Włodzimierz Kaczorowski
Wielunianie wśród elektorów
Władysława IV w 1632 roku
Rocznik Wieluński 5, 57-71Tom 5 (2005)
Włodzimierz Kaczorowski Uniwersytet Opolski
WIELUNIAME WŚRÓD ELEKTORÓW WŁADYSŁAWA IV
W 1632 ROKU
„ ...że się nam królowie nie w pieluchach rodzą, ale w wolnych sercach i głosach naszych..., że tych za Pany sobie bierzemy, których chcemy, nie tych mamy, których nie musimy”.
Jakub Sobieski, krojczy koronny
E le k cję W ład y sław a W azy n a k ró la p o lsk iego p rzeprow ad zon o n a polu elek cyjnym m iędzy W o lą a W arszaw ą 8 listo p ad a 1632 r.1 2 W ydarzyło to się w 192 dniu b ezk ró lew ia po śm ierci Z y g m u n ta ИР. Je d n ak nim przystąp ion o do obioru n o w ego króla, sen atorow ie i p o sło w ie zebrani n a sejm ie elekcyjnym , trw ający m przez 40 dni, m usieli 8 listo p ad a pod jąć isto tn ą decyzję, czy odb yć elekcję w tym dniu zg o d nie z u c h w a łą sejm u ko n w o kacy jn ego , czy też p rzesu nąć j ą n a term in późniejszy. N ie zdążo n o bo w iem na czas p rzed y sk u to w ać w szy stk ich punktów egzorbitancji i p ak tó w ko n w en tó w p rzy g o to w y w an y ch now em u królow i do ak ceptacji3. W tej sytuacji p ry m as Jan W ę ży k ośw iadczył, że król p ow inien by ć w ybran y 8 listopada, a po p rzep ro w ad zen iu elekcji o fic jaln ą no m in ację należy
1 W trakcie prowadzonej przeze mnie kwerendy udało się dotrzeć do 30 diariuszy sejmu elekcyj nego 1632 r. Podczas analizy ich treści ujawniło się jednak, że w wielu wypadkach są to kopie podstawowych dzienników tego sejmu. W tej sytuacji przy opracowywaniu powyższego tematu, oparłem się przede wszystkim na następujących diariuszach: Archiwum Państwowe w Gdańsku (dalej: APGd.) 300, 29/112, k. 239-380v; Archiwum Główne Akt Dawnych. Zbiór Branickich z Suchej (dalej: AGAD, ZBS) 37/51, s. 1-162; Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Pu bliczne Potockich (dalej: AGAD, APP) 32, s. 1-215; Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Krako wie (dalej: BPANKr.) 1636, s. 1-101; Biblioteka Muzem im. ks. Czartoryskich w Krakowie (dalej: BCz.) 124, s. 735-837; Biblioteka Kórnicka Polskiej Akademii Nauk (dalej : BK) 1317, s. 131-169.
2 W. K a c z o r o w s k i , Choroba i prawdopodobna przyczyna zgonu Zygmunta III Wazy, „Ar chiwum Historii Medycyny”, t. 45, z. 1-4, 1983, s. 45-54.
3 Deputację do paktów konwentów wyznaczono 2 listopada, jednak do dnia obioru króla nie ukończyła ona swej pracy (APGd. 300, 29/112, k. 308-308v; BCz. 124, s. 820; W. S o b o c i ń s ki , Akta z czasów bezkrólewia 1632 roku, Poznań 1949, s. 26).
przesu n ąć o k ilk a dni4. O siąg n ięta w ten sposób zw ło k a pozw oli p rzedysk uto w ać p o zo stałe p u n k ty eg zorb itan cji i p a k tó w konw entów . N ie w szy scy u czestnicy elekcji godzili się je d n a k n a tak ie rozw iązanie. N iek tó rzy - ja k M arek R ad o- szew ski, kasztelan w ieluński - nalegali, aby p rzesun ąć elek cję n a ko niec o brad 5. R zecz ciekaw a, iż tak ie p ro p o zy cje p rzed y sk u to w an ia egzorbitancji nie w y c h o dziły ty lk o z kręg ó w szlacheckich, lecz ró w n ież senatorskich.
P o d d aw an o dyskusji sposób p rzep ro w ad zen ia elekcji. Z astan aw ian o się przede w szy stk im nad system em o d daw an ia g ło só w n a elekta. C ho dziło o to, czy w szy scy upraw n ieni do g ło so w an ia b ę d ą oddaw ać głosy v iritim w je d n y m w sp ó ln ie utw o rzo n y m centralnie kole, czy też w ko łach sw oich w o je w ó d z tw z p rzed sta w ieniem w y n ik ó w g ło so w an ia przez w yb ran y ch przedstaw icieli, p raw d o p o d o b n ie najw y ższy ch stanow iskiem . Info rm acje źró d ło w e o sposobie w y b o ru n o w e go k ró la nie są precyzyjne, lecz z z estaw ien ia ró żnych relacji w ynika, że osta teczn ie ustalono, iż nie b ęd zie k oła g eneralnego, p o w sta n ą n ato m ia st k o ła w o je w ó d zk ie, z a ch o w u ją c z a sa d ę v iritim . P rz e d sta w ic ie le kół w o je w ó d z k ic h byli obow iązani zło ży ć prym asow i w sp o m n ian e o św iadczenia6.
