Nietypowe groty włóczni ze schyłku starożytności z ziem polskich

BULLETIN ARCHéOLOGIQUE POLONAIS

WIAdOmOśCI

AR CHE OLO GICz NE

Państwowe MuzeuM archeologiczne

w

warszawie

WARSzAWA 2010 vARSOvIE

TOm (vOL.) LXI

2009–2010

W

IA

d

O

m

O

śCI

A

RCHEOLOGIC

z

NE

LXI

Indeks 38205/38108

PL ISSN 0043-5082

WIADOMO?CI

ARCHEOLOGICZNE

Redaguje zespó? / Editorial staff:

mgr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji / _{managing editor),} dr _Wojciech Brzezi?ski _{(redaktor naczelny} / editor in _chief),

prof. dr hab. Teresa _{D?browska (zast?pczyni} redaktora _naczelnego / subeditor), mgr Gra?yna Orli?ska,

mgr Rados?aw Prochowicz, mgr Barbara Sa?aci?ska, mgr Andrzej Jacek Tomaszewski, mgr Katarzyna Watemborska

Recenzenci tomu / Peer-reviewed

_by:

dr Anna Bitner- Wróblewska, _prof. dr hab. _Andrzej Kokowski,

prof. dr hab. _{Magdalena M?czy?ska, prof.} dr hab. _Wojciech Nowakowski,

dr hab. _Andrzej Pelisiak

T?umaczenia / Translations:

Anna Kinecka

Jacek Andrzej owski

Sk?ad i ?amanie / _Layout:

JRJ

Rycina na ok?adce: _{br?zowa sprz?czka pasa sambijskiego}

z _Kovrova, obI. _{Kaliningrad (Rosja). Rys.} L. _Kobyli?ska

Cover _picture: bronze buckle from Samland be?t

from Kovrovo, distr. _{Kaliningrad (Russia).} Drawn _by L. _Kobyli?ska

© Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne} w_Warszawie, 2010

©_Autorzy, 2010

Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne jest instytucj?}

finansowan? ze ?rodków

Samorz?du Województwa Mazowieckiego

(!)t.tz.ow?z.e.

serce Polski

Sprzeda? detaliczna _{publikacji Pa?stwowego} Muzeum _{Archeologicznego,} w _{tym egzemplarzy archiwalnych, prowadzona jest}

w salach _wystawowych muzeum, ul. _D?uga 52 _(Arsena?), 00-241 Warszawa. P?atno?? _{gotówk?; wystawiamy} rachunki i _faktury.

Ponadto nasze _ksi??ki i_czasopisma mo?na zamawia? w PMA, tel. +48 ₍₂₂₎ 5044872 i 5044 873 lub _pod adresem _internetowym

wydawnictwapma@pma.pl

Cennik _{wydawnictw, wykaz publikacji} i_{pe?en spis} zawarto?ci _czasopism PMA: _{http://www.pma.pl/wydawnictwa}

Price list, list ofPMA _publications and contens ofPMA _{periodicals: http://www.pma.pl/wydawnictwa}

Adres _redakcji / Editorial office:

Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne}

ul. _D?uga 52 _(Arsena?), 00-241 Warszawa

WIADOMO?CI

ARCHEOLOGICZNE

Tom

_(VoL)

LXI

SPIS

TRE?CI

Contents Od

_Redakcji

Editorial 2 2 ROZPRAWY Agata C h ili ? sk a - D

r a_p e11 a, Próba nowego spojrzenia na _"pasy

_sambijskie"

A New Look at Samland Belt Sets

3

MISCELLANEA

Gra?yna Or l i ?

sk a, ?ukasz Kar c z m a_rek,

_{Niepublikowane}

_nagolenniki

_typu

_{stanomi?skiego}

Unpublished Shin _{-guards Type} Stanom in

81

Gra?yna Or l i ?

sk a, Rados?aw P r o ch o wic z, Pó?nohalsztacki skarb z _Ruszkowa, w _pow. ciechanowskim

A Late Hallstatt Hoard from Ruszkowo in District Ciechanów

95

Katarzyna C z a r n e ck a, _{Nietypowe groty} w?óczni ze

_schy?ku

_{staro?ytno?ci} z ziem

_polskich

Eccentric Late _{Roman/Migration} Period Lanceheads from Poland

111

Aneks: Marcin B ibo rski, Janusz St_{? P}i?

ski, Wyniki bada? _{?elaznego grotu} z Cierniówki z li?ciem _wykonanym

z _{fragmentu g?owni} miecza _obosiecznego 133

Marcin B i b o r sk i,

_Chronologia

_cmentarzyska

_kultury

_przeworskiej

z

_m?odszego

i

_pó?nego

okresu

_rzymskiego

oraz z _wczesnej

_fazy

_w?drówek

ludów w

_Mokrej

na

?l?sku

137

Chronology of aPrzeworsk Culture _Cemetery from the _Younger and Late Roman Period and from _Early Phase of the _Migration Period

Joanna ? ó? k O w sk a,

Dewocjonalia

_nowo?ytne ze zbiorów _Pa?stwowego Muzeum

_{Archeologicznego}

w Warszawie 153

Post-rnedieval Devotional Articles in the Collection ofState _{Archaeological} Museum in Warsaw

MATERIA?Y

Jacek B o rk o w sk i,

_Neolityczne

i

_{wczesnobr?zowe}

_materia?y

z okolic

_miejscowo?ci

_Kuty na Ukrainie

w zbiorach _Pa?stwowego Muzeum

_{Archeologicznego}

w Warszawie 165 A Neolithic and _Early Bronze _Age Materials Prom the Area of _{Kuty (Ukraine)} in the Collection

of State _{Archaeological} Museum in Warsaw

Izabela Szt er,

_Cmentarzysko

z okresu

_wp?ywów

_rzymskich

i z okresu

_w?drówek

ludów w Kamieniu

na _Poj ezierzu Mazurskim 200

Roman and _Migration Period _Cemetery at Kamie?, in Masurian Lake District

Od

_Redakcji

Redakcja

"Wiadomo?ci

Archeologicznych"

uprzejmie

informuje,

?e tom

_niniejszy

_obejmuje

lata 2009- _2010, co

spowo-dowane zasta?o

_{wprowadzeniem}

od _tego numeru

_zasady

recenzowania

_wszystkich

_prac

_przekazanych

do

_publikacji.

Dr

_Wojciech

Brzezi?ski

Redaktor

_Naczelny

Editorial

Starting

from the _present volume all contributions will be

_subject

to

_peer-review.

The Editors of "Wiadomo?ci

Ar-cheologiczne"

apologise

for the

_delay

in

_releasing

the _present volume which covers the

_period

2009-2010.

Wojciech

Brzezi?ski PdD

Wiadomo?ci _{Archeologiczne,} t. LXI, 2009-2010

KATARZYNA CZARNECKA

NIETYPOWE

GROTY

W?ÓCZNI

ZE SCHY?KU

STARO?YTNO?CI

Z ZIEM POLSKICH

ECCENTRIC LATE ROMAN/MIGRATION PERIOD LANCEHEADS FROM POLAND

Ciekawym

przyk?adem

takich

_przeróbek

_{s? groty,}

któ-rych

li?cie

_wykonano

z

_fragmentów

_u?amanych

_g?owni

zniszczonych

mieczy.

Znane _s?

_dotychczas

_tylko

_trzy tak

wykonane

egzemplarze,

wszystkie

pochodz?ce

z ziem

polskich:

z Cierniówki

_{(Czerniówki),}

_pow.

