s k i , czł. A. K r z y ż a n o w s k i , czł. K. N i t s c h , czł. J. N o w a k , prof.
K. M o s z y ń s k i , prof. J. S m o leń sk i, doc. dr O. L a n g e i jako sekretarz Komitetu czł. Wł. S e m k o w i c z .
Celem Komitetu jest, jak zaznaczył w swem spra
wozdaniu Sekretarz Generalny P. A. U. w roku ubie
głym (Rocznik P. A. U. 1932/3 str. 105): »odrobienie zaniedbania polskiej nauki w stosunku do tej tak waż
nej i tak drogiej każdemu sercu polskiemu dzielnicy«, a w szczególności rozwinięcie badań naukowych nad
Śląskiem w zakresie prehistorji, historji, języka, pi
śmiennictwa, etnografji, stosunków gospodarczych i de- mografji, wreszcie geografji Śląska i nauk przyrod
niczych w związku z naturalnemi skarbami tej ziemi.
Komitet, przejąwszy na siebie dalsze wydawnic
two przygotowanej przez Akademję Historji Śląska do końca X I V wieku i już dawniej rozpoczętych z ini
cjatywy śląskiego Towarzystwa Przyj. Nauk Pieśni ludu śląskiego, zdołał w ciągu ubiegłego roku poczynić nie- tylko daleko idące przygotowania do przyszłych prac, ale też posunąć je już naprzód w rozmaitych kie
runkach wiedzy, które tu przechodzimy kolejno.
1. Prehistorja. Badania prehistoryczne na Śląsku zo
stały przeprowadzone w lecie 1933 r. w czterech gru
pach pod kierunkiem czł. W ł. A n t o n i e w i c z a , dyr.
dra R. J a k i m o w i c z a , czł. J. K o s t r z e w s k i e g o i doc. dra J. Ż u r o w s k i e g o . Główny nacisk położono na grodziska. Z końcem maja 1933 zwiedził dr Żurow
ski wspólnie z drem Jakimowiczem wszystkie objekty, znane z literatury naukowej, wcelu dokładnego ustale
nia ich położenia i przynależności hipotecznej, wcelu ustalenia sposobu zaplanowania oraz dla wyboru gro
dziska do szczegółowych badań wykopaliskowych.
Objekty, nadające się do planowania, stwierdzono w 10-ciu miejscowościach, do badań zaś szczegółowych wybrano grodzisko, położone w Lesie Kuchelniańskim w Lubomji w po w. rybnickim. W czasie od 17 lipca do 16 sierpnia zostały wykonane pod kierunkiem dra Żurowskiego zdjęcia terenowe 8-miu grodzisk i zam
czysk (Kochłowice, Mikołów, Stary Bieruń, Woźniki, Las Kuchelniański, Kotówka, Dziewczagóra, Wodzisław)
— 3 —
oraz poprawione dwa dawne zdjęcia (Skoczów i Stare Bielsko). Wszystkie objekty zostały zaniwelowane oraz zdjęto na każdym po kilka charakterystycznych prze
krojów. Grodziska zostały dokładnie opisane, wykonano tymczasowe zdjęcia fotograficzne i zebrano opowiada
nia, krążące o danych objektach wśród miejscowej lu
dności. Rozpoczęto także poszukiwania po archiwach, na plebanjach i w urzędach gminnych, które dostarczyły kilku ciekawych informacyj oraz starych map. Plany wszystkich grodzisk zostały oparte na specjalnie do tego celu wykonanych kopj ach sytuacyj katastralnych, uzupełnionych na miejscu w skalach, obowiązujących w danym zaborze. Zostały sporządzone spisy właści
cieli hipotecznych danych objektów i najbliższych są
siadów, na którejto podstawie wszystkie grodziska zo
stały zgłoszone do głównego inwentarza oraz zabezpie
czona prawna nad niemi opieka przez Śląski Urząd Wojewódzki. Zdjęcia terenowe zostały wykonane przez pp. inż. F. K u c h a r s k i e g o i kartografa A. L a u n e r a . Sposób wykonania planów do wydawnictwa został usta