O kazało się jed n a k , że n ie były to ściśle k oła w ojew ódzkie, gd y ż n a przy kład ziem ia w ielu ń sk a u tw o rzy ła w łasn e koło, nie g ło su jąc w ram ach w o jew ó d ztw a sierad zk iego 7. R ó w n ież p rzed staw iciele po w iatu p iń sk ieg o nie gło sow ali w kole w o jew ó d ztw a b rzesk o -litew sk ieg o 8. Z relacji au to ra d iariu sza g d ań sk ieg o w y n i ka, że składanie deklaracji p rzed pry m asem ró w nież nie przeb ieg ało je d n o lic ie 9. Senatorow ie ziem p ruskich, i zap ew n e innych, głosow ali viritim w sw oim kole i w sen acie, to z n a cz y d w u k ro tn ie 10. Z d a rz a ły się te ż sy tu a c je, stało się tak w p rzyp adk u M elc h io ra W eih era - w o jew o d y chełm ińskiego, który k w estio n o w ał ko n ieczność osobisteg o w y p o w iad an ia się, arg um entując to fak tem o św iad czenia zło żo n ego w im ien iu w szy stk ich p o słó w i senatorów pru skich p rzez Jak u b a Z ad zika, b isk u p a ch ełm iń sk ieg o 11. A u to r je d n e g o z diariuszy ta k zarejestro w a ł p rzeb ieg elekcji w kołach: „Począwszy o d Pana wojewody onego wojewódz twa aż do statecznej osoby, którzy się do onegoż województwa należeć rozumiał,
4 Wyborowi króla towarzyszyło wiele innych aktów, bez których nie był on zupełny i ważny:
nominacja przez prymasa, publikacja przez marszałków, wręczenie dyplomu elekcyjnego (BCz. 124, s. 820; W. S o b o c i ń s k i , Akta z czasów bezkrólewia..., s. 26).
5 Ibid., s. 821. 6 APGd. 300, 29/112, k. 308v. 7 Ibid., k. 310; BCz. 124, s. 820-821; AGAD, ZBS 37/51, s. 128-129. 8 BCz. 124, s. 822-823. 9 APGd. 300, 29/112, k. 309v-310v. 10 Ibid., k. 309. 11 Ibid., k. 310v.
sujfragia swoje dawali na króla nowego, i tam zarazem wszystkich, a w szystkich z każdego województwa nomine et cognomine spisow ali”'2.
W g ło so w an iu brali udział ró w n ież p rzed staw iciele m iast: G dańska, K rako w a, L w ow a, P oznan ia, T orunia i W ilna, k tórzy oddaw ali głosy n a n o w eg o k ró la za pośred n ictw em sw oich b u rm istrz ó w 12 13. W G dań sku glosow ał bu rm istrz K o n sta n ty Ferber, w Toruniu b u rm istrz Jakub Sim on. Z łożyli oni w o b ec p ry m asa o d p o w ied n ie o św iad czen ie w im ieniu całej delegacji p o słó w m iejsk ich ty c h m ia st14.
P rzep ro w ad zo n a w ten sposób elekcja, n iejak o dw ustop nio w a, od b y ła się b a r dzo spraw nie - ja k o d n o to w ał A lb ry ch t S tanisław R ad ziw iłł - „w ciągu jed n ej godziny dokonała się elekcja ”15. Je d n o m y śln o ść w śró d szlach ty b y ła ta k p o w szech n a, że w szy scy zg o d n ie o ddali g ło sy n a k ró le w ic za W ła d y sław a, ja k o n o w eg o k ró la P olski, przy ogólnej aklam acji: „Wiwat! N iech żyje król Włady sła w !”16. E le k cja m iała tak spraw ny p rzeb ieg ró w n ież dlatego, że przyjęty sys tem deklaracji p oprzez przed staw icieli p oszczeg ó ln y ch w ojew ództw , ziem i p o w iatów , przez n ik o go nie kw estionow any, skracał zn aczn ie c a łą p ro ced urę o d da w a n ia głosów , nie przek reślając zasady viritim . D ok o n an y p o dział n a k o ła w o je w ódzkie, ziem skie i p ow iato w e zn aczn ie u p raszczał zasady w otow ania.