_grójecki,

Ra-dawy,

pow.

jaros?awski,

iTarnówka, pow. inowroc?awski.

Dwa z _nich, z Tarnówka i

_Radawy,

_zosta?y

_opublikowane

(W

Hensel, Z. Hilczer-Kurnatowska, A. ?osi?ska 1995,

s. 29, ryc. 16:8; A. Kokowski 2000, ryc.

5),

wiadomo?ci

o trzecim, z Cierniówki,

_pochodz?

_tylko

z archiwaliów.

Prom the ashes a_fi re shall be woken,

A _{Light from} the shadows shall _spring

Renewed shall be blade that was broken

The crownless _again shall be _king

J.R.R. Tolkien, The Lord _{ofthe Rings}

Na

_przedmiotach

_metalowych

z okresu

_wp?ywów

rzym-skich mo?na

_niekiedy

zaobserwowa?

_?lady

_naprawiania

uszkodze?.

_Dotyczy

to zarówno broni

_(umba),

_jak

i

na-rz?dzi

(no?yce),

a tak?e ozdób

_(zapinki).

_Obserwacja

ta

s?u?y

niekiedy

jako

argument

dowodz?cy

du?ej

warto-?ci

_tych

_przedmiotów

i trudno?ci w

_pozyskiwania

no-wych.

Recykling

-przetwarzanie

zniszczonych

przedmio-tów na nowe

-by?

niew?tpliwie

stosowany na

_du??

ska-l?.

Uszkodzone i nie

_daj?ce

_si?

_naprawi?

_wyroby

_br?zowe

stawa?y

si?

?ród?em surowca do

_{przetopienia.}

Prawdopo-dobnie równie? zniszczone

_przedmioty

?elazne

_mog?y

by?

wykorzystane

w ku?ni

_jako

_{pó?fabrykaty}

do

produk-cji

nowych

wyrobów

(H.

Lyngstrorn

2008, s.

191).

Zape-wne

_jako

materia? do _ponownego

_{wykorzystania}

_nale?y

traktowa? znane z obszaru cesarstwa

_rzymskiego

prze-chowywane

fragmenty

zniszczonych

mieczy,

niekiedy

ca?e

_"sk?ady"

_(np.

z castellum w

_Kiinzing

-J. Herrmann

1969, s. 133, ryc.

2).

Miecze

szczególnie

nadawa?y

si?

do

wtórnego

u?ycia

ze

_wzgl?du

na

_dobr?

_jako??

metalu, z

_którego

_zosta?y

_wykonane.

Dowodem

_takiej

reutyliza-cji

s? dwa miecze

przerobione

na

_pi?y,

znane z

_rzymskiej

prowincji

Gallia Narbonensis, z

_cmentarzyska

w

dzisiej-szym

L'Hospitalet-du-Larzac

w

_po?udniowej

_Francji

(M.

Feugere

1993, s. 123, ryc.

3:2.3).

Grot z Cierniówki

_(Ryc.

₁₎

_znajduje

_si?

zbiorach

Dzia-?u

_Wczesnego

?redniowiecza i

_Archeologii

Czasów

No-wo?ytnych

Pa?stwowego

Muzeum

_{Archeologicznegol}

(nr

inw.

_VI/827).

_Niestety,

nieznane _s? okoliczno?ci,

w

jakich

trafi? do muzeum.

_Wpis

do

_ksi?gi

inwentarzo-wej

pochodzi

z 1959 r., co

_jednak

nie musi oznacza?, ?e

zabytek

wtedy

w?a?nie

_przekazano

do PMA.

_Informacja

o _tym

_grocie

_znajduje

_si?

wkartotece _J.

_{Kostrzewskiego'',}

na karcie

_podpisanej:

Czerniówka, _pow.

_grójecki,

P. Muz. Arch. Warszawa.

_Zamieszczony

tam zosta?

_jego

schema-tyczny

rysunek,

razem z

_rysunkami

_innych

przedmio-tów:

_w?dzid?a,

_kab??ka

od wiadra

_(?),

_grotu

_(typu

XX wg P.

Kaczanowskiego)

i

najprawdopodobniej

klucza.

l

Wie? Cierniówka stanowi obecnie _cz??? miasta _{Grójec (pow.}

gró-jecki, woj. mazowieckie). W PMA _{zarejestrowana jest pod}

pierwot-n? nazw? Czerniówka.

2

Za zwrócenie mi _uwagi na ten _{interesuj?cy przedmiot} oraz

udost?p-nienie _informacji zkartoteki J. Kostrzewskiego bardzo _dzi?kuj? Panu dr. Tomaszowi Bochnakowi.

f·· o,. . _I' ? : f .,( I '{ ?.•

':

? >. 'S, I , ,

le'"

.:» ...: ... ".

·,8····

'. . 6em

---====::::::::._-Ryc. 1. Cierniówka, pow. Grójec. Rys. T. Rakowski i G. Nowakowska, fot. archiwum PMA Fig. 1. Cierniów ka, distr. _Grójec. Drawn _by T. Rakowski & G. Nowakowska, photo PMA Archive

W 1930 roku badania

_{wykopaliskowe}

w Cierniówce"

pro-wadzi? z ramienia PMA K.

_Ja?d?ewski,

_który

_odkry?

tam

pojedyncze

groby

kultury

grobów

kloszowych,

kultury

przeworskiej

z _wczesnego okresu

_rzymskiego

i

_jeden

_grób

wczesno?redniowieczny.

Ani w

_sprawozdaniu

z _bada?,

ani w

_publikacji

ich

_wyników

(R.

Mik?aszewska

1957),

ani te? w materia?ach

_archiwalnych

_{przechowywanych}

w muzeum _grot ten nie

_jest

_jednak

_{wzmiankowany.}

Mo?-na

_wi?c

_stwierdzi?, ?e

_{najprawdopodobniej}

nie zosta?

po-zyskany

podczas

wykopalisk.

Jest natomiast wzmianka

o

_jakich?

_materia?ach,

_niestety

nie

_wymienionych

szcze-gó?owo,

wykopanych

przez w?a?ciciela

posesji,

o

_których

informacja

dotar?a do

_dyrekcji

_PMA4,

co zaowocowa?o

decyzj?

o

_{przeprowadzeniu}

bada?

_{wykopaliskowych.}

W?ród nich

_móg?

_by?

_omawiany

_grot, domniemania _tego

nie mo?na

_jednak

_{zweryfikowa?.}

_Niestety,

nie _wiadomo,

kiedy

J. Kostrzewski

_ogl?da?

omawiane

_zabytki.

_Spo?ród

zamieszczonych

w

_jego

kartotece

_rysunków

_tylko

_grot

typu XX zosta?

_opublikowany

_przez R.

_Mik?aszewsk?

(1957,

s. 383, ryc.

7)

jako

znalezisko lu?ne,

jednak

bez

in-formacji,

czy zosta?

znaleziony

w trakcie _{bada?, czy} te?

wcze?niej.

Nie ma _go,

_podobnie

_jak

i

_pozosta?ych

przed-miotów z kartoteki

_{Kostrzewskiego,}

w

_spisie

_zabytków

lu?nych

w dzienniku bada? K.

_{Ja?d?ewskiego}

(warchi-wum

_PMA),

co

_{uprawdopodabnia}

_tez?, ?e _s? to

znalezi-ska z _{tego stanowiska,} ale

_pozyskane

_przed

_(lub

_po)

ba-daniami

_{wykopaliskowymi.}

_Konkluduj?c

mo?na

stwier-dzi?, ?e

_interesuj?cy

nas _grot

_przerobiony

z miecza zosta?

znaleziony,

niestety

bez kontekstu, na obszarze,

_gdzie

_by?o

cmentarzysko

kultury

przeworskiej,

atak?e

_pochówki

da-towane na wczesne ?redniowiecze.

