34 (1221).

j\® 34 (1221). W arszawa, dnia 27 sierpnia 1905 r. Toill X A 1\ .

A d r e s R e d a k c y i : M A R S Z A Ł K O W S K A Nr. 118.

T Y GO DNIK P O P U L A R N Y , P O Ś W I Ę C O N Y N i O K O M P R Z Y R O D N I C Z Y M .

P 11EN U M E K A TA W S Z E C H S W IA T A “ . W W a r sza w ie : rocznie rub. 8 , k w artaln ie r u t . 2.

Z p r z e sy łk ą p o c z t o w ą : rocznie rub. 10, półrocznie rub. 5.

Prenumerować można w Redakcyi W szechśw iata i we w szystkich księgarniach w k raju i zagranicą.

R edaktor W szechśw iata przyjm uje ze spraw am i redakcyjnem i codziennie od godziny 6 do 8 wieczorem w lokalu redakcyi.

R ESTY T U C Y A ZARODZI.

Z pewną słusznością powiedzieć można, że olbrzymia większość metod stosowanych

w badaniach biologiczno-doświadczalnych — jest zbyt brutalnie grub a w stosunku do nie­

skończonej zawiłości budow y podścieliska żywego. Wiele poszukiw ań teratogenetycz- nych w ydaje rezu ltaty sprzeczne ze sobą, nie- wyx-aźne, a to zarów no ze względu na indy­

widualność poddaw anych doświadczeniom zarodków, ja k na indyw idualność stosowania przez poszczególnych badaczów rzekomo je­

dnej i tej samej metody. M imo to wszakże wyznać należy, że niekiedy naw et m etody bardzo brutaln e prow adzą do wyników nader subtelnych, o niezm iernej doniosłości teore­

tycznej. T ak np. doświadczenia nad mero- tomią wymoczków, nad zabijaniem lub izolo­

waniem blastom eronów rozw ijającego się ja ­ ja—pomimo względnej grubości zabiegów dośw iadczalnych— doprowadzają do wnio­

sków nader cieka wych i ważnych.

W ostatnich czasach cytologia i embryolo- gia doświadczalna zostały zbogacone o jednę jeszcze m etodę — bardzo grubą na pozór, a mimo to dającą w yniki w prost wspaniałe, zupełnie nieoczekiwane. Mam tu na myśli badania d-ra A. G urw itscha docenta uniw er­

sytetu w B ernie—nad restytucyą zarodzi jaj zwierzęcych, poddaw anych zupełnej niemal

dezorganizacyi przez silne obracanie ich w wirownicy. Część tych badań została ogłoszona w roku zeszłym ’), część zaś, prze­

prowadzona w m aju r. b. w pracow ni zoolo­

gicznej w Villefranche została przed kilkoma tygodniam i przesłana do „Anatom ischer A nzeiger“, a jednocześnie szan. autor uży­

czył mi uprzejmie swego zezwolenia na po­

dzielenie się z czytelnikam i W szechświata owemi dotąd nieogłoszonemi faktam i. F a k ­ ty te są tak dziwne, że dr. G urw itsch um yśl­

nie prosił zoologów pracujących jednocześnie z nim na stacyi—o ich skontrolowanie, albo­

wiem odnoszące się do tych badań preparaty prawdopodobnie nie prędko będą m ogły s ta ­ nowić przedm iot dem onstracyi na jakim ś zjeź- dzie naukowym: au to r wprost od swej w iro­

wnicy i m ikroskopu został powołany na W schód Daleki, aby zmienić bluzę zoologa na m undur lekarza wojskowego...

Stosowanie siły odśrodkowej do doświad­

czeń embryologicznych nie jest nowością: już dawniej prof. O. H ertw ig um ieszczając na wirownicy ja jk a żaby zmienił zasadniczo typ ich rozwoju, a mianowicie zam iast brózdkowania całkowitego niejednostajnego otrzym ał segm entacyę wyłącznie bieguna

l) A. G urw itseh: „ Z e rs to rb a rk e it u n d R estitu -

tio n sfa h ig k eit des P ro to p lasm as des A m phibien-

e ie s“ . . V erh an d l. d . A n at. G esellsch. 1 9 0 4 , s tr .

1 4 6 —^154.

530 WSZECHŚWIAT No 34 górnego, zwierzęcego. B adania d-ra G ur-

w itscha prow adzone były jed n a k w sposób nieco odm ienny, a m ianow icie centryfugo- wanie było tu prow adzone w sposób bardzo energiczny, ta k że w zarodzi poddaw anych doświadczeniu jaj zachodziły zm iany nader głębokie.

Dawniejsze doświadczenia G urw itscha były prowadzone nad jajam i żaby w sposób n astę­

pujący. J a jk a sztucznie zapłodnione były umieszczone w w irow nicy w 2 0 m in u t po zapłodnieniu i następnie silnie centryfugow a- ne w ciągu kw adransa. Po ukończeniu do­

świadczenia część jaj b yła u trw alo n a n a ty c h ­ m iast, pozostałe zaś później po upływ ie k il­

ku, k ilkunastu, aż do 30 godzin.

B adanie przekrojów jaj u trw alo n y ch bez­

pośrednio po cen tryfugow aniu w ykazało, że zaródź ich, skupiona praw ie w yłącznie na biegunie górnym — uległa pod w pływ em siły odśrodkowej zmianom nad er głębokim , n asu ­ w ającym przeświadczenie o zupełnem nie­

m al zniszczeniu zwykłej budow y zarodzi.

Mianowicie części składow e protoplazm y układały się tu rozm aitem i w arstw am i: pod błoną zew nętrzną skupiały się substan- cye bardziej ciekłe, stanow iące w zaro­

dzi t. zw. enchylem ę, k tó ra tw orzyła jak b y wodniczki olbrzymie, w postaci nie­

praw idłow ych pęcherzy; pod niem i uk ład ały się składniki stalsze plazm y (zw ykła osno­

w a—t. zw. „reticulum ") w form ie utw orów drobnoziarnistych, lub nici splątanych fan ­ tastycznie, a wreszcie pod w arstw ą t ą —ziar­

na żółtka odżywczego, rów nież jak b y zależ­

nie od swej wielkości rozsortow ane.

Oglądając rysunki, zamieszczone przez d-ra G urw itscha w cytow anej powyżej notatce, a jeszcze lepiej—p rep a ra ty same, dochodzi się z konieczności do prześw iadczenia, że w ten sposób zm odyfikow ana b ru ta ln ie za­

ródź—przestała być zarodzią, że rozdzielone podług ciężaru właściwego składniki pod- ścieliska żywego stanow ią ju ż tylko trupa...

zm altretow anego w dodatku. A jed n ak ba­

danie jaj, utrw alonych po u pływ ie kilkuna- n a stu godzin po operacyi, przekonyw a w sposób niezbity, że zaródź takiego jaja trup em bynajm niej nie jest, że nietylko za­

chow uje ona zdolność w zględnego odtw orze­

nia pierw otnej swej budow y (restytucya), lecz że także zaczyna dalej się rozw ijać, s ta ­

rając się niejako zachować „ p l a n u ro z w o jo ­

wy, danem u gatunkow i właściwy...

W doświadczeniach G urw itscha nad jajami ziem nowodnych, po upływ ie kilkunastu go­

dzin po operacyi, widzim y na biegunie gór­

nym ja ja typow e rozm nażanie się blastome- ronów, co praw da m niejszych niż zwykle rozm iarów, lecz zupełnie przypominających

„brózdkowanie tarczk ow atew, jakie dawniej był otrzym ał H ertw ig. Zdolność restytu- cyjna zarodzi nie sięga ta k daleko, aby przy­

wrócić w zupełności typ pierw otny brózdko- wania, lecz w każdym razie je st dość silną, aby odtworzyć zdolną do rozw oju zaródź.

Nieznane nam siły tajemnicze, tkwiące w protoplazm ie, odniosły tu częściowo zwy- cięztwo nad wrogiem działaniem zabiegu do­

świadczalnego...

Zwycięztwo to w ystępuje w sposób jeszcze bardziej im ponujący w rezultatach najno­

w szych badań d-ra G urw itscha, których by­

łem świadkiem w Y illefranche. Ja jk a za­

płodnione jeżowców z gatunków Strongylo- centrotus lividus i Sphaerechinus granularis były poddaw ane w ciągu kilku m inut bardzo silnem u centryfugow aniu w probówkach.