P o p rzy go tow aniu p ak tó w konw entów , tj. 12 listopada, zap rzy siąc j e m usieli posło w ie W ładysław a, aby następnie J. W ęży k m ógł d o konać je g o nom inacji na króla polskiego. Prym as, zgod nie ze w sp o m n ia n ą deklaracją, zam ierzał ogłosić w y b ó r n o w eg o k ró la do piero 13 listopada, po pięciodniow ej zw łoce. O d łożen ie nom inacji nie by ło z p e w n o śc ią przy jem n e dla elekta, g d y ż m o g ło św iadczy ć o pew n y m b rak u zaufan ia przed objęciem rzą d ó w w państw ie. P o sło w ie W ła d y sław a (A leksand er L u d w ik R ad ziw iłł - w o je w o d a brzesko -litew ski, Jerzy O sso liński - podskarbi nadw orny koronny, K azim ierz L eo n Sapieha - p isarz litew ski, Janusz W iśniow iecki - starosta krzem ienieck i, Z y g m u n t K azano w sk i - starosta koken h au sk i, M ikołaj K o ry ciń sk i - staro sta o jco w sk i, H e n ry k Firlej - bisk u p przem yski, (nieobecny z p o w o d u n ag łego zasłabnięcia) 13 listo p ad a przybyli n a pole elekcyjne do k oła g en eraln eg o p o d g o ły m n ieb e m 17. Z ośw iad czen ia p ry m a sa w ynikało, że po zło żen iu relacji p rzez p o słó w i w y ra ż en iu zgo dy p rzez W ła
12 AGAD, ZBS 37/51, s. 129.
13 Ibid., s. 129; APGd. 300, 29/112, k. 310v. 14 APGD. 300, 29/112, k. 310.
15 A.S. R a d z i w i ł ł , Pamiętnik o dziejach w Polsce, przełożyli i opracowali A. Przyboś i R. Żelewski, t. 1, 1632-1636, Warszawa 1980, s. 208.
16 Obioru Władysława IV dokonano za zgodą wszystkich uprawnionych do udziału w elekcji i obecnych na polu elekcyjnym (APGd. 300, 29/112, k. 3 10v; BCz. 124, k. 824; AGAD, ZBS 37/ 51, s. 120-130.
dysław a n a zatw ierd zen ie p ak tó w k o n w en tó w m o żn a b ęd zie p rzy stąp ić do w ła ściw ego aktu nom inacji. N o m inację, zg o dn ie ze zw yczajem , po p rzed zała p rzy sięg a zło żo n a p rzez p osłów w im ien iu elekta, który osobiście, po do konanym a k cie elek cy jn y m , p o n aw iał j ą w o b liczu B o g a i n aro d u w k o śc ie le św. Jan a w W arszaw ie. P rzysięgę, zw yczajem przodków , składali posłow ie w środku koła g en e ra ln e g o 18. Z e w zg lęd u na u trzy m u jące się opady deszczu i ro zm o c zo n ą zie m ię, nie dyspo nując innym zab ezpieczeniem , w m iejscu składania przysięgi ro z ło żo n o ko b ierzec b isk u p a k rak o w sk ieg o 19. Posłow ie, klęcząc p o d gołym niebem , złożyli p ub liczn ie p rzy sięg ę o d c z y ta n ą przez J. Z ad zik a - k an clerza w ielkiego k o ro n n ego i b isk u p a chełm ińskiego, w asyście A lbrychta S tanisław a R ad ziw iłła - k a n c le rz a w ie lk ie g o litew sk ieg o , T o m asza Z a m o y sk ie g o - p o d k a n c le rz e g o koronnego, P aw ła S tefana Sapiehy - p o d k an clerzeg o litew sk iego oraz Jan a W ę ż y k a trzy m ająceg o krzyż, a tak że p o zo stałych obecnych senatorów i dygnitarzy R zeczy p o sp o litej20. P o złożonej przy sięd ze J. O ssoliński zw rócił się do z eb ra ny ch senatorów , p o słó w ziem sk ich i w szy stk ich p rzy b yły ch n a tę u ro czy sto ść z p od zięk ow aniem w im ien iu W ład y sław a za okazany szacunek i przychy lno ść w zg lęd em je g o osoby. O św iadczył, że król W ład y sław to co obecnie zo stało z a przysiężone, nie ty lk o za ślu b i ”, lecz w samej istocie po p iera i p o chw ala21. Ś w iad kam i nom inacji byli królew icze: Jan K azim ierz, K arol F erdy nan d, Jan A lbert, A lek san d er K arol. P rym as, przy stęp u jąc do aktu nom inacji, w y gło sił m o w ę k o ń c z ąc ą się następuj ącym i słow am i : „... tedy z urzędu mego, pow ierzonego m i przez Rzeczpospolitą, nominuję Władysława Zygm unta III, wybranego wolnymi i zgod nym i głosam i tej Rzeczypospolitej, na króla P o lski”22.
Z a pośrednictw em czterech m arszałków , w y słan y ch do Z am k u K rólew skiego , arcybiskup pow iadom ił W ład y sław a o m ian ow an iu go n a króla polskiego. A kt p u blikacji odczy tał królow i W ład y sław o w i - w im ien iu p o zo stały ch m arsz ał k ó w - Ł ukasz O paliński, m arszałek w ielki k oro n n y 23.