Sam _grot ma li??

_wykonany

z

_g?owni

_miecza,

wsuni?-tej

w

_szczelin?

w

_tulejce

i

_{przymocowanej}

dwoma nitami

o niewielkich

_kolistych

_g?ówkach,

_{umieszczonymi}

w

gór-nej,

t?po

?ci?tej

cz??ci

tulejki.

Li??

_osadzony

_jest

do??

g??-boko

-odleg?o??

jego

nasady

od

_kraw?dzi

_wylotu

tulei

wynosi

zaledwie 3 cm.

_O?miok?tna

w

_przekroju

_tuleja,

o

_d?ugo?ci

11,5 cm i

_?rednicy

2,3 cm _przy

_wylocie,

nie

_jest

skuta,

brzegi

jedynie

si?

stykaj?.

Zako?czona

_jest

na?o?o-nym masywnym, szerokim

pier?cieniem

?elaznym,

zdo-bionym

zygzakiem

powsta?ym

przez facetowanie w

na-przemiennie

u?o?one

_trójk?ty.

_Móg?

on

_pe?ni?

_funkcj?

u?ytkow?

-przytrzymywa?

nieskut?

tulej?,

której

kra-w?d?

jest

wywini?ta

na

_pier?cie?,

_zapewne w celu

_jej

do-3

W_{dokumentacji polowej} (Pracownia Dokumentacji Naukowej PMA)

opisanej jako Czerniówka, gm. Kobylin, pow. Grójec.

4

Warchiwum PMA _jest za?wiadczenie _wydane przez Romana

Iakimo-wie?a, ówczesnego dyrektora muzeum, ?e _{pole p. J. Kucharskiego} nie

zosta?o obsiane z_{powodu odkrycia} tam _{zabytków przedhistorycznych.}

Zabytki te _{zosta?y odkryte} w _poczqtku 1930 r., przy kopaniu piasku

przez w?a?ciciela gruntu, przy czem zosta?o _zniszczonych kilka _grobów

?.

;.?.:.:.'.'.?.

;?. _.:t?,

o

6em

Ryc. 2. Radawa, pow. Jaros?aw. Wg: A. Kokowski (2000; 2003)

Fig. 2. Rada w a, distr. Jaros?aw. After: A. Kokowski (2000; 2003)

datkowego

wzmocnienia i zablokowania. Nit

_wbity

po-wy?ej

pier?cienia

jest

do?? _masywny, ma

_trzpie?

rozsze-rzaj?cy

si?

klinowato i

_dzi?ki

temu

_blokuj?cy

drzewce

w

_tulejce.

_Przekrój

_{li?cia/g?owni}

_reprezentuje

_typ 11 b

w

klasyfikacji

M.

Biborskiego

(M.

Biborski, _J.

Ilkjeer

2006a, ryc.

106),

jego

szeroko??

_wynosi

4,5 cm.

_By?

mo?e

ca?y

grot

by?

zgi?ty,

a

_sztych

_g?owni,

_czyli

czubek _li?cia,

zosta?

_od?amany

_przy

_próbie

_zgi?cia,

co

_mog?oby

_si?

wi?za?

z

_rytua?em

_pogrzebowym

_kultury

_przeworskiej

i,

_po?rednio,

dowodzi?, ?e _grot stanowi?

_cz???

wyposa-?enia

_grobowego.

Dodatkowo

_wskazuje

na to

_dobry

stan

jego

zachowania,

_sugeruj?cy,

?e mia? _patyn?

_ogniow?,

co

_potwierdzi?o

badanie metaloznawcze

_(por.

_Aneks)

-najprawdopodobniej

pochodzi?

wi?c

z

_grobu

cia?opal-nego. Nie mo?na

jednak

wykluczy?,

?e uszkodzenie

grotu

jest

wtórne i

_powsta?o

_przy

_próbie

_{wyprostowania}

przez

znalazc?.

Egzemplarz

z

_Radawf

_(Ryc.

₂₎

_znaleziony

zosta? _przez

poszukiwaczy

z

_wykrywaczami

metali.

_Wed?ug

informa-cji

odkrywcy

grot

znajdowa?

si?

w

_jamie

wype?nionej

spalenizn?,

co

_mog?oby

_wskazywa?

na

_grób.

Grot

_by?

zgi?ty

i zosta? _przez

_znalazc?

_{wyprostowany,} ale ?lad

wy-gi?cia

czytelny

jest

na

_rysunku

_zabytku;

A. Kokowski

po-daje,

?e _grot mia? _patyn?

_ogniow?

-widoczny

na

zdj?-ciu

_dobry

stan zachowania

_zabytku"

_zdaje

_si?

to

potwier-dza?

_(A.

Kokowski _2000, s. _{307, ryc. 5; 2003, ryc.}

_54).

Jako

li??

_u?yty

zosta?

_fragment

_g?owni

od

_sztychu,

_s?dz?c

5

Gm. _{Wi?zownica, pow. jaros?awski, woj. podkarpackie.}

6

z

_rysunku

_nale??cego

do _typu S 1 wg M.

_Biborskiego

(M.

Biborski, J.

Ilkjeer

2006a, ryc.

107).

Sam li??,

czyli

fragment

g?owni

miecza, ma 24,3 cm

_d?ugo?ci,

za?

tule-ja

15,5 cm,

_jest

zatem nieco d?u?sza ni? w

_przypadku

eg-zemplarza

z Cierniówki. Szeroko??

_{li?cia/g?owni}

wyno-si 4 cm, ?rednica

tulejki

2,3 cm. G?ownia ma

_przekrój

typu 11 b, taki sam

_j

ak li?? _grotu z Cierniówki, o

?ci?-tych

kraw?dziach

ostrzy i

_p?askiej

_cz??ci

_centralnej.

We-d?ug

opisu

tuleja

jest

sze?cioboczna",

_rozci?ta,

co

nieste-ty nie zosta?o zaznaczone na

_rysunku,

_po

_{przeciwleg?ej}

stronie

_znajduje

_si?

szczelina o

_d?ugo?ci

oko?o 7 cm, w

_ni?

wsuni?ta

jest

g?ownia

przymocowana dwoma nitami

o

_kolistych

_g?ówkach,

_{rozmieszczonymi}

w

_odleg?o?ci

oko?o 4 cm od siebie. Zako?czenie tulei

_jest

_?agodnie,

pó?koli?cie

?ci?te.

Odleg?o??

od

_wylotu

tulei do

_nasady

li?cia

_wynosi

8 cm

_(podczas

_gdy

w

_przypadku

egzem-plarza

z Cierniówki

_jest

to

_tylko

oko?o 3

_cm!).

Na

_wylot

tulei

_na?o?ony

zosta?

_pier?cie?

_facetowany

w

_trójk?ty,

tworz?ce

dekoracyjny

zygzak,

podobnie

jak

w

przypad-ku _grotu z Cierniówki.

_Rysunek

tulei

_(widok

od

_do?u)

sugeruje,

?e tak?e

_tutaj

_kraw?d?

_jej

zosta?a

_odwini?ta

na

zewn?trz i

_blokuje

_pier?cie?.

do?em osobno

_{przylutowan?,}

_tulej?,

zosta?

_przekazany

ra-zem z

_siekier?

i d?utem

_krzemiennym,

4 siekierami

?ela-znymi,

wrzecionem

_ko?cianym,

_ci??arkiem

do sieci,

prz??likiem

10 oraz

_skorupami

_naczy?