Skraw ki jaj takich, utrw alonych bezpośre­

dnio po operacyi w ykazyw ały nie dające się w prost wyrazić zniszczenie zarodzi: forma zew nętrzna ja ja pozostaw ała bez zmiany, lecz protoplazm a przedstaw iała bezkształtną m ieszaninę bryłek, utw orów nitkow ych splą­

tanych, wodniczków i t. p. A jednak jajka z tej samej porcyi po k ilk unastu godzinach w racały do stanu względnie normalnego i zaczynały się dzielić, aczkolwiek z pewnem opóźnieniem. T ak np. po upływ ie 24 godziu pow staw ały z nich zarodki o czterech lub na­

w et o ośmiu blastom eronach.

Zaródź więc posiada niezm iernie silną zdolność restytuow ania się; ciekawą także jest rzeczą, że w cztero lub ośmiokomórko- wych zarodkach jeżow ca po operacyi budowa plazm y w każdym z poszczególnych blasto- m eronów wykazywała pew ne anomalie, przy­

pom inające owe zaburzenia, któreśm y widzieli w ja jk u bezpośrednio pooperacyi: „reticulum"

zarodzi wykazyw ało dziwne jakieś splątania, drobne ziarnistości rozrzucone bezładnie.

Obrazy te um ożliwiają przypuszczenie, że

zdolność jajk a do rozw oju restytuuje się

wcześniej, aniżeli praw idłow a budowa zaro-

j\o 34 531 dzi samej. F a k ty te nasuw ają dużo ro z ­

w ażań teoretycznych, prowadzących bardzo daleko w zagadnieniach najbardziej podsta­

wowych, należy jednakże w strzym ać się

z uogólnieniami, dopóki au to r nie ogłosi

badań swych w formie.wykończonej.

Ja n Tur.

D A LSZE B A D A N IA LO EBA NAD K R ZY ŻO W A N IEM D W U RODZIN.

W roku zeszłym ogłoszone zostały rezul­

taty badań profesora L oebaz K alifornii, nad krzyżowaniem pom iędzy przedstawicielami dwu rodzin szkarłupni — jeżowców i roz­

gwiazd. Doświadczenia te były oparte na zasadzie, że przez zm ianę składu zew nętrzne­

go otoczenia m ożna w komórce wywołać zmiany, dotyczące jej własności ch arak tery ­ stycznych. I tak przez zmianę reakcyi chemi­

cznej cieczy, w której znajdow ały się plem ­ niki rozgwiazd i ja jk a jeżowców, umożliwio­

ne zostało m iędzy niem i zapłodnienie, które w zwykłej wodzie morskiej nie udaje się nigdy. Zapłodnienie odbywało się w sztu ­ cznej cieczy Van fH o ffa , której nadana zo­

stała reakcya alkaliczna przez dodanie p e­

wnych ilości Y 10 norm alnego roztw oru NaOH;

a użyte zostały ja jk a jeżowca Strongylocen- trotus p u rp u ratu s i plem niki rozgw iazdy Asterias ochracea. Obecne badania w yka­

zały, że możliwe jest zapłodnienie między jajkami tego jeżowca, a plem nikam i innych gatunków rozgwiazd, plem nikam i wężowi- del, a praw dopodobnie i h oluturyj.

Zamiast sztucznej cieczy Van tH o ffa , uży­

ta została zw ykła woda morska, k tó ra oddzia­

ływa obojętnie, a reakcyę jej ■ zmieniano na alkaliczną, przez dodaw anie i/ 1Q norm alnego roztworu NaOH w różnych ilościach.

Loeb przeprow adzał doświadczenia w ten sposób, że na 1 0 0 cms wody morskiej doda- wał 0,25, 0,5, 0,75, 1,0, 1,25, aż do 2,0 cm3 io normalnego roztw oru NaOH, a następnie około sześciu kropel jaj jeżowca Strongylo- centrotus p u rp u ratu s oraz plem ników Aste- r>as ochracea. Po 10 m inutach pew na ilość Jaj była zapłodniona, a po upływ ie 2 godzin, rezultaty rozw oju były następujące:

P rocentow a ilość zapłodnionych ja j.

1 0 0 cm 3 wody mor. o o ©

1 0 0

r> 11 + 0,25 cm ³ n/lO N aO N 0 %

1 0 0 11 11 „ + 0,5

ii 0 °/o

1 0 0 11 11 "1 + 0,75 r> 11 11 ⁰ , 1 %,

1 0 0 11 n 11 + ^{1 ,0} 11 r> » ^o

o o CM

1 0 0 » ₁₁ »> + 1,25 11 11 ii 50%

1 0 0

+ 1,5 11 11 11 ^{1 0} %

1 0 0

11 11 + 1,75 ^;; 11

^{o* o} o

1 0 0 11 n 11 ^{+ 2 , 0 n} 11 11 5%

Wogóle najlepiej sprzyjała zapłodnieniu zaw artość 1,0 — 1,5 cm 3 '/io norm alnego roztw oru NaOH — zapłodnienie występowało tu po upływ ie 10 — 30 m inut. W takich samych roztw orach występowało także za­

płodnienie jaj jeżowców plemnikami innych gatunków rozgwiazd, A steria capitata, Aste- rina i Picnopodia spuria, tylko ilość zapło­

dnionych jaj je s t zależną od gatunku.

W zwykłej wodzie morskiej zapłodnienie jaj jeżowca plem nikam i rozgwiazd udaje się, ale bardzo rzadko, znajdow ano np. 1 jajko na 1 0 0 0 0 —-procentowe obliczenie jest tu zu­

pełnie niemożliwe. Zresztą zapłodnienie ta ­ kie występuje po bardzo długim przeciągu czasu, bo po jakichś 30 — 48 godzinach.

W wodzie morskiej, której została nadana reakcya kwaśna przez dodanie 0,1, 0,2, 0,3, 0,4, 0,5 ^{1/ 10} norm alnego roztw oru HC1 na 100 cm 3 wody morskiej, po upływie 48 godzin znalezione zostało tylko jedno jajko zapło­

dnione. Gdy użyto plem ników wężowideł, występowało zapłodnienie wielkiej ilości jaj jeżowca Strongylocentrotus, które szybcej odbywało się w roztw orach mniejszej kon- centracyi NaOH, natom iast wolniej w roz- tw orach, które najbardziej sprzyjały zapło­

dnieniu jaj tegoż g atunku jeżowca plem ni­

kam i rozgw iazd. W zwykłej wodzie m or­

skiej zapłodnienie w ystępowało także zna­

cznie prędzej, bo po upływie 8 — 16 godzin i często w większej ilości jaj, aniżeli w razie użycia plem ników rozgwiazd. W ogóle więc zapłodnienie heterogeniczne, to jest zapło­

dnienie między elem entami płciowemi przed­

staw icieli dwu rodzin, a więc w tym w y ­ padku między jajam i jeżowca, a plem nikam i rozgwiazd i wężowideł, możliwe jest w wo­

dzie morskiej o reakcyi alkalicznej. Obec­

ność Na OH jako substancyi chemicznej nie

jest konieczną; m ożna ją zastąpić solami al-

W SZECHŚW IAT _ ... J\[ó 34 kalicżnemi, naprzykład C 0 3 N a2. Chodzi tu j

0 zaw artość pewnej ilości jonów hydroks.y- i lowych, które działają pqbudzająco na wni- ! knięcie plem nika do jajk a. Po dodaniu 0,3 j cm3 7io norm alnego roztw oru Na ³ C 0 3, za- \ płodnienie w ystępuje po upływ ie godziny, ^j

‘•ą po dodaniu większych; ilości po upływ ie j i!i0 ,p iin u t. Liczba jaj,'zap ło d n io n y ch ' w,%j i

‘ cieczy nie je s t m niejsza od liczby jaj, , zą- j płodniouych w roztworach, o zaw artości | NaOH. N ajbardziej sp rzy ja zapłodnieniu- zaw artość 0,3 Ort ² % norm alnego rozw toru N a 2 C 0 3. Co do N aH C 0 3, to w wodzie mor- 1

śkiej z zaw artością małej ilości tej soli, ja k 0,25 do 2,0 cm ^{3 5/ 8} norm . roztw oru, ja ja j e ­ żowca i plóihniki rozgw iazd zachow ują się zupełnie tak, ja k w wodzie m orskiej zwykłej.

1 dopiero po dodaniu w iększych ilości, np.

