O R G A N P O L S K IE G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N IK Ó W IM. K O P E R N IK A
P A Ń S T W O W E W Y D A W N I C T W O N A U K O W E
Z a le c o n o d o b ib lio te k n a u c z y c ie ls k ic h i lic e a ln y c h p is m e m M in is te r s tw a O ś w ia ty n r IV /O c-2734/47
*
Z 0 & ]ą$
T R E S C Z E S Z Y T U 1 (1 9 1 7 )
S u b o t o w i c z M ., D o ty c h c z a s o w e r e z u l ta t y i d a ls z e p e r s p e k ty w y b a d a ń K s i ę ż y c a ... 1 P i n o w s k i J „ D la c z e g o w y m a r ł n a jlic z n ie js z y g a tu n e k p t a k a n a Z ie m i . . 6 N o w i ń s k i M ., Z w ie r z ę ta a s z a ta r o ś lin n a ... 9 D u d z i a k J., W a ż n ie js z e o so b liw o śc i p r z y r o d y n ie o ż y w io n e j w p o łu d n io w e j
P o l s c e ... 11 Ł u k a s z e w i c z K ., K u ła n (E qzius h e m io n u s P a ll.). J e g o e k o lo g ia i o b ecn e
r o z s i e d l e n i e ... 14 D ro b ia z g i p rz y r o d n ic z e
N ie z w y k ły p t a k n ie l o t K iw i (I. S a m e k ) ...16 S ta p e lia (H. T r z c i ń s k a ) ... 17 A k w a r iu m i t e r r a r i u m
P r y s te lk a R id d le ’a — P r is te lla r id d le i (M eek) (Z. L o re c ) . . . . 18 R o z m a i t o ś c i ... 19 R e c e n z je
N a m a r g in e s ie n o w y c h p o z y c ji B ib lio te c z k i P r z y r o d n ic z e j (K . W o d zic k i) 22 J . A . B u tl e r : I n s id e t h e liv in g c e li (B. S z a b u n i e w i c z ) ... 23 Z k r o n ik i ż a ło b n e j
P ro f . L e o p o ld W ę g rz y n o w ic z ... 24
S p i s p l a n s z
la . P A W Z W Y C Z A JN Y (P a v o c r is ta tu s L.) — fo t. W . S tr o jn y Ib . P A W Z W Y C Z A JN Y (P a v o c r i s ta t u s L.) — fo t. W . S tr o jn y
II. K O R Y T A R Z E K O R N IK A n a je s io n ie — fo t. J. M a łe c k i
II I . M A S Y W M E H E S T E N U w y ła n ia j ą c y s ię z m g ły — fo t. J . P io tro w s k i IV . JA K O B S T IG E N , s to k i lo d o w c a o ra z g r a ń A u s tr y g e n — fo t. J. P io
tr o w s k i
N a o k ła d c e : G IL — fo t. W . P u c h a ls k i
P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E
O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W I M. K O P E R N I K A
STYCZEŃ 1961 ZESZYT 1 (1917)
M IE C Z Y S Ł A W S U B O T O W IC Z (L ublin)
DOTYCHCZASOWE R EZ U L TA T Y I DALSZE PER SPEK TY W Y BADAŃ KSIĘŻYCA
a) I I I - c i a ra d z ie c k a r a k i e t a k o s m ic z n a — p ie rw s z y lo t k o sm ic z n y d o k o ła K się ż y c a i p ie r w s z a fo to g ra fia jeg o
n ie w id o c z n e j z Z ie m i s tro n y
W dniu 4. X. 1959 r. III-cia radziecka rakieta kosmiczna dostarczyła na orbitę okołoksięży- cową automatyczną stację międzyplanetarną (ASM). Była to cylindryczna konstrukcja z ku
listym i podstawami o długości 1,3 m i średnicy 1,2 m o masie 278,5 kg. Na zewnątrz stacji ulo
kowano także część aparatury pomiarowej, ba
terie fotowoltaiczne i anteny. ASM była wypo
sażona w aparaturę fototelewizyjną, system orientowania stacji w przestrzeni względem Słońca i Księżyca, urządzenia programujące dla kierowania aparaturą na pokładzie ASM, w e
wnętrzny i zewnętrzny system regulacji tem peratury, aparaturę telem etryczną dla przeka
zania zdjęć oraz w yników dokonanych pomia
rów. System orientacji w przestrzeni ustawiał i utrzym ywał ASM w chw ili dokonywania zdjęć w odległości 60— 70 tys. km od Księżyca na prostej łączącej Słońce z Księżycem, zaś sygnał obecności Księżyca w polu „widzenia”
aparatury optycznej uruchamiał automatyczną aparaturę fotograficzną. Po zakończeniu ekspo
zycji ASM wprawiono z powrotem w ruch obro
towy, celem utrzymania wewnątrz stacji wła
ściwej temperatury.