_grobowych

z

pi?kny-mi ornamentami. To ostatnie okre?lenie mo?e

_sugerowa?

popielnice

kultury

przeworskiej

(albo

?u?yckiej

czy

po-morskiej).

W 1889 roku _J. Koz?owski

_dostarczy?

du?e etruskie

_naczynie

_br?zowe

zachowane we

_fragmentach,

opublikowane

przez S. Jasnosza

(1953),

oraz nó?

sierpi-kowaty,

nó? _prosty,

_zapink?

_?elazn?,

_du?y

_gwó?d?

_?elazny

z

_br?zow?

_g?ówk?,

kó?ko ?elazne i

_fragmenty

_?elaznego

umba.

_Druga

notatka z archiwum MAP

_wymienia

dwie

popielnice,

z

_których

_jedna

_jest

zdobiona meandrem,

i dwa

_mniejsze

_naczynia

_grobowe,

a tak?e

_br?zowy

imacz,

fragmenty

br?zowych

oku?, mo?e od

_pochwy

miecza,

szcz?tki

umba, grot,

ose?k?

i

_siekierk?

_kamienn?

z otwo-rem.

_Zapisano,

?e

_wszystko

razem

_dobyto

z

_grobów

przed-historycznych

w Tarnówku. Pierwsze z

_wymienionych

przedmiotów

mog?

tworzy?

typowy

zespó?

grobowy

kultury

przeworskiej.

Zwi?zek

omawianego

grotu z _tym

cmentarzyskiem

nie

_jest

_{potwierdzony,}

ale nie mo?na _go

wykluczy?.

Zachowane

_materia?y

_(i

_opis)

_wskazuj?

na

cmentarzysko

z

_m?odszego

okresu

_{przedrzymskiego}

i wczesnego okresu

_wp?ywów

_rzymskich

_(J.

Kostrzewski 1923, ryc. 521, 591, 652; S. Jasnosz 1953, s. 336; B.

Zie-lonka _1970, s.

20011,

tabl.

_6:9-11).

_Wyrywkowe

dane

o

_cmentarzysku

nie

_pozwalaj?

_jednak

na

_{dok?adniejsze}

okre?lenie

_jego

_chronologii,

nie mo?na zatem

_wykluczy?,

?e

_{funkcjonowa?o}

ono równie? w

_pó?nym

okresie

rzym-skim. Grot zosta?

_opublikowany

w

_korpusie

materia?ów

?redniowiecznych

z

_Wielkopolski

_(W

Hensel, Z.

Hilczer--Kurnatowska, A. ?osi?ska 1995, s. _{29, ryc.}

_16:8)

_jako

znalezisko lu?ne. Za

_przyj?ciem

_takiej

_chronologii

przed-miotu

_mog?o

_przemawia?

dostarczenie _go do muzeum

razem z kilkoma

_zabytkami

_{?redniowiecznymi}

pocho-dz?cymi

z Tarnówka. Przeciwko

_wi?zaniu

w

zespó?

do-starczonych

razem

_przedmiotów

_wypowiada?

_si?

_ju?

S. _Jasnosz

_(1953,

s.

_336),

_wskazuj?c

na rozbie?no?ci

chro-nologiczne,

zapewne

niedostrzegalne

lub nie istotne dla

XIX-wiecznego

mi?o?nika

_{staro?ytno?ci.}

Nie ma

jedno-znacznych

powodów,

by

wi?za?

omawiany

grot z

mate-ria?ami

_{wczesno?redniowiecznymi.}

Same okoliczno?ci znalezienia

_(na

_tyle,

na ile

_je

_znamy)

nie

_pozwalaj?

_wi?c

na wnioskowanie o datowaniu _grotu, cho?

_daj?

_pewne

wskazówki. Taka sama

_sytuacja

_jest

w _Cierniówce,

_gdzie

na

_zbadanym

_wyrywkowo

stanowisku znaleziono

_groby

przeworskie

z _wczesnego okresu

_wp?ywów

_rzymskich

i

_lu?ny

_grot

_{pó?norzymski,}

ale te?

_pochówki

z okresu

wczesnego ?redniowiecza.

Cmentarzysko

kultury

przeworskiej

w Radawie

od-kryli

poszukiwacze

militariów a

_zabytki

_trafi?y

na

_rynki

kolekcjonerskie.

Cz???

zosta?a

_wywieziona

do Niemiec

ale, po

spektakularnej

interwencji

niemieckich

archeolo-gów,

odzyskana

i zwrócona do Polski

_(A.

Kokowski

_2000).

Systematyczne

badania

_{archeologiczne}

_podj?te

na sta-nowisku

_przynios?y

_odkrycie

_dalszych

_grobów

z

wczes-nego i

pó?nego

okresu

_wp?ywów

_rzymskich

_(G.

Kiefer-ling

2000; 2001;

2002).

Zwi?zek

omawianego

grotu

z

_{cmentarzyskiem}

_wydaje

_si?

bardzo

_{prawdopodobny.}

Kolejny

grot z li?ciem

_wykonanym

z

_g?owni

miecza

pochodzi

z

_miejscowo?ci

Tarnówko"

_(Ryc.

_3).

_Jest to rów-nie? znalezisko lu?ne,

_{przechowywane}

w zbiorach

Dzia-?u ?redniowiecza Muzeum

_{Archeologicznego}

w

Pozna-niu",

_Wed?ug

notatki

_{przechowywanej}

w?ród materia?ów

archiwalnych

MAP,

_przedmiot

dostarczono wraz z

inny-mi

_zabytkami

do Muzeum

_{Staro?ytno?ci}

Polskich i

S?o-wia?skich,

_(pó?niej

Dzia?u

_{Przedhistorycznego}

Muzeum

Wielkopolskiego)

w 1894 roku _{przez J.}

_Koz?owskiego

z _Tarnówka,

_jako

_wykopane

na

_terytorium

wsi Tarnówko,

z _czego nie

_wynika

_jednak,

?e

_stanowi?

one

_zespó?,

a

na-wet, ?e

_pochodz?

z _{tego samego}

_miejsca.

Grot

_opisany

jako

?elazny

grot

w?óczni

_niezwyk?ej

_d?ugo?ci

_opatrzony

7

Przy porównaniu widoku z _przodu i z boku na _{rysunku wydaje si?,}

?e _{tuleja jest} o?mioboczna, poniewa? otwór na nit zosta? _przebity na

p?aszczy?nie, nie na _grani.

8

Wzgl?dnie Tarnówek. _{Dawny powiat} Strzelno, obecnie gm.

Krusz-wica, pow. inowroc?awski, woj. kujawsko-pomorskie.

Grot z Tarnówka ró?ni

_si?

od

_omówionych

_wy?ej

eg-zemplarzy

z Cierniówki i

_Radawy.

_{Jest wyprostowany,}

9

Za zwrócenie mi _uwagi na ten _{grot dzi?kuj?} Panu mgr. Piotrowi Kotowiczowi z Muzeum _{Historycznego} wSanoku. _Dyrekcji Muzeum

Archeologicznego w Poznaniu _dzi?kuj? za _{wyra?enie zgody} na

repu-blikacj? zabytku.

la

(••• ) ma?y kr??o?ek gliniany

- notatka _w archiwum MAP.