P o oznajm ieniu przez Ł. O paliń sk ieg o o elekcji k ró la W ładysław a, królew icze dziękow ali R zeczypospolitej za o k a z an ą ich b ratu przychylność, a Jan K azim ierz, najstarszy z rodzeństw a, serdecznie w szy stk im zeb ran ym podziękow ał za w y b ó r b rata n a tro n kró lew sk i24. Z inicjatyw y J. W ęży k a zebrani n a p olu elekcyjnym zaintonow ali: „Te Deum laudam us”25. Tak A .S. R adziw iłł odnotow ał w sw oim
18 A.S. R a d z i w i ł ł , op. cit., s. 236. 19 BCz. 124, s. 833.
20 APGd. 300, 29/112, k. 321; A.S. R a d z i w i ł ł , op. cit., s. 236. 21 APGd. 300, 29/112, k. 322.
22 A.S. R a d z i w i ł ł , op. cit., s. 237. 23 APGd. 300, 29/112, k. 322v. 24 Ibid., k. 322v.
pam iętniku: dziwne, że w takim wielkim zgrom adzeniu w najwyższym p o rządku wszystko się dokonało ku w ielkiej radości i nie bez łez wzruszenia. Co gdy się skończyło, wszyscy wzajemnie się ściskali... ”26. P o o d śpiew an iu pieśni, k o n n ica ja k i kilk ad ziesiąt chorągw i piechoty, oddały salut27 28. M o m e n t ten opisał A.S. R ad ziw iłł następująco: „Zdało się, że rozbrzm iewają i grzm ią ziem ia i n ieb o ’m . W iw aty trw ały ponad dw ie godziny, p o czym u czestnicy tej doniosłej i n iep o w tarzalnej uroczy stości przy dźw iękach bębnów , trąb, fletó w o raz in nych in stru m en tó w ruszyli do m iasta, k o ńcząc p o chó d dopiero późnym w ieczorem 29.
F orm alnie W ładysław został królem 14 listopada 1632 r., w tydzień później od daty w yznaczonej na sejm ie konw okacyjnym , gdy, po odpraw ionym przez prym a sa J. W ęży k a nabożeństw ie w k ościele św. Jana, n astąpiła u roczysta przysięga. K ról podszedł do ołtarza i przysiągł n a E w angelię, że pakta konw enta, uprzednio zaprzysiężone w je g o im ieniu przez posłów , b ę d ą przez niego przestrzegane, ja k rów nież ponow nie zaprzysiężone po koronacji30. Z t ą ch w ilą skończyło się spra w ow anie w ładzy przez prym asa J. W ężyka, ja k o interreksa, trw ające 198 dni.
W trakcie o d d aw an ia g ło só w n a W ła d y sław a spisy w ano je , by p rzyg oto w ać ogólny w y k az elektorów . W ręk o p isie reje str sporządzo no b e zp o śred n io p o elek cji, ale d ru k ie m w y d a n o d o p ie ro w 1633 r. w K ra k o w ie 31. Z n a jd u je się on w Z ak ład zie N aro d o w y m im. O sso liń sk ich - B ib lio tece PA N w e W rocław iu, aż w pięciu eg zem plarzach 32, kop ie zaś w w ielu diariuszach sejm u elekcy jn ego33. N ie n atrafiłem , niestety, n a o ryginał teg o aktu.
E lektoram i W ład y sław a IV, M ic h a ła K o ry b u ta W iśni owi ecki ego i S tanisław a L eszczy ń sk ieg o zaintereso w ał się n a p o czątku X X w. J. D u nin -B o rk ow sk i, który od n alazł ich nazw iska, a n a stęp n ie u ło ży ł alfab ety czn ie. Tak u p o rząd k o w an y w y k az elek toró w p rzy g o to w ał do druku w sp ó ln ie z M . D un in -W ąso w iczem 34
26 A.S. R a d z i w i ł ł , op. cit., s. 238.
27 APGd. 300, 29/112, k. 323; BCz. 124, k. 833. 28 A.S. R a d z i w i ł ł , op. cit., s. 833.
29 APGd. 300, 29/112, k. 323v.
30 Ibid., k. 323v; W. В e n d z a, Władysław IV a kościół prawosławny (1632-1648), „Rocznik Teologiczny Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej”, R. XX, 1978, z. 2, s. 53; W. C z a p l i ń s k i , Władysław IV i jego czasy, Warszawa 1972, s. 116-117.
31 Procedura wyboru króla polegała na stwierdzeniu dla każdej jednostki sejmikowej (woje wództwa, ziemi) ustnej zgody wszystkich, a niezależnie od tego zbierano podpisy (suffragia). W. S o b o c i ń s к i, op. cit., s. 26; E. T r i l l e r , Bibliografia konstytucji sejmowych XVII wieku w Polsce w świetle badań archiwalnych, Wrocław 1965, s. 55-56.
32 B.Ossol. XVII 18 203; XVII 18 210; XVII 18 028; XVII 18 032; XVII 18 597. 33 BCz. MN 158, k. 200-200v; BCz. 363, k. 281-301; BJ 19/52, k. 257-279.
34 Elektorowie królów Władysława IV, Michała Korybuta, Stanisława Leszczyńskiego i spis stronników Augusta III. Zestawił w porządku abecadłowym: J. Dunin-Borkowski i M. Dunin- Wąsowicz, „Rocznik Towarzystwa Heraldycznego”, 1.1: 1908/9, Lwów 1910.