4,0 cm ^{3 3/ 8} norm. roztw o ru N aH C 0 ³ na 1:00

• cm3 wody morskiej po up ływ ie 24 godzin w ystępuje zapłodnienie. J a ja , zapłodnione w ten sposób, nie rozw ijały się jednak. Loeb przypuszczą, że w roztw orach tych część węglanów kw aśnych przechodzi w obojętne i przez to reakcya cieczy staje się alkaliczną.

I rzeczywiście próby z fenoloftaleiną w yk a­

zały, że roztwory, zaw ierające 3,0 i więcej 3/8, norm. roztw oru N a H C 0 3 po upływ ie 24 godzin oddziaływ ały alkalicznie.

W szystkie te spostrzeżenia w skazują, że jony hydroksylow e w yw ierają jak iś decydu­

jący wpływ ną wniknięcie plem nika do jajk a.

W pływ ten polega na zm ianach, w y stęp u ją­

cych w plem nikach. Jeżeli ja ja jeżowca Strongylocentrotus p u rp u ra tu s i plem niki A sterias ochracea uniieścim y jednocześnie na osobnych szkiełkach zegarkow ych z wodą m orską, o zawartości 2 , 0 cm 3 1/ 10 norm alne- ; go roztw oru NaOH i w tej chwili po włoże­

niu ich do tego roztw oru w yjm iem y i zmie- . szamy razem na innem szkiełku, to pewna ilość jaj zostaje zapłodniona po upływ ie ⁶ m inut. N astępna próba b y ła w ykonana po upływie 8 m in ut od włożenia elem entów płciowych do roztw oru alkalicznego. Po upływ ie 3 m in ut od zm ieszania ich razem, zapłodnienie w ystąpiło. Jeżeli zaś jajk a je ­ żowców i plem niki rozgw iazdy zostaw ały dłużej w roztw orze alkalicznym , naprzykład

13 m inut, to po zmieszaniu ich razem, zapło­

dnienie nie następow ało. I m ożna było w y­

kazać, że zdolność do zapłodnienia u traciły

tylko plem niki, gdyż ja ja 'tć toogły ^być za­

płodnione,'ódle dódfiło. sięr.do nich świeżych plemników, podczas, gdy płfeniniki, które zo­

staw ały 13 min ul w roztworze alkalicznym, nie były w stanie zapłodnić świeżych ^jaj.

W ystępow ały w nich zmiany, polegające na aglutynacyi. W pierwszej chwili występo­

wania aglutynacyi, plem niki poruszają się jeszcze i ruchem swym powodują tworzenie się większyęh agregatów i dopiero ^później ruch ich ustaje. U trata zdolności do za­

płodnienia przypada na owe stadyum przej­

ściowe między aglutynow aniem , a ^{u tra tą} zdolności ruchu. Tem objaśnić można fakt,

że po.włożeniu jaj i plem ników do wody mor­

skiej o zawartości 2 , 0 cm 3 lj]0norm. roztworu NaOH, zapłodnienie w ystępuje tylko podczas

pierw szych ^{1 0} m inut, a potem ilość zapłodnio­

nych jaj nie zwiększa się ju ż wcale. Je st

więc rzeczą możliwą; że: zm iany zachodzące

w plem niku, a polegające na aglutynacyi w pierwszych stadyach um ożliwiają krzyżo­

wanie. Tak np.po dodaniu 1,2 c;m31/io norm.

roztw oru NaOH n a 100 cm3 wody m orskiej,

ja ja i plem niki trzym ane osobno przez jednę chwilę w tym roztworze, a następnie zmie­

szane razem, okazały zapłodnienie po upły­

wie 8 m inut. Trzym ane w cieczy alkalicznej

1 1 m inut, a następnie zmieszane razem za- pładniały się po 2 1/ 2 m inutach, po 16, 21, ‘27, po upływ ie 2 m inut, potem już plemniki.za- czynały aglutynow ać, zapłodnienie ^{w y m a­}

gało dłuższego czasu, a ilość zapłodnionych jaj zmniejszała się. Po godzinie i 20 minu­

tach, plemniki u traciły zupełnie zdolność do zapłodnienia. J a ja natom iast zachowały je w zupełności. T ak samo zachow ują się ^{plem ­} niki innych gatunków rozgwiazd oraz ^{plem ­} niki wężowideł. Co do plemników jeżow­

ców — to te zachow ują się w roztw orach alka­

licznych zupełnie inaczej. J u ż zeszłoroczne

doświadczenia w ykazały, że ciecze alkaliczne, um ożliw iające zapłodnienie heterogeniczne, działają w prost przeciw nie na z a p ło d n ie n ie

czyste—jaj jeżowców plem nikam i tegoż ga­

tunku.

Obecnie Loeb przekonał się, że i tu w\ - stępują zm iany dotyczące plemników- D°"

świadczenia były prowadzone w ten sam sposób, co z plem nikam i rozgwiazd. Jeżel ¹ się zmieszało ja ja jeżowca z plemnikami te­

goż g atu n k u w wodzie m orskiej o reakcyi

Me 34 WSZECHŚWIAT 533

alkalicznej, np. z zawartością 1{0 cm3 l/ ,0

norm. roztworu NaOH, ^{b e z} poprzedniego

t r z y m a n i a ich w tak im roztworze,' to zapło­

dnienie występowało zupełnie normalnie.

0 ^ile się jed n ak trzym ało j e przed zmiesza­

niem z jajam i w roztw orze alkalicznym ^{1 0} ,

m inut, u tracały zdolność zapłodnienia, pod-

<zas g d y ja ja trzym ane tyleż czasu w takiej

samej cieczy, doskonale daw ały się zapłodnić

św ieżem i plennikam i. Z m iany zachodzące

w danym w ypadku w plem nikach, nie pole­

gają na aglutynacyi, gdyż plem niki jeżow­

ców te m się różnią od plemników rozgwiazd,

że n a w e t po dodaniu 3,0 cm31/ t0 normalnego roztworu NaOH, na 100 amt w ody zwykłej

nie aglutynują, tylko plem niki utracają

w zupełności zdolność ruchu. O ile zresztą

nie zostawały zbyt długo w roztworach alka­

licznych, to mogą ^{t ę} zdolność do ruch u od­

zyskać, np. przeniesienie do zwykłej wody

m o rsk ie j, po uprzedniem zostaw aniu przez 10 m in u t w cieczy alkalicznej, zaczynały się

znow u poruszać. Jeżeli się używa zgęśzczo-

nych roztworów NaOH, plem niki utracają szybciej zdolność do zapłodnienia, ale aglu- tynacya nie W}7stępuje nigdy. Można bardzo dokładnie zmierzyć przeciąg czasu, po któ­

rego upływ ie plem niki tracą zdolność za­

płodnienia. B adania nad zachowaniem się plemników jeżowców w cieczach, z zaw arto­

ścią Ł/ 10 norm alnego roztw oru HOl, a mające na celu w ykazanie, czy plem niki te nie zacho­

w ują się w cieczach oddziaływ ających kw a­

śno tak, ja k plem niki rozgw iazd w cieczach alkalicznych, dowiodły, że plem niki te w wo­

dzie, o zaw artości 2 , 0 cm3 Vio normalnego roztworu HC1, po pew nym czasie zaczynają się poruszać a po 2 0 m inutach w ystępuje w nich zapłodnienie; w roztw orach o m niej­

szej koncentracyi HC1 ruch w ystępuje p rę ­ dzej. A glutynacye plem ników w tych cie­

czach w ystępow ały, ale tylko przypadkow o.

Obecnie prow adzone są w pracow ni kali­

fornijskiej badania nad kw estyą, czy różnice zachodzące m iędzy ładunkam i elektrycznem i plemników jeżowców i rozgwiazd, a ład u n­

kami jaj jeżowców nie m ają w pływ u na za­

płodnienie w cieczach obojętnych, alkali­

cznych i kw aśnych. B adania te są oparte na

^lizkim stosunku, ja k i zachodzi między aglu- tynacyą cząstek zawieszonych w wodzie, a ich ładunkam i elektrycznem i.

Zagadnienie krzyżow ania jest praw dopo­

dobnie w związku z zagadnieniem po kre­

w ieństw a krwi. D otąd nie istnieją jeszcze

j badania nad tem , czy kom órki krw i jeżowca, I rozpuszczają się, czy też nie, w cieczach krą- i żących w ciele rozgwiazdy, lub wężowidła i odwrotnie. Należą one wszystkie do 3 różnych rodzin, a jednak krzyżowanie między niemi może nastąpić, jak to powyższe ba­

dania wykazały, a zapłodnione ja ja rozw ija­

ją się i dochodzą do larw.