Aparatura fototelew izyjną była zaopatrzona w dwa obiektyw y o ogniskowych 0,2 i 0,5 m.
Po trwającej przez około 40 min. ekspozycji 35-m ilim etrowego film u zdjęcia zostały na ASM automatycznie w yw ołane, utrwalone i w ysu
szone, dzięki czemu m ogły być długo przecho
wane w kasetach. Układ fototelew izyjny prze
kazał obrazy Księżyca na film ie drogą telem e
tryczną z ASM na Ziemię w postaci zapisu elektromagnetycznego. Maksymalna liczba linii na klatkę zdjęcia wynosiła w system ie telew i
zyjnym do 1000. Obraz przekazywano z ASM na Ziemię w sposób ciągły, podczas gdy dane pomiarowe w transmisji impulsowej. Cała apa
ratura łączności radiowej z ASM była na Zie
mię dublowana, aby zwiększyć pewność uzyska
nia zamierzonych wyników. Moc odbierania w antenach radiowych sieci śledzącej była rzędu do 10-18 wata.
ASM przeleciała w odległości 7900 km od środka Księżyca, przy czym punkt maksymal
nego zbliżenia znajdował się w południowej czę
ści Księżyca. Maksymalna odległość od Ziemi (apogeum) wynosiła 480 tys. km, perigeum zaś — 47 500 km. Nachylenie płaszczyzny orbity ASM do płaszczyzny równika Ziemi wynosiło 70°, zaś do płaszczyzny orbity Księżyca 86,5°, zwiększając się następnie na skutek oddziaływa
nia Księżyca do 93°. Gdyby ruch ASM odbywał się tylko w polu grawitacyjnym Ziemi, trwałby wiecznie, ale zakłócenia pochodzące od Księżyca spowodowały szybkie obniżenie się perigeum orbity. Obliczono, że ASM miała wykonać 12—
13 obiegów dokoła Ziemi z okresem 15,76 doby i wejść do atmosfery Ziemi w kwietniu 1960 r.
Do najciekawszych osiągnięć ASM należy nie
wątpliwie fotografia, pokazująca około 70%
drugiej strony Księżyca. Strona zwrócona stale do Ziemi jest znana stosunkowo bardzo do
brze; naliczono na niej około 300 000 kraterów.
W istocie dostrzegamy z Ziemi około 59°/o cał
i
2
kowitej powierzchni Księżyca; w idzim y zatem pewne fragm enty drugiej półkuli na jej brze
gach dzięki libracji, zjawisku „kołysania się”
Księżyca, w yw ołanym m iędzy innym i niejedno- stajnością jego ruchu obiegowego po eliptycznej orbicie dokoła Ziemi (podczas gdy ruch obro
tow y Księżyca dokoła osi jest jednostajny).
Zdjęcia dostarczone przez ASM wykazują prze
dłużenia mórz, łańcuchów górskich i kraterów, których ślady dostrzegamy przy maksymalnej libracji. Niezauważalne naw et przy m aksym al
nej libracji zachodnie brzegi Morza Granicznego i Morza Sm ytha zachodzące na drugą półkulę zamykają się wyraźnie na zdjęciu w kolisty owal. Między tym i morzami leży krater Neper.