W ydanie to je s t je d n a k m ało prak ty czne, g dy ż elek torów z trz e ch k o lejn y ch elekcji p rzed staw iono łącznie, nie zach o w u jąc chro no log ii, co zm u sz a do w y szu k iw a n ia n azw isk i ty tu łó w w y b o rcó w p o szczeg ó ln y ch w ładców . P o za p o d su m o w a n iem gło só w z ko lejn y ch elekcji, nie p o d dan o - co istotne - analizie zaw arty ch w ty m w yk azie d anych p ersonalnych.
S tatystyczne w y liczen ia p o z w a la ją o szacow ać ilość g ło só w o d d an y ch n a n ie któ ry ch p o lsk ich w ład có w elekcyjnych. Z agadnienie to ilustruje p o n iższ a tabela, u ło żo n a w edług liczby g ło só w o d d an y ch n a p o szczeg ó ln y ch elek cjach35.
Tabela 1
Liczba głosów oddanych na niektórych polskich królów elekcyjnych
Rzeczpospolita
Elektorzy
Ogółem z tytułami bez tytułów
l.b. % l.b. % l.b. %
Korona 475 16,7 2372 83,3 2847 100,0
Litwa 143 20,5 553 79,5 696 100,0
Razem 618 17,4 2925 82,6 3543 100,0
N a jw ię k sz ą - ja k w idać - liczbę elek to ró w m ieli: A u gu st II, S tan isław L esz czyński i M ich ał K o ry but W iśniow iecki. W ład y sław IV u zysk ał m niej g ło só w od Jan a K azim ierza, ale w ięcej od Jan a III Sobieskiego i A u g u sta III. O gó łem n a o śm iu w ła d c ó w e lek cy jn y ch oddano 54 180 głosów , co średnio stanow i 6772 głosy. Z o b lic z eń w y n ik a , że e le k to ró w W ła d y sław a IV by ło w p rzy b liże n iu o po ło w ę m niej o d podanej przeciętnej.
W po łow ie lat o siem dziesiąty ch X X w. d o k ła d n ą analizę elek to ró w W ład y sła w a IV p rzep ro w ad ził W ło dzim ierz K aczo row ski, w yo d ręb n iając reprezen tację W ielkopolski, M ałopolski, W ielkiego K sięstw a L itew skiego i P rus K ró lew skich 36. P o z a z a k re se m je g o z a in te re so w a ń p o z o sta ła re p re z e n ta c ja M a zo w sza , k tó rą
35 Ibid., s. 6-7.
36 W. K a c z o r o w s k i , Wielkopolanie wśród elektorów Władysława IV, „Czasopismo Praw- no-Historyczne”, t. 36, z. 2, 1984, s. 179-194; idem, Małopolanie wśród elektorów Władysława IV, „Studia Historyczne”, t. 27, z. 4, 1984, s. 571-592; idem, Reprezentacja Prus Królewskich wśród elektorów Władysława IV w 1632 roku, „Zapiski Historyczne”, t. 50, z. 2, 1985, s. 15-25; idem, Litwini wśród elektorów Władysława IV, „Rocznik Białostocki”, 17, 1991, s. 191-211.
p o d d ał analizie w spólnie z P aw łem de D y d y ń sk im dopiero w ro ku 2 0 0 4 37. N a le ży p o d k reślić, że w ro k u 2003 Jan D zięg ielew ski p rzy g o to w ał pracę p o św ię co n ą se jm o m e le k c y jn y m , e le k to ro m i e le k c jo m z lat 1 5 7 3 -1 6 7 4 , w y k o rz y stu ją c w d u ży m sto pniu w yniki b ad ań W. K aczo ro w sk ieg o 38.
C elem n in iejszego arty ku łu je s t w y dzielenie reprezentacji ziem i w ieluńskiej, uczestniczącej w elekcji W ład y sław a IV, w edług zach ow anego w y k azu elek to rów. P rz ep ro w a d z e n ie takiej an alizy je s t p ró b ą o cen y a k ty w n o ści polity czn ej W ielunian n a tle p rzedstaw icieli w o jew ó d ztw i ziem w ielkopo lskich .
P rzep ro w ad zo n a p rzeze m nie k o n tro la ob liczeń zestaw ionych p rzez J. D unin- W ąso w icza p o tw ierdziła, że n a W ład y sław a IV odd ano faktyczn ie 3543 głosy. K oro n ę rep rezentow ało 2847 elektorów , tj. 80,3% , L itw ę - 696 (19,7% ). N a czte rech K o ro n iarzy p rzy p ad ał w ięc je d e n Litw in. D a lsza analiza staty sty czn a u jaw niła, że spośród 3543 elek to ró w 618 (17,4% ) było utytułow anych, n ato m iast 2925 (82,6% ) nie po siad ało żadn ego tytułu. D la K o ro n y w sk aźn ik i te k ształto w ały się odpow iednio: 475 (16,7% ) : 2372 (82,3% ), a dla L itw y 143 (20,5% ) : 553 (79,5% ). O gólnie n a czterech elek to ró w n ieu ty tu ło w an y ch p rzy p ad ał je d e n utytułow any, przy czy m dla K orony w skaźn ik i k ształtow ały się ja k 5:1, a dla L itw y ja k 4:1. Z agad nien ie to ilustruje tab e la 2.