Jeżeli jednak porównam y rozwój jaj, po­

chodzących z czystej kultu ry , z rozwojem jaj, zapłodnionych heterogenicznie, to bę­

dziemy mogli wykazać ogromne różnice w tem pie rozw oju oraz w zdolności ich do życia. Przedewszystkiem jaja, zapłodnione heterogenicznie rozw ijają się nie . wszystkie jednocześnie, podczas gdy jaja, pochodzące z k u ltu r czystych są wszystkie w tych , sa­

m ych stadyach rozwoju. W ogóle ja ja za- : płodnione heterogenicznie rozw ijają się zna-

! cznie wolniej, a między 2 — 3 dniem praw ie

; wszystkie wym ierają tak, ja k gdyby były

| raptow nie otrute. I być może, że przyczy­

ną tego jest jakieś powolne działanie trucizn,

1 które do jajk a jeżowca wnoszą plem niki roz- i gwiazdy. Doświadczenia w ykazały, że re- akcya alkaliczna wody nie ma żadnego w pły­

wu na zdolność jaj do życia i do rozwoju.

: J a ja jeżowców, zapłodnione plem nikam i te-

| goż gatunku, przeniesione po zapłodnieniu do wody morskiej, oddziaływającej alkalicznie, j nie traciły wcale tej zdolności i rozw ijały się I tak zupełnie i w takiej liczbie, ja k jaja, zo­

stawione w wodzie o reakcyi obojętnej.

M ała ilość jednakże jaj, zapłodnionych he- i terogenicznie, pozostaje przy życiu, rozwija się i po upływie 4 — 5 dni dochodzi do sta-

; dyum, które Loeb nazywa pluteusem . Czy lar­

wy takie są zdolne do dalszego życia i rozwo­

ju, nie je s t .kwestyą wyjaśnioną. Należałoby to rozstrzygnąć przez dalsze hodowanie tych larw, ale wogóle dalsza hodowla larw je ­ żowców, naw et pochodzących z zapłodnie­

nia czystego, je st rzeczą tru dną i bardzo nie- I wielu badaczom udała się dotąd.

L arw y, pow stałe ze skrzyżowania jaj je ­ żowców z plem nikam i rozgwiazd, posiadały zaczątek szkieletu znacznie słabiej rozw inię­

ty, niż larw y czystych hodowli jeżowców,

I będących w tem samem stadyum rozwoju.

534 WSZECHŚWIAT

Poniew aż zaś rozgw iazdy w sfcadyum larw y szkieletu wcale nie posiadają, widocznie więc w ty m słabym rozw oju jeg o u bastardów ujaw nił się wpływ plem nika.

B r. Jakim ow iczówna.

A . BaD O U J R E A U

CO TO J E S T M EC H A N IK A .

( Dokończenie).

VII. Stany fikcyjne m ateryi.

W celu uproszczenia, m echanika często za­

pom ina rozm yślnie o tem, że, podług teoryi atom istycznej, k tó rą w szerokim zakresie potw ierdzają siostrzyce m echaniki: fizyka i chemia, m aterya jest z isto ty swej niecią­

gła, i stosuje rachunek do m ateryj fikcyjnych, do istności w yrozum ow anych, do utopij, nie dających się urzeczywistnić.

Tym sposobem otrzym uje ona w yniki ści­

śle praw dziw e dla ty c h m ateryj fikcyjnych i w przybliżeniu praw dziw e dla m ateryj rze­

czywistych.

R ozpatruje ona kolejno:

P u n k ty m ateryalne bez w ym iaru, lecz 0 masie skończonej.

Nici giętkie i nierozciągliwe, linie punktów m ateryainych, z których każdy tkw i w odle­

głości niezm iennej od p u n k u nieskończenie blizkiego.

B łony giętkie i nierozciągliwe, pow ierzch­

nie p un któ w m ateryainych, z których k a­

żdy tk w i w odległości niezm iennej od p u n k ­ tów nieskończenie blizkich.

Ciała stałe, któ re rozw aża m echanika, są ciągłe i należą do trzech rozm aitych g a­

tunków .

Ciała stałe sztyw ne posiadają objętość 1 postać bezwzględnie niezmienne. S kładają się one z pu nktów m ateryainych, tkw iących w odległościach niezm iennych od punktów nieskończenie blizkich.

Ciała stałe sprężyste d ają się odkształcać siłom zew nętrznym , lecz pow racają do d a­

wnej swej postaci, skoro ty lko siły te prze­

stan ą działać. R ozpatrując w ich w nętrzu ścianę płaską, spostrzegam y, że w ypadkow a działań m ateryi, położona po każdej stronie ściany, posiada składow ą prostopadłą, która zależnie od kierunku swego jest ciśnie­

niem lub ciągnieniem, oraz składow ą styczną.

Ciała stałe miękkie dają się odkształcać siłom zew nętrznym i po ustaniu działania tychże zachow ują postać, w skutek działania tego nabytą.

P ły n y , które rozw aża m echanika, są ró­

wnież ciągłe.

Ciecze m ają objętość bezwzględnie ^{n ie ­} zm ienną. R ozpatrując w ich w nętrzu ścianę

stałą, spostrzegam y, że w ypadkow a d z ia ła ń

m ateryi, położona po każdej stronie ściany,

je s t ciśnieniem, prostopadłem do ściany.

Gazy dążą do zajęcia objętości nieskończo­

nej. W yw ierają one na ścianę, która o g ra ­

nicza ich objętość ciśnienie stałe na jedno­

stkę powierzchni. Iloczyn z ciśnienia tego przez objętość jed no stk i m asy jest propor- cyonalny do tem p eratu ry bezwzględnej. R o z ­

p atru jąc we w nętrzu gazu ścianę płaską, spostrzegam y, że w ypadkow a działań ^{m a­}

teryi, położona po każdej stronie tej ściany, je s t i w tym razie ciśnieniem, prostopadłem do ściany.

V III. Zasady mechaniki.

M echanika opiera się na zasadzie równo­

ści działania i przeciw działania oraz na kilku innych zasadach, które zaraz wyliczymy.

W r. 1783 Lavosier pisał z okazyi fermen- tacyi cukru: „N icnieginie, nicsię niestwarza, w operacyach sztuki, zarówno jak i w ope-

racyach przyrody. Jeżeli operowałem nale­

życie, powinienem odnaleźć w końcu ma- teryę, k tó rą wprowadziłem na początku.

Mogę więc napisać: cukier rów na się alkoho­

lowi, więcej kwas węglowy “. Rów nanie ^to jest błędne, ponieważ w ferm entacyi cukru pow stają i inne jeszcze ciała.; niemniej prze­

to napisanie tego rów nania stanow unajwięk­

szą sławę Lavoisiera.

Z asada zachow ania m ateryi je s t podwali­

ną chemii.

Jeżeli św iat został stw orzony, zasada ta została naruszona w czasie stw arzania świata.

Jeżeli do p u n k tu m ateryalnego, będącego w spoczynku, przyłożym y siłę, określoną co do wielkości, linii działania i kierunku, punkt będzie poruszał się wzdłuż linii i w kierun­

ku siły.

Jeżeli przestrzeń, przebieżoną od c h w ili

spoczynku, oznaczymy przez s, to p r ę d k o ś ć

p u n k tu w chwili t wynosi podług definicyi

JM° 34

JMI 34 WSZECHŚWIAT 53B i), a przyśpieszenie rów na się prędkości,

dt

nabytej w czasie dt, podzielonej przez tenże

czas dt.

Iloczyn z m asy przez przyśpieszenie jest podług definicyi m iarą siły.

A zatem posiada ona w ym iar mst~2.

Jednostką siły, dyną, jest ta k a siła, która masie jednego gram a udziela przyśpieszenia, równego centym etrow i na sekundę.

Znajdując się na znacznej odległości od siebie, dwie cząsteczki przyciągają się z siłą F X m, X m' T

2 --- • S tała jP ma w ym iar n vlsót l . Ciężkość, t. j . przyciąganie ziemskie, udziela w P aryżu każdem u ciału przyśpieszenia równego 980,9 cm na sekundę.

Wobec tego siła jednego kilogram a, która,

ja k o jednostka'zasadnicza, wyszła ju ż obecnie z użycia, rów na się 980900 dyn.

P u n k t o m asie m, wychodzący ze stanu spoczynku a poddany sile F , stałej co do wielkości, linii działania i kierunku, nabyw a

. F po upływ ie czasu t przyspieszenia — oraz

m prędkości J — dt 3) = ~ po przebieżeniu

O

drogi f ^ d t 3) = ^ .