Leżące na granicy maksymalnej libracji Morze Nieznane (Mare Incognito) zostało zidentyfiko
wane jako krater, nazwany przez radzieckich odkrywców kraterem Joliot-Curie. Znajduje się
stw ierdzić przewagę obszarów górskich oraz stosunkowo m ało mórz, tak samo znacznie mniej jest kraterów. Góry księżycowe na zdjęciu przy
pominają góry na Ziemi. P oniew aż, góry ziem skie pow stały w rezultacie bardzo powolnych przepływ ów w plastycznej skorupie naszej pla
nety, częściowo zaś w rezultacie czynności w ul
kanicznej, należałoby przyjąć, że podobne jest pochodzenie gór z drugiej strony Księżyca. Do
tychczasowe teorie pochodzenia gór na Księżycu w iązały je z uderzeniami m eteorów i zakładały, że wnętrze Księżyca przez przeważający okres jego historii było zim ne i sztyw ne.
Interesujące wyniki, dotyczące „gór” księży
cowych zostały przedstawione na konferencji COSPAR-u w N icei 1960 (Z. K o p a l z Man
chesteru). Stwierdzono mianowicie, że nachyle
nie w zniesień księżycowych względem poziomu w ynosi zaledwie 10°. Mimo to wysokość gór
O 0,5 1 1,5 2 2,5
I— I____ I____I I ■ •10 5 km
ono nieco na północ od Morza Granicznego. Je
den z odkrytej grupy kraterów (środkowy) na zachód od krateru Joliot-Curie otrzym ał imię Łomonosowa. Zaczynający się na północ od wspom nianej grupy kraterów łańcuch górski o długości blisko 2000 km biegnie początkowo na zachód ,skręca następnie na południe, prze
cina równik księżycow y i kończy się na półkuli południowej Księżyca; otrzym ał on nazwę Gór Radzieckich. W pobliżu południowego krańca tych gór wznosi się potężny — o średnicy po
nad 100 km — krater Ciołkowskiego. Dalej na południowy-zachód widać wyraźnie zarys brze
gów Morza Marzenia. Daleko na zachód od Gór Radzieckich widzim y ow alny kształt brzegów Morza M oskiewskiego z Zatoką Astronautów.
Morze to jest typu kraterowego; długość jego wynosi około 300 km. Radzieccy odkrywcy nie nadali jeszcze nazwy kilku widocznym na zdję
ciu kraterom. Dalsze loty wyjaśniają więcej szczegółów w obszarze zachodnim i południo
w ym niewidocznej z Ziemi półkuli Księżyca.
Na skutek frontalnego oświetlenia zdjęcie nie pokazuje szeregu m niejszych szczegółów (kra
tery). Zapewne całą jasną powierzchnię zdjęcia w części północnej, zachodniej i południowej pokrywają kratery i góry, w m niejszym stop
niu — morza. Ogólna analiza zdjęcia pozwala
księżycow ych sięga do 6 km. W zniesienia księ
życow e badano z pomiarów przesuwania się cieni gór — w związku z pozornym ruchem Słońca na księżycow ym „niebie”. To pozwoliło określić wysokość oraz profil gór na Księżycu.
Z analizy danych pomiarów dostarczonych przez radzieckich Łunników wynika, że pole m agnetyczne Księżyca w pobliżu powierzchni nie może przewyższać 50 do 100 gamm (1 gam
ma = 10~5 ersteda). Uważa się obecnie, że efek
tyw ne pole K siężyca nie jest większe niż 5%
efektyw nego pola m agnetycznego Ziemi.