Tabela 2
Elektorzy Władysława IV w podziale na Koroniarzy i Litwinów
Województwo, ziemia
Elektorzy
z tytułami bez tytułów ogółem
L % L % L % Woj. poznańskie 17 17,4 81 82,6 98 100,0 Woj. kaliskie 17 22,4 59 77,6 76 100,0 Woj. sieradzkie 19 17,3 91 82,7 110 100,0 Z. w ieluńska 6 21,4 22 78,6 28 100,0 Woj. łęczyckie 16 29,6 38 70,4 54 100,0 Woj. brzesko-kujawskie 17 15,6 92 84,4 109 100,0 Woj. inowrocławskie 17 54,8 14 45,2 31 100,0 Z. dobrzyńska 9 20,0 36 80,0 45 100,0 Razem 118 21,4 433 78,6 551 100,0
37 W. K a c z o r o w s k i , P. D y d y ń s k i , Reprezentacja Mazowsza wśród elektorów Włady sława IV (w druku).
Z ie m ia w ielu ń sk a p o siad ała - n a o g ó ln ą liczbę 3543 w y b o rc ó w W ład ysław a IV - 28 sw oich p rzedstaw icieli, co stanow iło 0,8% całości. W g rupie w y b o rcó w z w o jew ó d ztw k oro n n y ch (2847) rep rezen tacja w ielu ń sk a (28) stan ow iła 1,0%. N a tle elek to ró w z W ielkopolski, k tó ry ch było 551, w y borcy z ziem i w ieluńskiej stanow ili 5,1% .
Tabela 3
Wielkopolscy elektorzy Władysława IV (podział na województwa i ziemie)
Lp. Król Liczba oddanych głosów
1. August II Mocny 13 641
2. Stanisław Leszczyński 11697
3. M ichał Korybut W iśniowiecki 11 271
4. Stanisław August Poniatowski 5 320
5. Jan Kazimierz 4 352
6. W ładysław IV 3 543
7. Jan III Sobieski 3 450
8. August Ш 906
Razem 5 4 1 8 0
Z zestaw ien ia tab elary czn eg o w yraźnie w ynik a, że rep rezen tacja ziem i w ie luńskiej b y ła najm niej liczną. N ato m iast w śró d K oroniarzy, przed staw iciele zie m i w ieluńskiej (28), p rzew yższali liczebnie reprezentacje w ojew ództw : k ijo w skiego (27), po d o lsk ieg o (25), b racław skieg o (21). W tej k ateg o rii W ielunianie zajm o w ali 31 m iejsce p o d w zg lęd em liczebności. W uk ładzie g lob aln ym rep re z en tacja ziem i w ieluńskiej b y ła liczniejsza od rep rezentacji p o w iatu piń skieg o (25), w o jew ó d ztw a w iteb sk ieg o (23), m ścisław skieg o (20), sm oleń skieg o (19) i poło ckiego (18). W o stateczn y m p o d su m o w an iu rep rezen tacja ziem i w ie lu ń skiej zajęła 37 m iejsce n a 47 p rzedstaw icielstw .
W śród 3543 elek to ró w W ład y sław a IV było 79 senatorów (2,2% ), co w grupie 618 w y b o rc ó w u ty tu ło w a n y c h stan o w iło 12,7% . S en ato ro w ie, zn ajd u jący się w w y k azie w yb orcó w , stan o w ili 5 3,7% o g ó ln eg o u sta w o w e g o sk ładu senatu, a 87,8% o g ó łu sen ato ró w ob ecn y ch n a sejm ie elekcyjnym , czyli o 12,2% m n iej39.
39 W skład senatu wchodziło 147 osób, w tym: 16 biskupów, 38 wojewodów, 34 kasztelanów większych, 49 mniejszych i 10 ministrów. Dzielili się oni także na 113 Koroniarzy, 27 Litwinów i 7 Inflantczyków. Podziały te wymagają jednak pewnych objaśnień. W grupie 16 biskupów było
W śród w ielu ń sk ich elek to ró w u ty tu ło w an ych był je d e n senator M a re k R ado- szew ski, k asztelan m niejszy w ielu ński40. U czestn iczy ł on je d y n ie w p racach sej m u elekcy jneg o i elekcji W ład y sław a IV, g d y ż na sejm ie ko nw o kacy jny m nie był obecny. Jed en sen ato r rep rezen tu jący ziem ię w ie lu ń sk ą stanow ił 0 ,03 % o g ó łu elekto rów W ład y sław a IV, nato m iast w g ru pie 618 w y b o rcó w u ty tu łow an ych - 0,2% . W g rupie 20 senatorów z W ielkopolski ud ział je d n e g o sen ato ra w ie lu ń skiego stanow ił 5,0% .