11

?-'! " . ?. ',"l), ?,' s: i_??:? .;..,. Il'rrf ", -v 6em

Ryc. 3. Tarnówko, pow. Inowroc?aw. Rys. K. Czarnecka iG. Nowakowska, fot. T. _Skorupka Fig. 3. Tarnówko, distr. Inowroc?aw. Drawn _by K. Czarnecka & G. Nowakowska, photo T. _Skorupka

bez ?ladów

_zgi?cia;

koniec

_sztychu

_jest

_uszkodzony

_przez

korozj?,

ca?y

przedmiot

móg?

by?

zatem nieznacznie

d?u?szy.

Przekrój

g?owni

jest

prawie

p?aski,

wida?

_?lady

zeszlifowania, które

_mog?y

_powsta?

wtrakcie

konserwa-cji.

Jest te? znacznie

_d?u?szy

-ma 47 cm

_d?ugo?ci

(w

_tym

li??/g?ownia

36

_cm),

4,5 cm _szeroko?ci,

_jej

_przekrój

od-powiada

typowi

11d _wg M.

_Biborskiego

_(jest

to bardzo

szczególny

przekrój

z

_jednym,

szerokim

_wg??bionym

pasmem

po?rodku).

?rodkowa

cz???

g?owni

jest

cie?sza i obecnie zniszczona

_korozj?

_tak, ?e

_miejscami

_s? bardzo

znaczne

_ubytki.

Na

_g?owni

_s?

_{przykorodowane}

_czy

przy-topione

grudki

stopionego

metalu

_(br?zu?).

_Tulejka

_jest

do??

_w?ska,

o

_?rednicy

1,9 cm u

_wylotu,

1,3 cm u

nasa-dy

li?cia, delikatnie

facetowana",

niedokuta. Brak

_jest

pier?cienia

obejmuj?cego

wylot,

ale

_wyra?ny

?lad

-

pod-gi?cie

samego

wylotu

tulei

-wskazuje,

?e

_pierwotnie

_móg?

si?

tam

_znajdowa?.

_Wci?cie

na umocowanie

_g?owni

_jest

krótkie - zaledwie

3,5 cm. G?ownia

_jest

_{przymocowana,}

podobnie

jak

w

_poprzednio

_omówionych

_przypadkach,

za _pomoc? dwóch nitów. Li??

_jest

_wyra?nie,

sko?nie

pod-ci?ty

przy nasadzie. Trudno oceni?, czy taki kszta?t

wy-nika z _faktu, ?e

_jest

to zachowana

_cz???

_g?owni

od

_jelca",

czy te?

fragment

miecza zosta?

wyci?ty

wten

_sposób

_przy

przerabianiu

na _grot. G?ownia

_wydaje

_si?

_wskazywa?

na

typ

Nydam-Kragehul"

wg

typologii

M.

Biborskiego

(M.

Biborski, J.

Ilkjeer

2006a, s.

_236-247).

Miecze te

da-towane _s?

_g?ównie

na

_faz?

_C2•

rzymskich,

co w

_przypadku

_egzemplarza

z Cierniówki

potwierdzi?a

analiza

_{metalograficzna}

_(por.

_Aneks).

We

wszystkich

trzech

_{miejscowo?ciach}

_(w

Cierniówce,

Tar-nówku i Radawie

₎

_odkryto

_cmentarzyska

_kultury

prze-worskiej,

cho? dwa

_pierwsze

_{poznane s?}

_tylko

wyrywko-wo.

_Jedyny

_{zarejestrowany}

_grób

_kultury

_przeworskiej

z Cierniówki nie ma

_precyzyjnych

datowników, ale

nale-?y

go

wi?za?

raczej

z _wczesnym okresem

_rzymskim,

lu?no znaleziono tu natomiast _{grot typu} XX _{wg P.}

Kacza-nowskiego.

Fakt, ?e omawiane _groty

_mia?y

_patyn?

_ogniow?

(eg-zemplarz

z _Cierniówki, a _zapewne te? i z

_Radawy)

i

_by?y

zgi?te,

wskazuje

do??

_{jednoznacznie}

na

_obrz?dek

pogrze-bowy

kultury

przeworskiej

i

_pozwala

na datowanie

_tych

przedmiotów

na okres

_wp?ywów

_rzymskich.

Grot z Tar-nówka nie

_jest

_zgi?ty,

ale ma na

_g?owni

_przytopione

grud-ki

_br?zu

_(?),

co równie? mo?e

_sugerowa?

_obrz?dek

cia?o-palny.

Pomijaj?c

technik?

wykonania,

groty te swoimi

proporcjami

i kszta?tem - li?cie

o

_prostych,

_prawie

rów-noleg?ych

kraw?dziach,

krótkie

_tulejki

-odpowiadaj?

ty-powi

XX _wg P.

_{Kaczanowskiego.}

_Egzemplarze

_nale??ce

do _{tego typu} datowane _s?

_g?ównie

na

_faz?

_C2,

ale znane

s?

pojedyncze

znaleziska

pó?niejsze.

Poniewa? miecze,

których

g?ownie

wykorzystano,

pochodz?

najprawdopo-dobniej

z

_fazy

_{C2 (Tarnówko}

i

_{Cierniówka),}

a

_za?o?y?

na-le?y,

?e

_by?y

one

_jaki?

czas w

_u?yciu

zanim

_zosta?y

z?ama-ne i

_przerobione,

omawiane _groty mo?na

_chyba

datowa? na

_fazy

_C3-

D i

_wi?za?

ze

_schy?kow?

_faz?

_kultury

przewor-skiej.

Wszystkie

trzy

egzemplarze

zosta?y

znalezione

przy-padkowo,

bez kontekstu, okre?lenie ich

_chronologii

musi

wi?c

opiera?

si?

na

_samej

formie _grotu. Z

_oczywistych

wzgl?dów

datowane _mog?

_by?

albo na okres

_rzymski

albo wczesne ?redniowiecze. Sam

_sposób

_wykonania

_jest

unikatowy

i szuka?

_nale?y

_analogii

do cech

drugorz?d-nych,

które

_mog?yby

_pomóc

w ustaleniu

_chronologii

_b?d?

przynale?no?ci

kulturowej

tych

przedmiotów.

Mo?liwo??

datowania na okres ?redniowiecza zosta?a odrzucona 15.

Facetowanie

_tulejki

_jest

_cech?

_grotów

z okresu

_wp?ywów

rzymskich,

raczej

pó?nych.

Tulejka

grotu z Cierniówki

jest

wyra?nie

krótka, co w

_ogóle

_jest

cech?

_grotów

pó?-norzymskich

(P.

Kaczanowski

_1995).

_Decyduj?ce

dla

okre?lenia

_chronologii

_s?

_u?yte

_g?ownie

_mieczy,

_których

przekrój

i kszta?t mo?e

_odpowiada?

_g?owniom

_mieczy

Trudno

_powiedzie?,

_jaki

_by?

_powód

zastosowania

_tej

szczególnej

konstrukcji.

Zdaniem

_Wojciecha

S?awi?-skiego,

kowala

_{specjalizuj?cego}

_si?

w

_replikach

broni

staro?ytnej,

w _tym równie?

_grotów

_kultury

_{przeworskiej,}

wspó?pracuj?cego

z Muzeum

_Staro?ytnego

Hutnictwa

Mazowieckiego

w Pruszkowie, taki

_sposób

_wykonania

grotu

jest

technicznie

_trudny

_{i wymaga}

_sporych

umie-j?tno?ci

kowalskich. Nie

_jest

to _{tymczasowa naprawa}

z?amanego

miecza w warunkach

_polowych,

lecz

prze-my?lany

zabieg

przeprowadzony

w dobrze

_wyposa?onej

ku?ni.

_Fragment

_g?owni

miecza musia?

_by?