Fizyk amerykański N e u g e b a u e r (1960) zwrócił uwagę na możliwość istnienia pola m agnetycznego Księżyca, mimo, że użyte ma
gnetom etry (czułość — około 6 • 10-4 ersteda) pola tego nie zarejstrowały, chociaż jego w iel
kość znacznie może przekraczać czułość uży
tych przyrządów. Ewentualne pole m agnetyczne K siężyca może być ścieśniane przez korpusku- larne promieniowanie Słońca (lub przez sło
neczny „w iatr” plazmowy) — do cienkiej war
stew ki ponad nasłonecznioną powierzchnią Księ
życa. Po przeciwnej stronie Księżyca jego pole m agnetyczne może rozciągać się do znacznych odległości. To ścieśnianie pola magnetycznego przez plazmę (albo unoszenie pola wraz z poru
szającą się plazmą) jest znanym zjawiskiem
3 z prac nad ograniczaniem plazmy w reaktorach
termojądrowych. Przyjmując, że gęstość proto
nów wynosi 500/cnr, a ich średnia prędkość w ynosi 1000 km/sek., można łatw o pokazać, ja
kie pole m agnetyczne może być przez nie ścieś
nione: wynosi ono co najwyżej 1,4 • 10~2 ersteda.
Radzieckie rakiety kosmiczne w ykryły w po
bliżu Księżyca bardzo rozrzedzoną jonosferę na wysokości około 10 tys. km. Nie jest pewne, czy Księżyc posiada naw et bardzo rzadką atmo
sferę. Z badań radioastronomicznych wynika, że atmosfera K siężyca powinna być co najmniej 1012 razy rzadsza od atmosfery ziemskiej przy powierzchni Ziemi.
b) Z n a c z e n ie b a d a ń K się ż y c a d la te o r ii p o c h o d z e n ia U k ła d u S ło n e c z n e g o i d la k o sm o lo g ii
Ze względu na historię Układu Słonecznego, Księżyc jest niezw ykle interesującym obiektem badań, gdyż przeszłość jego można odczytać z jego powierzchni i płytkiej warstw y przypo
wierzchniowej, które dzięki brakowi atmosfery i brakowi erozji wodnej doznały minimalnych zmian. H. C. U r e y przypuszcza, że względy kosmologiczne czynią badania Księżyca bardziej atrakcyjne niż przyszłe badania Marsa i Wenus.
Fizyk amerykański J a s t r o w nazywa Księżyc astronomicznym kam ieniem Rosetty.
Współczesne poglądy na istnienie układów planetarnych gwiazd przyjmują, że niemal w szystkie w olno wirujące gwiazdy utraciły swój m oment pędu poprzez tarcie z równikowo rozmieszczonym dyskiem materii, z którego w drodze tworzenia się lokalnych kondensacji w ytw orzyły się układy planetarne. Dlatego przypuszcza się, że niemal wszystkie wolno w i
rujące gwiazdy posiadają układy planetarne (lub obłoki m aterii gazowej i pyłowej w postaci rów
noleżnikowego dysku), ponieważ w system ie układ planetarny—gwiazda przeważającą część m omentu pędu transportuje układ planetarny.
Nie jest dotąd rozstrzygnięta kwestia, czy układ planetarny powstał z gorących gazów Słońca: jeżeli — tak, planety (i Księżyc) m u
siały do zestalenia — w procesie kondensacji m niejszych centrów tych gazów— przechodzić przez fazę ciekłą. Jeżeli natomiast proces po
wstawania planet odbywał się w drodze konden
sacji zimnych gazów, pyłów i m ałych ciał roz
proszonych pierwotnie w przestrzeni kosmicz
nej, to możliwe, że planety w ogóle nie przecho
dziły przez fazę ciekła. Rdzeń ich mógł zostać stopiony przede wszystkim dzięki wydzielanem u ciepłu przez pierwiastki radioaktywne. Jeżeli więc Układ Słoneczny powstał w naturalnym procesie kondensacji, a nie w rezultacie jakiejś bardzo mało prawdopodobnej katastrofy ko
smicznej (na przykład zbliżenia się innej gwia
zdy do Słońca), to jest wysoce możliwe, że ana
log iczny proces prowadzący do uformowania układu planetarnego nastąpił w sposób natu
ralny także i przy innych gwiazdach. Byłyby to gwiazdy wirujące wolniej.