D ru g ą gru pę w y b o rc ó w u ty tu ło w a n y c h W ła d y sław a IV stanow ili urzęd n icy ziem scy. Z ziem i w ieluńskiej b y ło ich czterech, co stanow iło 0,1% ogółu w y b o r ców n o w eg o króla. Stanow ili oni 0,7 % w y b o rcó w utytułow anych. N a tle tych że z K orony, u rzędn icy ziem scy z ziem i w ieluńskiej stanow ili 0,8% . Z kolei w śród
118 elek toró w rep rezen tu jący ch W ielkopolskę, W ielu nian ie stanow ili 3,4% . A oto w y k az w ielu ń sk ich u rzęd n ik ó w ziem skich:
S tanisław B o re k G ostyński - sędzia w ieluński; Jan A lek san d er M ad aliń sk i - p o d sęd ek w ieluński; M ikołaj B ielski - pisarz o strzeszow ski;
Jan P rzespo lew ski - kom o rn ik w ieluński;
T rzecia gru pa u ty tu ło w an y ch w y b o rc ó w W ład y sław a IV to urzęd nicy g ro d z cy. Z iem ię w ie lu ń sk ą w tej kategorii rep rezen to w ał A ndrzej Siew ierski, starosta gro d o w y ostrzeszow ski. W u k ład zie g lo b aln y m je d e n u rzę d n ik gro d zk i ziem i w ieluńskiej stanow ił 0,03% w śró d w y b o rc ó w W ład y sław a IV, n ato m ia st w g ru pie 618 elek toró w uty tu ło w an y ch - 0,2% . N a tle w y b o rc ó w z w o je w ó d z tw k o ro n n y ch (475) - W ielu n ian ie stanow ili 0,2% , a w lic z b ie 118 u ty tu ło w a n y c h w y b o rcó w w ielk o p o lsk ich - 0,9% .
N ależy je sz c z e dodać, że w śró d n ieu ty tu ło w an y ch elekto ró w W ład y sław a IV znalazł się A ndrzej R adoszew sk i, który p o d pisał się ja k o syn k asztelan a w ie lu ń skiego.
A oto w y k az n ieuty tuło w an ych elek to ró w W ła d y sław a IV z ziem i w ieluńskiej
1. B iskupski A dam 5. B rod nicki (bez im ienia) 2. B iskupski A ndrzej 6. C ieszkow ski S tanisław 3. B iskupski M arcin 7. G iżycki C hryzostom 4. B rod n icki Stanisław 8. G orzecki P aw eł
również 2 arcybiskupów (gnieźnieński i lwowski). W grupie 38 wojewodów zasiadało, i to na czołowych miejscach, 3 kasztelanów (krakowski, wileński i trocki), a także 1 starosta - general ny żmudzki (por. W. K a c z o r o w s k i , Senatorowie na sejmie konwokacyjnym i elekcyjnym 1632 roku, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, t. 35, z. 1, 1983, s. 221-233).
40 W. K a c z o r o w s k i , Z. S z c z e r b i k , Wstęp, [w:] M. R a d o s z e w s k i , Diariusz koro- nacyjej Najjaśniejszego Władysława Zygmunta IV, oprać. W. Kaczorowski, Z. Szczerbik, Opole 2002, s. 5-10.
9. G rodziecki Jan
14. Ł ochyński M arcin 15. M adalińsk i Jakub 10. K arczew ski F eliks 11. K aw ecki S tanisław 12. K ochlew ski S tanisław 13. K osecki Serafin
16. M n isz e k A ndrzej 17. M n isz e k P io tr 18. M n isz e k P io tr (syn) 19. O siński Jaro sz
20. R adoszew ski A ndrzej 21. R aczyń ski F elik s 22. Tom icki K rz y sz to f
P o d su m o w u jąc po w y ższe w y liczen ia m o żn a stw ierdzić, co następuje:
1. N a o g ó ln ą liczb ę 3543 w y b o rc ó w W ła d y sław a IV W ielu n ian ie m ieli 28 (0 ,8 % ) przed staw icieli. Jed en rep rezen tan t ziem i w ielu ńskiej p rzy p ad ł n a 125 elek to ró w z p o zostały ch w o jew ó d ztw k o ro n n y ch i litew skich.
2. W śró d 618 elektorów utytułow anych W ielunianie m ieli sześciu sw oich przed staw icieli (1,0% ), p o zo stałe w o jew ó d ztw a k o ro n n e 4 6 9 (75,9% ), a litew sk ie 143 (23,1% ). N a 100 w y b o rcó w uty tu ło w an y ch z p ozostałych w o jew ó d ztw k oron ny ch i litew sk ich przy p ad ł je d e n W ielunianin.
3. W ielu nian ie stanow ili 1,3% elek to ró w u ty tuło w any ch z K o ron y (475), p o zo stali w y b o rc y z K o ro n y 98,7% , czyli n a 77 elek to ró w z K o ro n y p rzy p ad ał je d e n W ielunianin.
4. E lek torzy u tytułow ani z ziem i w ieluńskiej (6) stanow ili 5,1% w g ru p ie u ty tu ło w an y ch W ielk o polan (118). W tej kategorii co 20 elek to r poch o d ził z ziem i w ie lu ń sk ie j.
5. R ep rezen tacja w y b o rcó w w ielu ń sk ich (28) na tle W ielkopolski (551) stano w iła 5,1% , czyli na 20 elek to ró w z W ielkopolski przypadał je d e n W ielunianin.