lony na specjalnych konferencjach. Na podstawie zdjęć terenowych wykonane już zostały wszystkie plany (warstwicowe, szrafowe i miernicze) w skali 1:500, i odbywa się przygotowanie do sporządzenia klisz cyn
kowych. Uprzednio zwrócono się do Arbeitsgemein- schaft fur die Erforschung der Yor- und Fruhgeschichte des deutschen Ostens z projektem uzgodnienia pod względem technicznego wykonania planów grodzisk polskich i niemieckich, a to ze względu na bliskie są
siedztwo i podobieństwo morfologiczne szeregu objek
tów, i uzgodnienia tego dokonano. — Na grodzisku w Le-
— 4
sie Kuchelniańskim przeprowadził dr Jakimowicz wstę
pne badania terenowe w czasie od 26 lipca do 18 wrze
śnia. Badania miały na celu poznanie konstrukcji obronnej środkowej części grodziska i wału obwodo
wego oraz osadnictwa wewnątrz warowni, a także ustale
nie czasu zbudowania tego grodu. — W grupie trzeciej pracował prof. Kostrzewski razem ze swoim asystentem R a j e w s k i m w czasie od 11 lipca do 7 sierpnia. Prze
prowadzono badania w okolicy Tarnowskich Gór, w R y bnie, Kolonji i Repecku i stwierdzono osady kultury łu
życkiej z wczesnego okresu żelaznego oraz osadę z póź
nego okresu rzymskiego. W Podłężu pod Imielinem rozpoczęto rozkopywanie dwu osad kultury łużyckiej, odkryto trzy nowe osady tejże kultury, przekopano kilka kurhanów ze śladami grobów szkieletowych, a w okolicy wyeksploatowano osady z epoki kamien
nej dawniej odkryte. — Grupa czwarta pod kierunkiem prof. Antoniewicza pracowała w czasie od 8 do 19 września na obszarze powiatu lublinieckiego; odkryto stanowiska z epoki kamiennej na wydmach. — Sprawo
zdania z badań wszystkich czterech grup, częściowo złożone już w rękopisach, bogato ilustrowane, przygo
towują się do druku.
2. Antropologia. Prof. dr K. S t o ł y h w o przedstawił program systematycznych zdjęć antropologicznych na Śląsku. Badania te mają objąć kolejno teren wszyst
kich powiatów śląskich, a zebrane materjały zostaną zużytkowane w monografjach antropologicznych po
szczególnych powiatów, ogłaszanych w miarę postępu badań, jakoteż — po ukończeniu badań — w obszernej monografji antropologicznej całego Śląska, któraby
— 5 —
uwzględniła nietylko charakterystykę ściśle antropolo
giczną ludności Śląska, ale ujmowała rzecz pod kątem widzenia socjologiczno-antropologicznym (doboru mał
żeńskiego, związku między wybieranym zawodem a ty pem antropologicznym etc.) celem wyświetlenia zaga
dnień dziedziczności różnych cech antropologicznych.
Badania swoj e rozpoczyna prof. Stołykwo w lipcu b. r.
od powiatu pszczyńskiego.
3. Historja. a) H i s t o r j i Śl ąska do k o ń c a w. X I V ukazał się w roku sprawozdawczym tom I, obejmujący prace czł. W ł. S e m k o w i c z a : Historyczno-geograficzne podstawy Śląska; prof. W . T a s z y c k i e g o : Język polski na Śląsku w wiekach średnich; czł. J. K o s t r z e w - s k i e g o : Pradzieje Śląska; prof. Z. W o j c i e c h o w s k i e g o : Najstarszy ustrój plemienno-szczepowy i ad
ministracja do r. 1139; czł. R. G r o d e c k i e g o : Dzieje polityczne Śląska do r. 1290; czł. J. D ą b r o w s k i e g o : Dzieje polityczne Śląska w latach 1290— 1402; prof.