_przyci?ty

w celu uformowania kszta?tu

_{odpowiedniego}

dla li?cia

grotu,

trzeba te?

_by?o

_wypi?owa?

_szczelin?

w

_tulejce

na

wsuni?cie

li?cia. W

_przypadku

_grotu z Cierniówki dolna

kraw?d?

li?cia, zosta?a dodatkowo

_wyci?ta

w

_cz??ci

cen-tralnej'

mieszcz?cej

si?

w

_obr?bie

_tulejki,

_?eby

umo?liwi?

g??bsze

wsuni?cie

drzewca,

poniewa?

nasada li?cia

znaj-duje

si?

tylko

3 cm od

_wylotu

_tulejki

_(Ryc.

_1).

12

Na _{rysunku zamieszczonym} w _{publikacji (W} He n s e_l, Z. H i

1-czer-Kurnatowska, A. ?osi?ska 1995, ryc. 16:8)

facetowa-nie nie zosta?o zaznaczone.

13

Jak w mieczu _{tego typu} z Hedelisker (M. B ib o r s_{ki, J.} Il k_jre r

2006a, ryc. 148:3). Zarówno sama _technika,

_jak

i detale

_wykonania

opi-sanych

grotów

nie _s? znane na obszarze

_kultury

przewor-skiej

i

_s?siednich

kultur

-luboszyckiej,

kr?gu

nad?ab-skiego

czy

Skandynawii.

Mog?

natomiast

_nawi?zywa?

do

uzbrojenia

Sarmatów,

_gdzie

liczne

_analogie

ma

szczegól-ny element

omawianych

grotów

-pier?cie?

na?o?ony

na zako?czenie tulei. Zdaniem A. Simonenko

_(2001,

s.

₂₀₇₎

14

Za okre?lenie _typologiczne bardzo _dzi?kuj? Panu dr. Marcinowi

Biborskiemu.

15

Bardzo _dzi?kuj? Panu _prof. Marianowi G?oskowi z_Instytutu

Arche-ologii Uniwersytetu ?ódzkiego, Panu dr. Lechowi Markowi z Zak?adu

Archeologii ?redniowiecza _{Uniwersytetu Wroc?awskiego} iPanu mgr.

Piotrowi Kotowiczowi z Muzeum _{Historycznego} wSanoku za _pomoc

takie

_pier?cienie

_s?

_cech?

_{charakterystyczn?}

broni

drzew-cowej

tego

kr?gu

kulturowego

-s?u?y?y

do mocowania

grotu na drzewcu.

_S?

do?? _cz?sto

_spotykane

na

egzem-plarzach

z

_cmentarzysk

_sarmackich, i to

_ju?

z

datowa-nych

na 11-1 wiek

_przed

Chr., a tak?e na

_pierwsze

wieki

po Chr.

(A.

M. Hazanov 1971, s. 44-50; O. V.

Simonen-ko 1991, ryc. 1:4,3:1; M. P. Abramova 1993, ryc. 24:25.32,

57:25).

Masywne

walcowate

_pier?cienie

_pojawiaj?

_si?

na

grotach

du?ych

kopii

ci??kozbrojnych

je?d?ców

sarmac-kich, które

_s?u?y?y

do

_przebijania

_pancerzy, zw?aszcza

ko?skich

_(A.

E.

_Negin

1998, s.

_67).

_Mog?y

mie?

_g?ównie

znaczenie

_{funkcjonalne,}

_wzmacniaj?c

i

_stabilizuj?c

_du?y,

ci??ki

grot na

_grubym

drzewcu,

_gdy?

?rednica tulei

ta-kiej

w?óczni

_wynosi?a

oko?o 4 cm

_(V.

P.

?ilov

1959,

ryc.

50:19).

Niekiedy,

jak

w

_przypadku

_grotów

z

kurha-nu 17 ze

_stanicy

Ka?anska? na Kubaniu

_(cramrua

Ka-3aHCKaR,

_Ky6aHcKaR

06JI.; A. M. Hazanov 1971, tabl.

XXVI: 1.2; L L Mar?enko, N. O. Limberis 2008, ryc.

66:6),

nie

_jest

to

_pier?cie?,

lecz

_rodzaj

ko?nierza z

_szerok?

pro-stopad??

kryz?,

na

_który

_wywini?to

zako?czenie _tulei,

podobnie

jak

w

_przypadku

_grotów

z Cierniówki i

Rada-wy. Znalezisko ze

_stanicy

Kazanskaa

_jest

_jednak

znacznie

wcze?niejsze,

datowane

_mis?

E.99 na I wiek _po Chr.

_S?

to _groty bardzo _du?e, o

_d?ugo?ci

44 cm,

?rednicy

wlotu

tulejki

4 cm i

_?rednicy

ko?nierza 6 cm. Dodatkowe

wzmocnienie, w obu

_przypadkach

_nieskutej,

_tulejki,

naj-prawdopodobniej

umo?liwia?o umocowanie _grotu na

masywnym drzewcu o

_?rednicy

_wi?kszej

ni? ?rednica

otworu

_tulejki,

_opieraj?cym

_si?

na

_kryzie.

Zdaniem

A. M. Hazanova

_(1971,

s.

₄₇₎

_podobn?

_funkcj?

_mog?y

pe?ni?

nak?adane

_pier?cienie.

jelec

miecza. Znane _s? z

_niezbyt

_licznych

znalezisk ze

schy?ku

okresu

_rzymskiego

i czasów

_{pó?niejszych.}

One

równie?

_maj?

_swoje

_pierwowzory

i

_analogie

w

_grupie

grotów

sarmackich

_{wyró?nionych}

_jako

_"typ zakaukaski"

(A.

M. Hazanov 1971, s. 48; M. G. Mo?kova 1989, s.

197).

Charakteryzuje

je

do??

_w?ski,

_p?aski

w

_przekroju

li??

o

_d?ugo?ci

oko?o 30 cm, cho?

_bywaj?

d?u?sze, nawet

po-wy?ej

40 cm. Znane _s? na

_pó?nocnym

Kaukazie

_ju?

w kul-turach

_scytyjskich

i _{sauromackich,}

_trwaj?c

w_tym

_rejonie

do

_pocz?tków

_wczesnego ?redniowiecza

_(A.

M. Hazanov

1971, s.

49).

Opisane

"mieczopodobne"

groty

pochodz?

z

_Abchazji,

z obszaru

_kultury

_{cebeldi?skiej}

_(Ryc.

4h.i).

Niektóre z nich

maj?

facetowane

_tulejki.

Okre?lone

_zosta?y

_jako

_typ 5

w

_klasyfikacji

broni z _tego

_rejonu

_{i s?} datowane na IV-VII

wiek

_(O.

N. Voronov, N. K.

?enkao

1982, s. 126, ryc. 2:5,

20,

32).

Podobne _groty

_pojawiaj?

_si?

równie? na

_Wielkiej

Nizinie

_W?gierskiej.

Ju? A. M. Hazanov

_(1971,

s.

₄₉₎

zwraca? _uwag? na obecno?? _{owego typu} na obszarach

sarmackich

_Jazygów,

_cytuj?c

_egzemplarz

z

_grobu

21

z

_Csongrad-

_Vendelhalom, kom.

_Csongrad

_(E.

Istvano-vits, V. Kulesar 1995, ryc.

3:6).

Dobrym

przyk?adem

s?

te? _groty z

_cmentarzyska

_Csongrad

-Kcnderfóldck, z

gro-bu 16 i znalezisk

_lu?nych

_(Ryc.

_4g).