6. W ielu n ian ie n a tle W ielk op o lsk i p o siadali najm niej lic z n ą reprezentację. W śró d K o ro n iarzy plasow ali się n a p iątym m iejscu od końca, a w uk ład zie g lo b aln y m 2 8 -o so b o w a rep rezen tacja ziem i w ieluńskiej z ajęła 37. m iejsce n a 47 w szy stk ich reprezentacji.
7. Stan p o sz cz e g ó ln y c h g ru p e le k to ró w u ty tu ło w a n y c h z ziem i w ieluńskiej k s z ta łto w a ł się n a s tę p u ją c o : u rz ę d n ic y z ie m s c y - 4 (6 6 ,7 % ), s e n a to ro w ie - 1 (16,7% ), urzędnicy gro d zcy - 1 (16,7% ).
1. Liczebność reprezentacji wielkopolskich wśród elektorów Władysława IV Wazy w. brzesko- kujawskie Legenda: 0 1 - województwo sieradzkie (20,0%) □ 2 - województwo brzesko-kujawskie (19,8%) El 3 - województwo poznańskie ( 17,8%) ■ 4 - województwo kaliskie (13,8%) Ш 5 - województwo łęczyckie (9,8%) □ 6 - ziemia dobrzyńska (8,2%) □ 7 - województwo inowrocławskie (5,6%) □ 8 - ziemia wieluńska (5,1%) Objaśnienie:
Oś pionowa - liczba elektorów
20,0% - oznacza procentowy stosunek reprezentacji województwa sieradz kiego na tle Wielkopolan
2. Wielunianie wśród elektorów Władysława IV w podziale na wyborców uty tułowanych i nieutytułowanych
L eg en d a:
□ - 6 elektorów utytułowanych z ziemi wieluńskiej □ - 22 elektorów nieutytułowanych z ziemi wieluńskiej
3. Wieluńscy wyborcy Władysława IV w podziale na: senatorów, urzędników ziemskich i grodzkich
4
3.5
3
2.5
2
1.5
1
0,5
0
ku 66,6fc senatorowie 16,7% icy-у. urzędnicy grodzcy 16,7% L eg en d a: p 1 senator p - 4 urzędników ziemskich Щ - 1 urzędnik grodzki Objaśnienie:Oś pionowa - liczba elektorów
16,7% - oznacza procentowy stosunek senatorów do pozostałych utytułowa nych reprezentantów wieluńskich
4. R o zm ieszczen ie k w ater p rzy d zielo nych w o jew ództw om i ziem io m k o ro n n y m p rzez m arszałk a w ielk iego k o ro nn ego Ł u k a sz a O palińskiego. W ty m trzy k w atery p rzy dzielone p o sło m z ziem i w ieluńskiej.(w yk. W. K aczorow ski)
O bjaśn ienie: Z iem ia w ieluńska: 1 / O dolany 2 / O rły
5. P ole elekcyjne W ład y sław a IV (w yk. W. K aczorow ski) O bjaśn ienie:
1. F o sa i w ał otaczający szopę sen ato rsk ą i p lac rycerski 2. S zopa senato rska
3. F o sa i w ał
4. i 5. W ejścia p rzez fosę i w ał n a p lac rycerski 6. Ł aw ki p o selskie n a p lacu ry cersk im
7. S tolik z ła w ą i tab o ret m arszałk a p o selsk iego Jaku ba S obieskiego oraz m ie j sce je g o , gdzie laskę m arsz ałk o w sk ą po d n o sił
8. Plac rycersk i m ied zy ław k am i p o selsk im i
9. M iejsce, n a które tab o re t m arszałk a p o selsk ieg o J. S obieskiego zbliżo ny b y ł w czasie audiencji n u n cju sza papiesk iego, p o selstw a k ró lew icza W ład y sła w a, p o selstw a cesarskiego i szw edzkiego
10. K rzesła w y n iesio n e z szopy dla senato ró w n a w yżej w y m ien ion e aud iencje 11. K rzesło , n a k tó ry m sied ział n u n cju sz p a p ie sk i H o n o rat V isconti, w czasie
au d ien cji
12. K rzesło, n a k tó ry m siedział interreks Jan W ęży k w czasie p oszczeg ó ln y ch au d ien cji
13. B ram a m ałopo lsk a, przy której stał słup z ta b lic ą in fo rm a c y jn ą 14. B ram a w ielkop o lska, p rzy której stał słup inform acyjny
2
1
.3
6
m
6. W ygląd szopy senatorskiej w czasie elekcji W ład y sław a IV (w yk. W. K a czo ro w sk i)
O bjaśn ienie:
1. O gólny w y g ląd szopy senatorskiej 2. P lan szopy senatorskiej
a) Ł aw ki w szopie, gdzie p osłow ie w o jew ó dzcy m ieli sw oje m iejsca b) K rzesła senatorskie w szopie
c) K rzesło p ry m asa Jan a W ęży k a
d) T aboret m arsz ałk a k o ła p o selsk ieg o Jak u b a S obieskiego, kraj czego k o ron n eg o