Stosunkowo młode gwiazdy-olbrzym y wirują szybko, tak, że prędkość obwodowa na rów-
R yc. 2. M o rz a M a re I m b r iu m i S e r e n ita tis (M orza D eszczów i S p o k o ju ) p o w s ta łe od u d e rz e n ia w ie lk ic h
m a s m e te o ry to w y c h
niku w ynosi 100— 300 km/sek. Starsze gwiazdy olbrzymy posiadają mniejszą prędkość obwo
dową, od 40— 90 km/sek. Te stosunkowo szybko wirujące gwiazdy nie w ytw orzyły układów pla
netarnych. Gwiazdy wolno wirujące, gdzie pręd
kość obwodowa nie przekracza 10 km/sek. — Słońce 2 km/sek. mają zakończony proces w y
twarzania wokół siebie układów planetarnych.
Zwykle są to gwiazdy stosunkowo małe.
Jeżeli nasza Galaktyka posiada 150 miliardów gwiazd, to — jak wykazuje analiza prędkości ruchu obrotowego najbliższych Ziemi kilkudzie
sięciu tysięcy gwiazd, gdzie wykryto około 2/3 gwiazd wirujących wolniej — tylko w naszej Galaktyce istnieje około 100 miliardów układów planetarnych. Byłoby to niesłychanie ważne dla sprawy istnienia żyw ych form organicznych gdziekolwiek poza Ziemią. Laureat nagrody No
bla, Urey uważa, że sprawa życia na innych pla
netach jest centralnym problemem wszelkich badań przestrzeni kosmicznej.
Jest rzeczą niezm iernie interesującą spraw
dzenie przedstawionej teorii pochodzenia Układu Słonecznego. Badania Księżyca, radioaktywność tworzących go pierwiastków (szczególnie — w y
stępujących na — i w pobliżu powierzchni), ich
R yc. 3. M a re I m b r iu m (M orze D eszczów ) o g ra n ic z o n e p e łn ą lin ią . S tr z a łk i o z n a c z a ją o b s z a r g ó rs k i n a ze
w n ą tr z m ie js c a u d e rz e n ia
4
R yc. 4. P to lo m e u s z z lic z n y m i m a ły m i k r a t e r a m i.
typu i koncentracji (na przykład opady pyłów kosm icznych i m eteorytów lub sztuczna pro
mieniotwórczość wyw ołana przez neutrony po
chodzenia kosmicznego) um ożliwi sprawdzenie wspomnianej teorii pochodzenia układu plane
tarnego, w szczególności zaś — odpowiedź na pytanie, czy K siężyc przechodził przez fazę cie
kłą i jaka była termiczna historia Księżyca, a więc i Układu Słonecznego.
Aktualny kształt Księżyca pozwala przypu
szczać, że nie był on nigdy stopioną kulą. Księ
życ posiada równikow e wybrzuszenie w yno
szące około 1 km. Jest ono w yw ołane przez siłę odśrodkową, ale przy jej aktualnej wielkości wspom nianej odkształcenie m usiałoby wynosić nie 1 km lecz zaledwie 50 m. W kierunku Ziemi istnieje dodatkowe wybrzuszenie około 1 km, teoretycznie zaś powinno ono byłoby wynosić około 40 m. Te zwiększone odkształcenia tłum a
czym y większym zbliżeniem w przeszłości Księ
życa do Ziemi i większą prędkością kątową jego ruchu obrotowego wokół osi. W kilkadziesiąt m ilionów lat od narodzin Księżyc oddalił się od Ziemi. W ciągu pozostałych 4 m iliardów lat jego kształt pozostał zamrożony. Otóż, gdyby wnętrze K siężyca było plastyczne, owe nieregularności nie przetrwałyby niezm ienione przez 4 miliardy lat. Dodatkową analizę wnętrza Księżyca umo
żliw i dokładne przestudiowanie lotu oraz orbity sżtucznego satelity Księżyca. Jeżeli wnętrze K siężyca było kiedyś ciekłe, żelazo w inno było znaleźć się w środku, tworząc rdzeń, podobnie jak jest w przypadku Ziemi. Naturalnie średnia
gęstość m aterii księżycowej byłaby w tedy w ob
szarze rdzenia inna niż w warstwach przypo
wierzchniowych, co właśnie dałoby się wykryć z analizy orbity sztucznego satelity Księżyca.