Z. W o j c i e c h o w s k i e g o : Ustrój polityczny Śląska (do r. 1400). P rzy końcu tomu zamieszczono obszerne streszczenie wszystkich tych prac w języku francus
kim oraz indeks imienny i rzeczowy, sporządzony przez dra M. W o j c i e c h o w s k ą . — Rozpoczęto druk tomu III, który obejmie prace dra T. D o b r o w o l s k i e g o o malarstwie ściennein i sztalugowem na Śląsku, czł W ł. P o d l a c h y o malarstwie minjatu- rowem, doc. dra M. G ę b a r o w i c z a o architektu
rze dawnej Śląska, dra M. G u m o w s k i e g o o numi
zmatyce i sfragistyce, doc. dra K. D o b r o w o l s k i e g o o rozwoju kultury, dra S. M i k u c k i e g o o herbie Śląska. — W przygotowaniu tom I I z pracami prof.
— 6 —
T. S i l n i c k i e g o o historji Kościoła na Śląsku, czł.
W ł. S e m k o w i c z a o Śląskiem rycerstwie średnio wiecz- nem, czł. R. G r o d e c k i e g o i czł. K. T y m i e n i e c k i e g o 0 wsi śląskiej i prof. Z. W o j c i e c h o w s k i e g o o mia
stach śląskich.
b) P r a c e m o n o g r a f i c z n e z d z i e j ó w Śl ąska.
Monograf ję historyczną p. t. Utrata Księstw Raciborskiego 1 Opolskiego przez królowę Ludwikę Marję w r. 1666 opracował dr W ł. D z i ę g i e l , dyrektor gimnazjum w Pszczynie. Praca ta zakwalifikowana została do druku po uzupełnieniu obrazu wewnętrznych stosun
ków tych księstw na podstawie badań archiwalnych, które ma przeprowadzić autor w najbliższym czasie. — P. L. M u s i o ł , wizytator szkolny, podjął pracę na temat osadnictwa w ziemi pszczyńskiej; szczegółowy program pracy przedłożył komitetowi.
c) S t o s un k i k ul t ur a l n e Śl ąska z P o l s k ą w do
bi e odr odz e ni a. Pracuje nad niemi dr H. B a r y c z , który kilka miesięcy letnich 1933 r. spędził w tym celu w Wrocławiu, gdzie w bibljotekach i archiwach badał szczególnie stosunki Ślązaków z Uniwersytetem Jagiel
lońskim. Poza Wrocławiem pracował on jeszcze w W ie dniu, gdzie zbadał Archiwum Uniwersyteckie oraz zbiory Haus- Hof- u. Staatsarchiy. Dr Barycz ma w y
jechać w b. r. raz jeszcze do Wrocławia, a nadto do szeregu mniejszych miast śląskich celem uzupełnienia tych badań.
d) Komitet ogłosiłkonku rs na dwie prace z zakresu dziejów osadnictwa i dziejów miast śląskich: 1) Osa
dnictwo jednego z okręgów Śląska w wiekach średnich.
Nagroda wynosi zł. 1000. Termin nadsyłania prac do
31 grudnia 1934 r. — 2) Historja jednego z miast na Śląsku. Nagroda wynosi zł. 2000. Termin do 31 grudnia 1935 r.
4. Językoznawstwo. Ukazały się z tego zakresu dwie monograficzne prace: 1) draF. Steuera, Dialekt sulkow- ski, obejmująca gramatykę dialektu Sulkowa, wsi śląskiej położonej w pow. głupczyckim, a ponadto kilkanaście obszerniejszych tekstów gwarowych; 2) dra Z. S t i e b e r a , Geneza gwar laskich (z mapą zasięgu tych gwar).
Poczyniono nadto z inicjatywy czł. K. N i t s c h a starania celem zbierania tekstów gwarowych Śląska, które mo- gtyby być wydawane w miarę ich gromadzenia jako materjał do badań językowych.