J m 2 m

o

Jeżeli ⁶ je s t kątem , k tó ry siła tw orzy z prędkością, to praca elem entarna siły w y­

nosi d T = F X ds cos 8 .

Jednostką pracy, ergiem je s t tak a praca, jaką w ykonyw a dyna, gdy p u n k t jej przyło­

żenia zakreśla cen ty m etr wzdłuż linii jej działania. W a tt rów na się 10000000 ergów, czyli ^{1 0} m egaergom na sekundę.

Dawna jedn ostk a pracy, kilogram om etr równa się 98,09 m egaergom , koń zaś parow y o75% m na sekundę rów na się 735,45 wattom .

x) G dzie ds je s t nieskończenie małym ele­

mentem p rze strzen i, a dt nieskończenie m ałym elementem czasu (p. tłum .).

2) t. j . sum ie nieskończonej liczby n ieskoń­

czenie m ałych w yrazów , z k tó ry c h k aż d y rów na

■ F ' S1<2 - dt (p . tł.).

m

3) t. j. sum ie nieskończonej liczby n ieskoń­

czenie m ałych w yrazów , z k tó ry c h k aż d y rów na

. Ft

Sl<5 — dt (p . tł.).

W ym iarem pracy jest ms 2 t 2, a praca na jednostkę czasu m a w ym iar ms 2 13.

Leibnitz nazw ał siłą żywą p u n k tu m ate- ryalnego iloczyn mv2, ale Coriolis zachował ten term in dla iloczynu W braku nale­

żytej uw agi okoliczność ta może stać się cza­

sem powodem zamieszania.

My przyjm ujem y definicye Coriolisa i na- v mv2 • i.

zywam y siłą żyw ą ciała sumę L 0 -, wziętą a

dla w szystkich jego punktów .

M amy F — łiij. Pom nóżm y oba te wy­

razy przez ds cos ⁶ , zauważmy, że y cos ⁰ , t. j. styczna składow a przyśpieszenia, wynosi ćtv , i zastąpm y ds przez vdt a F ds cos 9 przez Cliż

dT. O trzym am y stąd d T — mvdv i całkując *) rr mv2 m v 2

~ 2 2 ~ '

P rzy ro st siły żywej rów na się pracy sił, przyłożonych do punktu.

P rzy rost siły żywej ciała jest sumą prac, w ykonanych przez siły zewnętrzne lub we­

w nętrzne.

Na mocy zasady niezależności skutku siły, od poprzedniego ruchu punktu, do którego jest ona przyłożona, droga przebieżona przez p u n k t m ateryalny, ju ż będący w ruchu i pod­

dany sile, je s t wypadkową geom etryczną drogi v0t, przebieżonej z prędkością początko-

. F t2

wą v0 oraz drogi 0—, przebieżonej pod dzia-

L i

U l

łaniem siły.

Na mocy zasady niezależności skutków sił, działających na p u n k t m ateryalnyjedno- cześnie, droga przebieżona przez p u n k t m a­

teryalny, już będący w ruchu i poddany kil­

ku siłom, jest wypadkową^ geom etryczną drogi v0t, przebieżonej z prędkością początko­

wi ^!2

wą v0 oraz drogi , przebieżonej pod dzia- łaniem każdej z sił.

Z asady podstawowe m echaniki nie dają się dowieść, podobnie ja k nie daje się dowieść postulat E uklidesa. Słuszność ich, podobnie ja k i słuszność tego postulatu, w ynika ze zgodności faktów , z nich w yprowadzonych, z fak tam i zaobserwowanemi.

*) t. j. wykony wając operacyę sumowania

wyrazów nieskończenie małych (p. tł.).

586

jnjó ^{3 4} A zatem m ożna powiedzieć, że m echanika

nieco więcej winna je s t doświadczeniu, an i­

żeli geom etrya.

K ażde tw ierdzenie m echaniki je s t praw dzi­

we, jakiekolw iek weźmiemy jed n o stk i d łu­

gości, czasu i m iary, a przeto z konieczności jest jednorodne względem każdej z tych trzech wielkości zasadniczych.

IX . Ciepło i radyoaktywność.

Można dowieść, że siła żyw a cząsteczek ciała, o którem przypuszczam y, że jest w po­

zornym spoczynku, składa się z siły żywej cząsteczek w założeniu, że m asa każdej z nich jest ześrodkow ana w jej środku cięż­

kości, oraz z siły żywej każdej cząsteczki w jej ru ch u względem osi o kierunkach sta ­ łych, przechodzących przez środek cząste­

czki.

Jeżeli do tak zmierzonej siły żywej czą­

steczek dodam y pracę, któ rą w ykonałyby si­

ły spójności, sprow adzając cząsteczki do ta ­ kiej odległości, na jakiej znajdow ałyby się one, gdyby dane ciało było w stanie skupie­

nia doskonale stałym , to otrzym am y to, co podług definicyi je st ciepłem całkow item ciała.

M ayer powiedział w r. 1842, „że ciepło może być zamienione na pracę m echaniczną i vice versa oraz że w przem ianie tej zacho­

dzi stosunek stały pom iędzy ilością ciepła, wytworzonego lub zniszczonego, a ilością pracy, zniszczonej lub w ytw orzonej “.

Innem i słowy, ciepło je s t szczególną po­

stacią energii, postacią, k tó ra może przeobra­

żać się w pracę lub w siłę żywą i vice versa ta k samo, ja k praca i siła żywa przeobrażają się jedna w drugą.

W brew tej zasadzie, Becąuerel, profesor szkoły politechnicznej w P a ry żu , stw ierdził w r.,1896, że uran i inne ciała radyoaktyw ne zdają się „w ysyłać sam orzutnie i nieograni- czenie promienie, m ogące pobudzać fosfo- rescencyę ciał fosforyzujących, przyczem źródło tej energii je s t n ieznan e14.

W r. 1898 państw o Curie wydzielili z blen­

dy smolistej nowy metal, rad, k tó ry je s t tak samo radyoakty wny, ja k uran, lecz w stopniu nieporów nanie wyższym, gdyż energia jego je st dw a m iliony razy większa.

B erger podał dwa następujące tłum acze­

nia tego zjaw iska, napozór paradoksalnego:

Albo energia w ydzielana jest pracą sił w ew nątrz-cząstkow ych, działających w ura­

nie lub radzie.

Albo też energia ta je s t przeobrażeniem energii nieznanych jeszcze drgań, rozchodzą­

cych się w przestrzeni.

Sam Curie w odczycie, ogłoszonym wRe- vue scientifique z 13 lutego 1904 r., wypo­

w iada hypotezę, że takie wydzialanie energii może być wynikiem powolnej ewolucyi radu oraz pow staw ania gazu helu.

Nam nie w ydaje się rzeczą niemożliwą na­

wet i to, że część radu, dotąd nie dająca się zmierzyć, zamienia się na eter i że w tem właśnie tkw i przyczyna tego zdumiewające­

go wydzielania energii.

G dyby tak było i gdyby energia wydziela­

na pow staw ała kosztem samejże m ateryi ra- dyoaktyw nej, to naruszałoby to jednocześnie:

zasadę zachow ania m ateryi i zasadę zacho­

wania siły żywej. Być może, doprowadzi­

łoby to do zm ierzenia m echanicznego równo­

w ażnika m ateryi, a Becąuerel oraz państwo Curie podnieśliby rąbek zasłony, zakrywają­

cej stworzenie św iata.

X . Program kursu mechaniki.

N auka m echaniki może prowTadzić do naj­

wyższych zagadnień filozofii naturalnej;

niemniej przeto, gdyby na nas spadł kiedy zaszczyt w ykładania tej umiejętności, zasto­

sowalibyśm y skrom nie starą radę Kartezyu- sza, k tóry każe „prowadzić w porządku my­

śli nasze, zaczynając od przedm iotów naj­

prostszych i najłatw iejszych do poznania, by potem wznosić się powoli, ja k po sto­

pniach, aż do poznania, rzeczy najbardziej skom plikow anych".

Zaczęlibyśm y od cynem atyki, czyli nauki o ruchu samym w sobie, niezależnie od sił;

następnie przeszlibyśm y do statyki, czyli nauki o równowadze, i zakończylibyśm y dy­

nam iką, czyli nauką o ruchu w zależności od sił, które go wywołują.