_S?

one bardzo

_d?ugie

(oko?o

40

_cm),

ze stosunkowo

_w?skim

li?ciem o

soczew-kowatym

przekroju,

z

_{równoleg?ymi}

_kraw?dziami.

_Z?y

stan zachowania i uszkodzenie

_tulejek

nie

_pozwala

na

stwierdzenie ani _czy

_by?y

one _facetowane, ani _czy

_mia?y

pier?cie?

na zako?czeniu 16

(E.

Istvanovits, V. Kulesar 1995,

ryc.

4:1.2).

Do

kategorii

grotów

"mieczopodobnych"

za-liczy?

chyba

mo?na te? _grot z

_grobu

7 z

_cmentarzyska

Biharkeresztes-Kisfarkasdomb, kom.

_Hajd?-Bihar,

dato-wanego na

_pocz?tek

V wieku

(K.

_Mesterhazy

2007, s. 285,

ryc. 4:

1)

.

Jego

li??

jest

nieco

krótszy

i nie ma tak

wyra?-nego

nawi?zania

do miecza, ale

pier?cie?

na zako?czeniu

tulejki

i

_{charakterystyczne}

_"jelcowate"

_podci?cie

_przy

przej?ciu

z

_tulejki

do li?cia zbli?a _go do

_omawianego

_typu.

Kontakty

sarmacko-germa?skie

i

_wzajemne

_wp?ywy

obu

_kr?gów

_kulturowych

_by?y

ostatnio _cz?sto

omawia-ne

_(J.

_Tej

ral 2003; E. Istvanovits, V. Kulcsar 2000; 2003;

A.

_Vaday

_2003),

_g?ównie

odno?nie do

_cz??ci

_stroju,

ozdób

iamuletów

_(A.

Kokowski

_2004).

O

_wp?ywach

sarmackich

na

_uzbrojenie

Germanów w

_ogóle,

a

_kultury

_przeworskiej

w

_{szczególno?ci,}

_pisa?

B.

_Kontny

_(2003,

s. 142 _przyp.

_142).

Lepiej

zbadane _s?

_{oddzia?ywania}

_germa?skie

na

uzbro-jenie

Sarmatów

_(M.

Shchukin 1994; M. Kazanski

_1994).

Chocia? zakres i znaczenie

_tych

_wp?ywów

_jest

_wci??

przedmiotem

dyskusji,

nie zmienia to

_faktu,

?e takie

kontakty

mia?y

miejsce

i,

_{teoretycznie,}

mo?na

_si?

_liczy?

z

_zapoznaniem

_si?

i

_przej?ciem

na obszarze

_kultury

prze-worskiej

techniki wzmacniania

_tulejek

_przez na?o?enie

pier?cienia.

Ta technika

_mog?a

_by?

_inspiracj?

do

wyko-rzystania

g?owni

mieczy

do

_produkcji

_podobnej

broni.

Zapewne

nieco

_wcze?niej

_nale?y

datowa?

"mieczo-podobne"

groty znane z

_Krymu,

z

_cmentarzyska

?atyr--dag

(ros.

Harsrp-nar-).

Z

_grobu

2

_pochodzi

_du?y

_grot

(42,5

cm)

z bardzo

_d?ugim

li?ciem o

_{równoleg?ych}

kra-w?dziach

i

_rombowatym

_przekroju

_(Ryc.

_4c).

Krótka o?mioboczna

_tuleja

ma _przy

_kraw?dzi

wlotu

_naci?cia,

które _mog?

_by?

?ladem _po mocowaniu

_pier?cienia

(G.

A. Voznesenskaa, M. E. Levada 1999, s. 254, rys. 2:2;

V. L.

_Myc

et alii _2006, s. _{119, 151, ryc. 7:2,} tabl.

_6:3).

Grot

opisany

jest

jako

nietypowy

i

_datowany

na 2.

_po?ow?

III

Pewn?

analogi?

do kszta?tu

_(ale

nie do

_konstrukcji)

omawianych

przedmiotów

s? groty

wykonane

"normal-nym"

sposobem

przez

wykucie

z

_jednego

_k?sa

metalu

-egzemplarze

z

_d?ugim

li?ciem o

_{równoleg?ych}

kraw?-dziach i

_krótkiej,

_zazwyczaj

_facetowanej

_tulej

ce z

cha-rakterystycznym

przej?ciem

z

_tulejki

w li??

_pod

_k?tem

rozwartym lub,

rzadziej,

prostym,

przypominaj?cym

16

Obecno?? _{pier?cienia jest} ma?o _{prawdopodobna, gdy? wszystkie}

do-brze zachowane _groty z_{Niziny W?gierskiej} nie _{maj? tego}

charaktery-stycznego elementu, niemniej dwa _{wymienione egzemplarze tworz?,}

zdaniem E. Istvanovits i V. Kulcsar (1995, s. _21),

szczegól-n? podgrup? odró?niaj?c? si? od _innych znalezisk, a _poniewa? oba

maj? uszkodzone _tulejki nie mo?na _wykluczy?, ?e _pierwotnie

..r:::::

?<??

--

-- -- --

---=q€=?===?:r

I

?

?

E--=--=--?_?--

?-

_-E u

]

I

?

I

- 1.

po?ow?

IV wieku. W

_grobie

3 z _tego

_cmentarzyska

znaleziono _grot z

_na?o?onym

_pier?cieniem

_(Ryc.

_4d).

_Jest on nieco

_krótszy

(33

cm),

ma

_okr?g??

w

_przekroju

tulej-k? zako?czon?

na?o?onym

pier?cieniem

zdobionym

fa-cetowaniem,

_niewidocznym

_wprawdzie

na

_rysunku,

ale

opisanym

w tek?cie

_(A.

Aibabin _{1999, rys. 9:5;} V. L.

_Myc

et alii 2006, tabl. 7:1, ryc.

7:3).

Datowany

jest

równie? na

2.

_po?ow?

III - 1.

po?ow?

IV wieku.

_Masywny

_pier?cie?

z

_wyra?nym

facetowaniem _tworz?cym

_zygzak

identycz-ny

jak

na

_grotach

z Cierniówki i

_Radawy

_umieszczony

jest

na zako?czeniu _grotu

_{sto?kowatego,}

bez li?cia, z gro-bu 12

_(V.

E.

_Myc

et alii 2006, tabl.

_15A:2).

_Cmentarzysko

?atyr-dag

wykazuje

mieszane

_cechy

_kulturowe, a

przy-nale?no?? kulturowa i etniczna ludno?ci tam

pochowa-nej

pozostaje

niejasna.

Zapewne

u?ytkowane

by?o

przez

zró?nicowan?

grup? ludzi, w _tym

_komponent

sarmacki

i

_germa?ski

o

_nawi?zaniach

_pó?nocnych;

_wyra?ne

_{s? te?}

elementy

wschodnie i

_greckie,

_miejscowe.

_Wprawdzie

prezentowana przez autorów

opracowania

koncepcja

zwi?zków

z

_Norwegi?

_(V.

E.

_Myc

et alii 2006, s.

₁₅₁₎

wy-daje

si?

s?abo uzasadniona,

_niemniej

nawi?zania

do

uzbrojenia

ludno?ci

_{kulturyprzeworskiej}

_czy

_kr?gu

nad-?abskiego

s? bardzo

czytelne.

Interesuj?ce

jest

natomiast,

?e omawiane _typy

_grotów

nie _s? znane ze stanowisk

kul-tury

czerniachowskiej

(por.

B. V.

_Magomedov,

M. E.

Le-vada

_1996).

wisk z ziem

_polskich.

Datowane _s?, do??