5. Etnografia. Wyszedł z druku 2 zeszyt I tomu Pieśni ludowych z Polskiego Śląska, zebranych przez ks. E. S z r a m k a z rękopisów oraz z dawniejszych zbio
rów A. C i n c i a ł y i J. R o g e r a , w opracowaniu i z przedmową czł. J. St. B y s t r o n i a, przy udziale czł. K. N i t s c h a , a dla części muzycznej czł. A. Chy- b i ń s k i e g o . Zeszyt ten, obejmujący Pieśni o zalotach i miłości, wydany został jeszcze częściowo, podobnie jak zeszyt 1 (Pieśni balladowe), z zasiłków Tow. P rzy jaciół Nauk na Śląsku oraz Województwa Śląskiego;
obecnie wydawnictwo to przejął Komitet Wydawnictw Śląskich i przygotowuje wydanie tomu II, który za
wierać będzie dalsze działy pieśni śląskich a ponadto szczegółową historję pieśni ludowej na Śląsku pióra ks. E. Szr amka- , tudzież rozprawę czł. J. St. B y - s t r o n i a o śląskiej pieśni ludowej.
6. Sztuka ludowa Śląska. Pod kierunkiem czł.K.M o- s z y ń s k i e g o opracował mgr M. G ł a d y s z obszerną
pracę o zdobnictwie drewnianem na Śląsku, która, ozdo
biona paruset ilustracjami, oddana zostanie w najbliż
szym czasie do druku. M gr Gładysz przygotowuje nadto dalsze prace, poświęcone szałasom góralskim w Beski
dzie śląskim, spinkom góralskim i in. P. Fr. S t r z a ł k o przystąpił do opracowania drewnianego budownictwa kościelnego na Śląsku na tle takiegoż budownictwa drewnianego w Karpatach wogóle i w tym celu zwie
dził szereg miejscowości na Śląsku (polskim, czeskim i niemieckim), w których się takie zabytki znajdują.
7. Stosunki gospodarcze Śląska. Staraniem i pod kierunkiem czł. A. K r z y ż a n o w s k i e g o przygotowuje się szereg prac monograficznych w tym zakresie. P. dr Jerzy M a s s a l s k i przygotował pracę: Udział robocizny w kosztach produkcji węgla na Śląsku, której druk roz
pocznie się w najbliższym czasie. Doc. dr Stefan Sc h mi d t rozpoczął pracę nad rolnictwem Śląskiem, w szczegól
ności zamierza na początek opracować kwestję obrotu i konsumcji mleka na Śląsku, w którychto celach przedsięwziął wespół z inż. roln. G o d z i ń s k i m szereg wyjazdów do odpowiednich centrów gospodarczych śląskich.
8. Geograf ja. Szereg prac monograficznych z ge- ografji Śląska przygotowuje się pod kierunkiem prof.
J. S m o l e ń s k i e g o . Sporządzono w tym celu mapę roboczą badanego terenu dla przyszłego Atlasu Śląska w skali 1:300.000, obejmującą sieć wodną, kolejową i drożną oraz ważniejsze miejscowości. Służyć ma ona jako kanwa do wnoszenia, treści demograficznej, geogra
ficzno-gospodarczej, osadniczej etc. Zamierzone prace mają obejmować następujące zagadnienia: a) Gęstość
i przyrost ludności na Śląsku; b) Niemcy górnośląskiej części W oj. Śląskiego; c) Osadnictwo Śląska Cieszyń
skiego; d) Użytkowanie ziemi na Śląsku; e) Eola Ślą
ska w organizmie gospodarczym Polski. W programie jest nadto kilka geograficznych monografij miast ślą
skich.