W każdej z tych części zbadalibyśm y ko­

lejno:

1 ) p u n k t m ateryalny swobodny;

2 ) p u n k t m ateryalny, zmuszony do po­

zostaw ania na krzywej lub na p o w i e r z c h n i ;

3) nić giętką i nieciągliwą;

4) błonę giętką i nieciągliwą;

5) ciało stałe sztywne swobodne;

JM° 34 W S Z E C H Ś W IA T 537

6 ) ciało stałe sztywne, posiadające: je ­ den p u n k t stały, dwa pu nkty stałe, albo też kilka punktów n a swej powierzchni ze­

wnętrznej, stycznych do płaszczyzny stałej lub do innego ciała stałego sztywnego;

7) ciało stałe sprężyste;

8 ) ciecz nieściśliwą;

9) gaz, k tó ry w braku wszelkiej siły zewnętrznej przybrałby objętość nieskoń­

czoną.

Dla każdego twierdzenia m echaniki istnie­

ją wogóle: dowód czysto geom etryczny i do­

wód analityczny. K ażdy z nich m a swoje zalety. M etoda geom etryczna jest w y tw o r­

niejsza, uderza oko i łatw o zostaje w pam ię­

ci. M etoda analityczna je s t prostsza. My- byśmy się posługiw ali to jedną, to drugą.

Zależnie od rodzaju audytoryum , udzielili­

byśmy więcej lub mniej m iejsca m echanice stosowanej, t. j. badaniu:

mechanizmów, przenoszących ruch ciała, które może być m otorem , na inne, które mo­

że być narzędziem,

oraz m aszyn, składających się z motoru, mechanizmów i narzędzia, które do pewnego określonego przedm iotu stosuje pracę mo­

toru.

O dsunęlibyśm y do części dodatkowej teo- ryę przenoszenia się drgań oraz teoryę m e­

chaniczną ciepła, które, źdaniem naszem, są raczej częścią fizyki, aniżeli m echaniki wła­

ściwej.

W reszcie zadowalalibyśm y się zawsze pół- pewnością, k tó rą osiągnąć może wiedza ludzka.

X I. „Zasady m echaniki11.

A rtyk uł niniejszy czekał na kolej swą w tekach Revue Scientifiąue, gdy kolega nasz W ickersheim er ogłosił pracę analogi­

czną, zaw ierającą 130 str. ⁸ .

Je st to praca sumienna, mieszcząca w so­

bie poglądy zdrowe. Przeczytanie jej zale­

camy każdem u, kto pragnie zdać sobie spra­

wę z tego, czem je s t m echanika i czem może zostać w przyszłości.

W ickersheim er słusznie powiada, że trz e ­ ba oczyścić nauczanie m echaniki, podobnie jak i nauczanie w szystkich innych um ie­

jętności, od niejasności m etafizycznych i błę­

dów antropom orfizm u, że, pom ijając tarcie na początku dynam iki, czynim y to tytułem

pierwszego przybliżenia, by ustopniować trudności; że rów now aga jest tylko abstrak- cyą; że w zjaw iskach m ateryalnych n aj­

prostszych wchodzi w grę cała m echanika, jeżeli chcemy je zanalizować w sposób zu­

pełny.

Trzeba stosować wyżej wspom nianą regu­

łę K artezyusza, ale, skoro się rozwiązało za­

gadnienie uproszczone, nie należy w yobra­

żać sobie, żeśmy je rozpatrzyli w całości.

M echanika je s t nauką doświadczalną, a św iat znamy tylko przez wrażenie, które spraw ia on na zmysły nasze. Mechanika jest subjektyw na i antropom orficzna W ickers­

heim er robi godne uznania wysiłki, by ją uczynić objektyw ną i bezwzględną, ale w y­

siłki te, zdaniem naszem, zmierzają do celu, który jest nie do osiągnięcia.

W ydaje nam się niezbędnem przyjąć kilka postulatów za podłoże, su b strat każdej um ie­

jętności, i z naszej strony przyjm ujem y po­

stu laty następujące:

Jesteśm y zwierzętami, poruszającem i się n ajed n y m z najm niejszych księżyców słoń­

ca; ziemia obraca się dokoła linii biegunów ’) a jej środek ciężkości zatacza praw ie do­

k ładną elipsę dokoła środka ciężkości u kła­

du słonecznego, jako ogniska; ten ostatni środek ciężkości sam porusza się ruchem , m ało jeszcze znanym , względem środka ciężkości naszego W szechświata, który to środek, do nowego rozkazu, uważam y za nieruchomy.

Nasze „ja ‘‘ jest syntezą wszystkich „ja “

| komórek, których jesteśm y agregatem . Od chwili poczęcia, w życiu płodu i w młodości, kom órki nasze rozw ijają się i mnożą: nasze ja rośnie. W sąsiedztwie m axim um wszelka funkcya zmienia się mało: w wieku d ojrza­

łym nasze ja je s t praw ie stałe. W starości i od chwili śmierci kom órki nasze niszczeją i um ierają: nasze ja gaśnie.

Mamy pojęcie przestrzeni bezwzględnej, chociaż nie rozporządzam y żadnym punktem

1) P tolem eusz tłum aczył ruch dzienny obro­

tem całego W sze ch św ia ta (z w yjątk iem Ziem i) dokoła linii biegunów . D ziecko b aw iące się b ą ­ kiem może przypuścić, że ono samo, Z iem ia i c a ­ ły W szech św iat obracają się dokoła osi je g o b ą ­ ka. A le tłum aczenia te są nieskończenie m niej praw dopodobne, aniżeli K opernikow ski o b ró t zie-

! mi i o b ró t bąka.

538 W S Z E C H Ś W IA T No 34 oparcia nieruchom ym i chociaż nie możemy (

naw et stw ierdzić praktycznie i z wszelką pewnością, że dwie proste są równe, że trzy p unkty leżą na prostej lub że cztery p u nkty znajdują się w jednej płaszczyznie.

Mamy pojęcie p u n k tu m ateryalnego, ciała 0 wym iarach nieskończenie m ałych, całko­

wicie odosobnionego w przestrzeni, aczkol­

wiek zaobserwowanie takiego ciała je s t dla nas zupełnem niepodobieństw em :

1 ) ponieważ w szystkie ciała przy ro d y m a­

ją w ym iary skończone;

2 ) ponieważ nie możemy u su n ąć—chyba siłą myśli — w szystkich ciał W szechśw iata z w yjątkiem jednego;

3) ponieważ, naw et gd y by się to nam powiodło, oprócz tego ciała pozostalibyśm y jeszcze m y sami, k tórzy obserw ujem y.

W ciągu całego życia, a szczególnie w wie­

ku dojrzałym , m am y świadomość tego, że nasze ja , które jest trw ałe, odbiera w rażenia kolejne, że puls nasz bije praw ie regularnie 1 że przechodzim y naprzem ian przez okresy czuwania i snu; takim w ydaje nam się po­

czątek pojęcia czasu.

M amy pojęcie czasu bezwzględnego, cho­

ciaż nie możem y stw ierdzić praktycznie i z zu­

pełną pewnością współczesności dw u zja­

wisk. Mamy pojęcie czasu rozłożonego p ra ­ widłowo, czego dowodem jest w łaśnie to, że człowiek nie zajęty uważa, że czas m u się dłuży, człowiek zaś czynny je s t zdania poety:

E t interea fu g it irreparabile tem pus.

W ickersheim er określa czas ja k o „zm ien­

ną niezależną, której funkcyam i są w spół­

rzędne p u n k tu , w yznaczonego względem trzech osi w spółrzędnych, zajm ujących , w przestrzeni położenie sta łe “. Najważniej- | szą wadą tej definicyi jest to, że pozwala ona podstaw ić zam iast czasu jakąkolw iek je ­ go funkcyę.

M amy pojęcie sił statycznych, chociaż spo­

czynek nie istnieje w przyrodzie.

W ickersheim er odrzuca a p rio ri owe poję­

cia przestrzeni, czasu i siły, któ re człowiek zawdzięcza swoim zmysłom oraz trw ałości swego ja. Co do nas, uw ażam y za roztro ­ pniejsze przyjąć je z dobrodziejstw em inw en­

tarza, przyznając się zarazem do tego, że człowiek nie może posiąść ich inaczej ja k ty l­

ko w sposób w zględny i subjektyw ny.

Różnica pom iędzy autorem tym a nami jest tylko w odcieniu albo, jeśli kto woli

w odm iennym sposobie w y rażan ia tej samej myśli.

X II. „Materya i rnch“.