_ogólnie,

na

V-VII wiek V. Kazakavi?us 1988, s. 41-42, ryc. 15, mapa

VII)

18. Ich li?cie

_maj

_? kszta?t

_przypominaj

_?cy

_g?owni?

miecza

-s? bardzo

d?ugie

(39-51

cm),

o

_prawie

równo-leg?ych

kraw?dziach

nieznacznie

_zw??aj?cych

_si?

do

szty-chu,

wyra?nie,

ostro

_odsadzonych

od

_tulejek,

i

daszko-wate

_przekroje

_(szeroko??

li?cia 3-4

_cm).

_Tulejki

wszyst-kich

_wymienionych

_grotów

_{s? facetowane,} nie wiadomo

jednak,

czy

maj?

otwór na nit;

pi??

egzemplarzy

ma

tor-dowane

_pier?cienie

na _zako?czeniu, co

_przypomina

tu-lejki

grotów

z Cierniówki i

_Radawy.

_Trzy

z nich

(znalezi-ska

_przypadkowe

z

_Kvykliai,

_raj.

_Utena, Wilna i

"guber-ni

_wile?skiej"

- V. Kazakavi?us

1988, rys.

15:2.5.7)

zaopa-trzone _s? w

_dodatkowy,

_tordowany

_pier?cie?

_na?o?ony

na

przej?ciu

tulejki

w li??. Grot z

_"ksi???cego"

_grobu

z kur-hanu 5 z

_Taurapilis,

_raj.

_Utena,

_datowany

_jest

na koniec

V

-pocz?tek

VI wieku

_(A.

Tautavi?ius 1981, s. 31, ryc.

22).

Z

_nowszych

bada?

_pochodzi

_grot z

_grobu

_{4, bez}

pochów-ku

_(kenotaf),

z kurhanu 28 z

_cmentarzyska

Neravai--Grigi?kes,

raj.

Vilnius,

datowany

na czas _"po

_ekspansji

Hunów"

_(L.

Kurila 2007, s. 299, ryc.

4).

Z tego

cmenta-rzyska

znane _s?

_jeszcze

dwa _groty: z kurhanu _20,

_grób

2

(Ryc.

4f),

i z kurhanu _22,

_grób

4

_(Ryc.

4e),

_wymienione

przez V. Kazakevi?iusa

(V.

Kazakavi??s 1988, ryc.

15:1.4).

Podobny

egzemplarz,

datowany

na VI wiek, zosta?

zna-leziony

na ?otwie, w

_miejscowo?ci

Garserie Berzkalni

(V.

Kazakavi?us 1988, s.

42).

V. Kazakevi?ius stwierdza,

?e

_pochodzenie

_grotów

_{"mieczopodobnych"}

_pozostaje

kwesti?

otwart?, i

_jako

_analogie

_podaje

omówione

powy-?ej

egzemplarze

z

_Abchazji

i z

_Krymu,

z

_cmentarzyska

?atyr-dag

(V.

Kazakavi?us 1988, s.

42).

Bardzo ciekawe znalezisko

_pochodzi

z

_cmentarzyska

kultury

luboszyckiej,

z Drezna

_{(Dresden-Dobritz,}

Stadt-kreis

_Dresden).

W

_grobie

1

_odkryto

dwa _groty

_(E.

_Meyer

1971, s. 50, ryc.

24:7.8)

maj?ce

tulejki

o?mioboczne, bez

otworu na nit" i bez

_pier?cienia

na zako?czeniu

_(Ryc.

4a.b).

Ich li?cie

_maj?

_przekrój

_soczewkowaty

do

daszko-watego a

_kraw?dzie

_s?

_prawie

_równoleg?e,

co

przypomi-na

_g?owni?

miecza.

_Przej?cie

z

_tulejki

w li?? ma

charak-terystyczn?

"jelcowat?"

form?.

Szeroko?? li?cia

pierwsze-go grotu to 3,5 cm,

drugiego

3,8 cm,

tulejki

s? krótkie

-odpowiednio

8,5 cm i 7,6 cm. Oba _{groty s?}

uszkodzo-ne.

_Jeden

_jest

lekko

_wygi?ty

i ma

_u?amany,

wtórnie

za-szlifowany

czubek - zachowana

d?ugo??

to 23 cm

(E.

Me-yer 1971, s. 52, ryc.

24:8).

Rekonstrukcja

rysunkowa

(E.

Meyer

1971, ryc.

24:7)

drugiego,

u?amanego

grotu do

d?ugo?ci

oko?o 50 cm, co

_{odpowiada?oby}

_g?owni

_miecza,

zosta?a uznana za

_niezbyt

_pewn?

_(E.

_Meyer

1971, s. 200 przyp.

2001),

cho? dowodzi, ?e

skojarzenie

wygl?du

z

mie-czem

_by?o

dla autora

_rysunku

_oczywiste.

Grób datowa?

mo?na na _wczesn?

_faz?

okresu

_w?drówek

ludów.

Trudno

_{rozstrzygn??,}

_czy

_omawiany

_typ

_grotów

"mie-czopodobnych"

ma

_jaki?

_zwi?zek

z

_{egzemplarzami}

z

Cier-niówki,

Radawy

i _Tarnówka, ale nie mo?na _tego

wyklu-czy?.

Funkcjonalnie

by?

to taki sam

_rodzaj

broni. For-malnie równie?: kszta?t i

_proporcje

_s? bardzo

podob-ne. Grot o

_d?ugim,

_p?askim

w

_przekroju

li?ciu o

równo-leg?ych

kraw?dziach,

na?laduj?cy

g?owni?

miecza

_móg?

zainspirowa?

do

_{wykorzystania}

_fragmentu

_z?amanego

miecza. Trzeba

_by?o

_tylko

znale??

_sposób,

_jak

to zrobi?.

Sama technika

_wykonania

-li?? _wmontowany w

prze-ci?t?

tulejk?

-jest

niespotykana

na obszarze

europejskie-go Barbarieum. Znana

jest

natomiast z stanowisk

hu?-sko-sarmackich z Powo??a i

_zachodniego

Kazachstanu.

Dwa _groty

_wykonane

_tak?

_technik?

_pochodz?

z bardzo

bogatego

pochówku

wojownika

z

_grobu

1 z

cmentarzy-ska

_kurhanowego

ko?o

_miejscowo?ci

Lebedevka,

_raj.

Cin-girlau",

w zachodnim Kazachstanie

_(G.

L

_Bagrikov,

T. N.

_Senigova

1968, s. 81-85; M. G. Mo?kova 1982; Bardzo

_podobne

_{morfologicznie}

_groty

_zosta?y

wyró?-nione

_jako

_typ III

_{("meceobraznoj}

_formy")

w

_klasyfikacji

V. Kazakevi?iusa

_(1988,

s. 41, rys. 15, mapa

VII).

Ich

znaleziska

_stanowi?

_niezbyt

liczne

_skupisko,

obejmuj?-ce

_dziewi??

_egzemplarzy

z

_pi?ciu

_miejscowo?ci

z

po?u-dniowo-wschodniej

Litwy,

a

_wi?c

do?? daleko od

stano-18

Ostatnio _{zaproponowano wcze?niejsze} datowanie _{tych grotów,} na

III wiek (V. L. _Myc et alii 2006, s. _148).

19

Ros. JIe6ep;eBKa, Q1fHf1fpJIaycK1fM pa?on, 3arrap;Ho- Ka3axcTaHCKaJI

06JIaCTh, kaz. JIe6ep;eBKa, IIIhIH,FhlpJIay aynaur», Bartac Kasaxcran

o6JI hl C hI.

17