9. Geologja. Prace geologiczne na terenie Śląskaj prowadzone pod kierunkiem czł. Jana N o w a k a , obej
mują trzy zagadnienia: a) monograficzne opracowa
nie megaspor karbonu śląskiego i wogóle Zagłębia węglowego dla celów stratygrafji pokładów, dotych
czas jeszcze nieujednostajnionej w sposób należyty;
b) dokończenie zdjęcia geologicznego Beskidów Ślą
skich i wydanie mapy geologicznej tych okolic; c) opra
cowanie plejstocenu (dyluwjum) Górnego Śląska w jed- nolitem zdjęciu. Z tego programu poczyniono dotąd przygotowania do punktów a) i b).
a) B a d a n i e wę gl a. Przeprowadzono przede- wszystkiem odpowiednie adaptacje w Zakładzie Geolo
gicznym U. J., zakupując aparat mikrofotograficzny do fotografowania megaspor. Ponadto zebrano materjał w ęglowy dla badań megaspor ze wszystkich pokładów (łącznie z nieodbudowanemi) 57 kopalń Zagłębia oraz z kilkunastu bieda-szybów. Z wielu kopalń uzyskano nadto przekroje geologiczne kopalń, szybów oraz war- stwice pokładów. W październiku 1933 r. odbył czł.
J. Nowak konferencję z delegatami Unji Polskiego Przemysłu Górniczo-Hutniczego w Katowicach, która przejęła z inicjatywy wojewody dra M. Grażyńskiego stronę finansową tego przedsięwzięcia, deklarując na ten cel 20.000 zł. Na konferencji tej postanowiono
— 10 —
wykonanie wszystkich zaprojektowanych prac, poczem czł. J. Nowak przy pomocy dra J. Z e r n d t a przy
stąpił zaraz do opracowywania megaspor z pobranych próbek.
b) M a p a g e o l o g i c z n a B e s k i d ó w Ś l ą s ki c h, już dawniej zapoczątkowana pod kierunkiem czł. J. Nowaka, zostanie obecnie uzupełniona i osta
tecznie wykończona. W tym celu przystąpili do pracy:
mgr Jadw. B u r t a n ó w n a , która podjęła się skarto
wania zachodniej części śląskiej połowy arkusza Żywiec, dr Konrad K o n i o r , który mą skartować i wykoń
czyć śląską część arkusza Biała-Bielsko, doc. dr Marjan K s i ą ż k i e w i c z wykończy część południową i po
czyni zdjęcia geologiczne części-północnej arkusza Cie
szyn, a dr St. S o k o ł o w . s k i zdjęcia wschodniej części śląskiej połowy arkusza Żywiec. Po wykonaniu tych prac, jeszcze w ciągu b. r., przystąpi się do wyda
nia mapy.
10. Gleboznawstwo. Prof. dr W. Ł o z i ń s k i przed
łożył Komitetowi projekt przeprowadzenia badań gle
boznawczych na obszarze Śląska i opracowania mapy gleboznawczej Śląska. Z dwóch połaci Śląska, t. j. Cie
szyńskiego i Górnego, pierwsza byłaby łatwą do zdjęcia gleboznawczego, gdyż chodziłoby tu tylko o dwa za
sadnicze typy gleby, t. j. rodzime w Karpatach i nad
wiślańskie. Na Górnym Śląsku natomiast z badania gleb można spodziewać się wyników ogólnego znacze
nia, które mogłyby rzucić światło na wczesnohisto- ryczny okres na Śląsku, a w szczególności na zasiąg pierwotnej puszczy. Badanie gleb w łączności z naj- młodszemi utworami na Śląsku trzebaby zacząć od naj
— 11 —
ogólniejszego przeglądu, który dopiero dałby podstawę do dalszych badań szczegółowych. W tym celu należy zbierać i rejestrować a następnie nanosić na mapę pro
file, na podstawie zaś tak zebranego materjału będzie można sporządzić mapę gleboznawczą Śląska i wyniki badań uogólnić. Prof. Łoziński rozpoczął już tę pracę na terenie powiatów tarnowskiego i lublinieckiego.
• ' ■ ’ '■■■■•■ -■ ■ ■ .:v.o . 'V . r-1 ;.:..-.Ii-go
'
,