26 stycznia 1905 r. pułkow nik H artm ann bronił przed francuskiem Tow arzystw em fi- lozoficznem ciekawej tezy o m ateryi i ruchu i z tego powodu prow adził dyskusyę z pro­

fesoram i H adam ardem , P ainleve i Perrinem.

H artm an n nazywa akcyą iloczyn m v, który m echanika klasyczna nazyw a ilością ruchu.

W ywodzi on różne m echaniki, które tem są w stosunku do m echaniki klasycznej, czem są geom etrye R iem anna i Łobaczewskiego w stosunku do geom etryi Euklidesa, a które w ydają nam się poprostu igraszkam i umysłu.

Teza H artm an n a jest dowodem, że w me­

chanice niem a nic nietykaluego; atoli po przeczytaniu jej pozostajem y wraz z profe­

soram i Painleve i Lecornu skrom nym obroń­

cą m echaniki klasycznej, zgadzając się z Freycinetem , że jest to nauka doświadczal­

na, a z Poincarem , że wszystkie jej twierdze­

nia są mniej lub więcej hypotetyczne.

Tłum . S. B.

ZA ĆM IEN IE

SŁOŃCA 30 S IE R P N IA 1905 r.

30 sierpnia, r. b. upłynie 18 la t 11 dni od dnia, kiedy przez północną część k raju na­

szego przechodził pas całkow itego zaćmienia słońca, w idzialnego wszędzie u nas jako p ra­

wie całkowite. Zainteresow anie się niepo- wszedniem zjaw iskiem udzieliło się wtedy u nas nietylko szczupłemu g ro nu przyro­

dników, którzy zorganizowali p arę wypraw naukowych, ale również, ja k to przypom ni sobie wielu czytelników, ogarnęło szerokie koła oświeconej lu d n o ści1).

Tysiące ciekawych doznały wszakże zawo­

du, gdyż ranek 19 sierpnia 1887 roku był pochm urny i m glisty; dostrzeżono jedynie

*) D ow odem zajęcia może b y ć p o n ie k ąd n ie b y ­

w ały w naszych sto su n k ach k się g a rsk ic h fa k t, że

3 0 0 0 egzem plarzy p o p u larn ej b ro sz u rk i I . K lej-

b e ra o zaćm ieniach rozkupiono w k ilk a dni

( „ K r a j“ z r. 1 8 8 7 , M 32).

JMś 34 W S Z E C H Ś W IA T 539 nastąpienie zupełnego zmroku w chwili cał­

kowitego zaćm ienia.

Bardzo m ałym był również plon licznych ekspedycyj astronom icznych: kilka fotografij z chwili całkow itego zaćm ienia 1). A tak wiele obiecywano sobie po niem! Pas całko­

witego zaćm ienia przebiegał na lądzie aż 10000 hm— od L ipska do m orza Jap o ń sk ie­

go; m ożna było spodziewać się, że gdziekol­

wiek na ta k wielkiej przestrzeni niebo będzie łaskawe dla astronom ów .

Zaćmienie nadchodzące w dniu 30 sierp­

nia, uw aża się za „pow tórzenie1* tego nie­

szczęsnego zaćmienia; wyraz „powtórzenie"

wym aga pewnego w yjaśnienia. W ciąga okresu, zwanego Sarosem, a obejmującego 6585,3 dni (to jest 18 lat 11 dni lub 18 lat

1 0 d n i—w razie pięciu la t przestępnych), zaćmienia słońca i księżyca zachodzą pozor­

nie niereg ularn ie—w nierównych odstępach czasu. Podczas każdego następnego Sarosu zaćmienia zachodzą w tym samym porządku i w ty ch sam ych odstępach czasu, ja k w cią­

gu poprzedniego, przyczem każdem u zaćmie­

niu jednego Sarosu odpowiada następujące w 6585,3 dni zaćmienie drugiego Sarosu;

w tem znaczeniu mówi się, że zaćmienia się pow tarzają. Czas takiego pow racania zać­

mienia w ynosi— dla zaćmień księżyca 865 lat a dla zaćm ień słońca 1260 lat. Rozm iary jednego i tego samego zaćmienia w różnych jego pow rotach i kraje, w których jest w i­

dzialne, byw ają wszakże niejednakowe. Za przykład tej ostatniej uwagi może służyć zaćmienie, o którem mowa, a które w roku bieżącym będzie widzialne u nas tylko jako częściowe. P as całkow itego zaćmienia za­

czyna się ty m razem w K anadzie, przecho­

dzi przez południow ą część zatoki Hudsoń- skiej, A tlan ty k , północną Hiszpanię, w yspy Balearskie, Alger, Tunis i kończy się w A ra ­ bii. Trw anie całkow itego zaćmienia w ma- ximum 4 m inuty

W W arszaw ie wielkość zaćm ienia=0,60, to znaczy, że w chwili m axim um 0 , 6 —-3/ 6

średnicy słońca będą zakryte przez kiężyc;

początek w W arszaw ie o godzinie 1 min.

45,6, koniec o godz. 3 min. 51,9. Ażeby z przytoczonych liczb otrzym ać dokładny

J) Z d ję ty c h przez pp. B iełopolskiego i von G łasenappa z P e te rs b u r g a i A ra i z Tokio,

czas (warszawski) początku i końca zać­

m ienia dla miejscowości, w prom ieniu kilku­

dziesięciu mil, wiedzieć należy, że na każde

1 0 m il (różnicy w długości), o które dana miejscowość jest położona na wschód od W arszawy, początek i koniec zaćmienia opóź­

niają się o 1 , 6 m inuty, a na każde 1 0 mil od­

ległości na południe (różnicy szerokości), początek zaćm ienia opóźnia się o ^{0 , 6} min., koniec zaś o 1,5 m inuty. O tyleż m inu t fazy w ystępują wcześniej, jeżeli miejscowość je s t położona na zachód lub północ od W arszawy.

Pierw sze zetknięcie się księżyca ze słoń­

cem nastąpi na zachodniej części tarczy słoń­

ca, ostatnie zaś n a południowo-wschodniej, d o łem okiem obserwować można słońce przez kolorowe lub zakopcone szkło, albo p a­

pier z przekłutą dziurką. W razie obserw a­

cyi przez lunetę można będzie widzieć cieka­

we zachodzenie księżyca na liczne obecnie

p lam y na słońcu. T. B.

K R O N IK A NA UK OW A.

Z dziedziny m iar i wag. Z e spraw ozdania k tó ­ re B enoit, d y re k to r B iu ra m iędzynarodow ego, złożył M iędzynarodow em u K om itetow i w ag i m iar w yn ik a, że je d n o stk a m asy, k tó rą p rze d sta w ia ją w zorce z p la ty n y z dom ieszką iry d u zachow ała się od czasu ro zd an ia ty c h wzorców państw om , należącym do t. zw. konw encyi m etra, z d o k ła d ­ nością do je d n e j stum ilionow ej, t. j. granicy, k tó rej pom iary dzisiejsze przekroczyć nie m ogą.

W n io sek te n w y p ły w a z niezm ienności rów nań dotyczących 6 ciężarów kilogram ow ych, k tó re po w iększej części nie b y ły używ ane od r. 1889.

N atom iast in n e k ilogram y, k tó re służyły do czę­

stych porów nań, stra c iły cokolw iek ze sw ej m asy albow iem ró w n a n ia ich różnią się od średniej z tam tych, d ają c o k ilk a se tn y ch m iligram a m niej.

A zatem , z pom iarów ty c h w ynika: z je d n e j stro ­ n y pew ność zupełna co do zachow ania się w zor­

ców, bardzo mało używ anych, z d ru g iej zaś s tro ­ n y — konieczność sp raw d zan ia od czasu do czasu ty c h , któ re są ciąg le w użyciu, je ż e li chcem y w ziąć na sieb ie odpow iedzialność za se tn ą część m iligram a n a kilogram czyli za je d n ę stum iliono- w ą w w artości w zględnej; je s t to dokładność, k tó rej na szczęście w ym aga niew ielk a ty lk o licz­

ba pom iarów fizycznych.

W tem sam em sp raw o zd a n iu w skazane są w ar­

tości, do k tó ry c h prow adzą: z je d n e j stro n y , po­

m iary C happensa, a z d ru g iej — nieodżałow anego

M aie d e L ep in ay a oraz B uissona, zm ierzających

do oznaczenia m asy d ec y m e tra sześciennego wo­

540 W S Z E C H Ś W I A T JM® 34

d y . B ardzo zgodne w y n ik i tych pom iarów w y ­ kazu ją. że m asa ta różni się o d k ilo g ra m a zale­

dw ie o 0 ,0 0 0 0 3 , t. j . o w ielkość, k tó re j m ałość przynosi zaszczyt m etrologom , co stw o rz y li kilo­

gram , opierając się n a d ec y m e trz e sześciennym . C iekaw a je s t d ec y zy a K o m ite tu m ięd zy n aro d o ­ w ego, k tó ra zezw ala n a p o słu g iw a n ie się te rm i­

nem „ k a ra t m e try c z n y " n a oznaczenie, w h an d lu drogiem i kam ieniam i, m asy 2 0 0 mg. M asa ta zaw iera się pom iędzy b ard z o różnem i w a rto śc ia­

mi, k tó re po siad a k a r a t w różnych k ra ja c h , a k tó ­ ry c h d o tą d n ie zarzucili ju b ile rz y . To d ro b n e ustę p stw o d la n azw y b ardzo rozpow szechnionej zachęci zapew ne in te reso w an y c h do p rzy ję cia w szędzie je d n a k o w e j w arto śc i k a ra ta , k tó reg o rozm aitość j e s t źródłem niezliczonych tru d n o ści, a n ie k ied y n a w e t u ła tw ia oszustw o.

' W k ró tk iej no tatce, dotyczączej m e tró w spo­

rządzonych z p la ty n y z dom ieszką irj-d u , zn a jd u ­ jem y dow ód ich stałości, analogiczny do dow odu, k tó ry przy to czy liśm y , m ów iąc o k ilo g ram ie. N ie ­ co dalej n a s tę p u je o b sz ern a p raca, obejm u jąca h isto ry ę w zorców m e try czn y c h od stw orzenia u k ła d u aż do dni naszych. B ardzo ja s n e defini- cye,- k tó re zn a jd u je m y w tej p rac y , u w ażać m oż­

n a za d ecy d u jące w tej ta k su b te ln e j k w esty i.

N o ta tk a G uillaum ea tłum aczy, co należy rozu­

m ieć przez term in: ,;sk a la te m p e ra tu r n o rm a ln a 11 i w yjaśnia, w ja k i sposób sk a la t a d a je się urzeczy w istn ić na całej rozciągłości te m p e ra tu r, dziś dostępnych.

W reszcie rozp raw a B e n o ita i G uillaum ea zdaje sp raw ę z dośw iadczeń, prow adzonych od la t cz te­

rec h w b iurze m iędzynarodow em , celem oznacze­

n ia w arunków , w k tó ry c h o d b y w a się w geodezyi stosow anie d ru tó w n a p ię ty c h do pom iaru p odstaw . B y ocenić ilość p rac y , w łożonej w te b ad a n ia dość je s t zauw ażyć, że sp raw o z d a n ie u w zg lę d n ia przeszło 1 5 0 0 0 0 o d czy tań u sk u te cz n io n y ch w w a­

ru n k ac h n ajro zm aitszy ch , i sy ste m a ty c z n ie m o­

dyfikow anych.

G odna u w ag i j e s t ścisłość ja k ą zdołano osiąg­

nąć. O kazuje się, że d r u ty n ap ięte pozw alają zaręczyć, w m ierzen iu p o d sta w , za dokład n o ść do je d n ej m ilionow ej, w znacznej części d zięk i u ż y ­

ciu aliażów niero zszerzaln y ch , k tó re z n o s z s b łę d y , pochodzące z te m p e ra tu ry , t. j. b łę d y najw iększe, iakiem i d o tą d obciążone b y łv te pom iary.

(R evue g. d. S.). ' S . B .

— S iła ciężko ści w Indyach. G. G. Bur- r a d p rze d sięw z iął sz ereg p o szu k iw ań , celem sp raw d ze n ia o b se rw ac y j, k tó re w y k o n a li b y li w la tac h od 1 8 6 5 do 1 8 7 3 B a se v i i H ea v isid e , posługując się w ahadłam i sek u n d o w em i T o w arzy ­ stw a K rólew skiego. W y n ik o g ólny j e s t te n , że w arto ści B aseviego są zaw sze za nizkie, a to z po­

w odu że u ży w a ł on do w a h a d ła p o d sta w y d re ­ w n ian ej, a w ięc g ię tk ie j. A toli o d stę p stw a nie są sta łe poniew aż zgięcie p o d sta w y d rew n ia n ej zależne było, p raw dopodobnie, od te m p e ra tu ry

i w ilgotności. N a w szy stk ich p o łudnikach h i­

m alajsk ich stw ierdzono, że k ie ru n e k ciężkości u le g a n astępującem u praw u ogólnem u: w sąsiedz­

tw ie zw ro tn ik a, w m iarę posuw ania się na północ, k ie ru n e k ciężkości zm ienia się z północnego na południow y; w dolinie G angesu k ie ru n e k ten w dalszym ciągu odchyla się na p o łudnie n a prze­

strzen i k ilk u s e t mil an g .; n astęp n ie je d n a k od chw ili g d y się ukażą szczyty H im alajsk ie, zaczy­

n a odchylać się na północ.

(R . g. d. S.). S . B .

— Rozchodzenie się tonów muzycznych w rurach trzym etrow ej średnicy. W r. 1895

j Y iolle i V a u tie r w yko n ali sz e re g dośw iadczeń n a d rozchodzeniem się głosu w ogóle w rurze, ciągnącej się prostoliniow o na p rze strzen i 29 2 2 m

i m ającej trz y m e try w śred n icy . O becnie, ciż sam i d wa j b adacze zajęli się zbadaniem rozchodze­

n ia się tonów m uzycznych w szczególności. P ie r­

wszym w ynikiem , k tó ry zdołali oni otrzym ać, je s t to, że w łasności ak u sty cz n e u trz y m u ją się bez zm iany na w ielkich odległościach przyczem je ­ d n ak doniosłość (t. j. p rze strzeń , n a ja k ą sięga i głos) zależy o d w ysokości tonu. T ony w ysokie nie p rz e n ik a ją ta k daleko, ja k to n y nizkie. T ak

| np. g d y ut_L (32 d rg a n ia podw ójne) w ielkiej pisz­

czałki organow ej, w ysokiej na 16 stóp, słychać w yraźnie na odległości 25 h m , to r e .7 (4 4 0 0 d rg a ń podw ójnych) ju ż po przeb ieżen iu 1 8 0 0 m

w y d a je się szm erem , całkow icie pozbaw ionym c h a ra k te ru m uzycznego, a o k ilk a se t m etrów d a­

le j za n ik a zupełnie.

Chociaż n a tu ra p rz y rz ą d u oraz sposób w y tw a ­ rza n ia to n u n ie pozostają bez w p ły w u n a w yniki, to je d n a k n a ogół m ożna pow iedzieć, że, w o b rę ­ b ie całej sk a li m uzycznej, doniosłość to n u w rurze j e s t o d w ro tn ie proporcyonalna do p ie rw ia stk u k w ad rato w e g o z liczby d rg ań . Oznaczywszy liczbę d rg a ń , odniesioną do ut_[, przez n , donio­

słość zaś, w yrażoną w p odw ójnych długościach r u r y c = 5 8 4 4 m ^przez p, stw ie rd z im y , że p V n

j e s t stałą. G odna u w ag i je s t zgodność w yniku te g o z te o ry ą K irchhoffa.

B iot p rzek o n ał się, że m elodye, w y g ry w a n e na flecie, przenoszą się przez ru rę , d łu g ą na 951 m , w sta n ie niezm ienionym , pomimo niew yraźności

; tonów w ysokich. R e g n a u lt, na pod staw ie spo- I strzeżeń, poczynionych zapom ocą rezonatorów K oniga, u trzy m y w a ł, przeciw nie, że pozorna p ręd ­ kość tj^ch o statn ich tonów je s t znacznie m niejsza od p ręd k o śc i tonów nizkich. V iolle i Y autier, zbad aw szy ton y , w y tw arzan e przez w praw nych m uzyków w w aru n k ach n ajrozm aitszych, a więc to n y pojedyńcze, tony n astęp u jące po sobie w e ­ d łu g różnych m elodyj oraz tony jed n o czesn e dwu in stru m e n tó w , nie m ogli zauw ażyć innej zmiany prócz osłabienia, w zrastająceg o z odległością aż do zupełnego zaniku w łasności m uzycznych. D o­

p óki ty lk o trw ały tony, u trzy m y w a ły się bez

zm iany ich ry tm , w ysokość a n a w e t barw a.