Typowe dla powierzchni K siężyca są struk
tury kołowe, „kratery” oraz suche „morza”.
Owe kratery nie przypominają ziemskich w ul
kanów. Istnienie tych struktur kołowych wska
zuje, że skorupa Księżyca nie podlegała takim ruchom górotwórczym jak skorupa Ziemi. For
macje kołow e zachowane na Księżycu przez 4 m iliardy lat uległyby w przeciwnym w y padku zniszczeniu w ciągu kilku m ilionów lat.
Obecnie przypuszcza się, że owe struktury ko
łow e związane są z uderzeniami m eteorytów o powierzchnię Księżyca. N ie jest pewne tylko, czy energia uderzenia jest zużywana na stopie
nie skały czy też na jej rozpylanie. Od tego za
leży bowiem „ziarnistość” powierzchni Księ
życa. Badając przy pomocy radioteleskopów odbicie promieniowania elektromagnetycznego od powierzchni Księżyca w zależności od dłu
gości fali, m ożem y ż analizy sposobu odbicia prom ieniowania („ostre” czy też „rozm yte”) określić „ziarnistość” powierzchni Księżyca.
Fale o długości około 10 cm odbija Księżyc
„ostro”, natomiast promieniowanie widzialne o długości fali około 10-4 cm jest przy odbiciu rozpraszane, a więc odbicie zachodzi nie tak jak od powierzchni polerowanej. Oznacza to, że nie
regularności powierzchni Księżyca są m niejsze niż 10 cm, ale większe niż 10-4 cm. Być może więc, powierzchnia K siężyca ma konsystencję
5 pyłu lub popiołu. Nie jest na razie znany spo
sób rozprowadzania tego pyłu po całej po
wierzchni Księżyca.
Interesujących danych może dostarczyć ba
danie radioaktywności pierwiastków na po
wierzchni Księżyca. Wiadomo, że w m eteory
tach kam iennych jest średnio 100 razy mniej uranu i 20 do 40 razy mniej potasu niż w sko-
R yc. 5. O d w r o tn a s tr o n a K się ż y c a , s f o to g ra f o w a n a z r a k ie ty r a d z ie c k ie j „ Ł u n n ik - 3 ” . C zęść n ie w id z ia ln a z Z iem i o d d z ie lo n a lin ią p r z e r y w a n ą : 1 — M orze M o
sk ie w s k ie , 2 — Z a to k a A s tr o n a u tó w , 3 — C zęść M orza
rupie ziemskiej. Natom iast w metorytach że
lazo-niklowych zawartość toru i uranu jest 10-krotnie większa. Taka jak na Ziemi zawar
tość pierwiastków radioaktywnych na powierz
chni Księżyca potwierdziłaby teorię ścisłego związku historycznego Ziemi i Księżyca. Brak tego związku znajdzie swój wyraz w zawarto
ści substancji radioaktywnych takich, jak w me
teorytach kamiennych. Przypadek pośredni bę
dzie odpowiadał takiej zawartości tych substan
cji jak w m eteorytach żelazo-niklowych. Wi
dzimy, że analiza radioaktywności powierzchni Księżyca da odpowiedź na w iele pytań. Zbadane
próbki materii księżycowej pozwolą stw ier
dzić, czy natężenie promieniowania kosmicznego zmieniało się, czy też było stałe podczas całego okresu istnienia Układu Słonecznego. Stąd bę
dzie można poczynić pewne wnioski o pochodze
niu promieniowania kosmicznego.
Szereg spośród w ym ienionych problemów można zbadać przy pomocy aparatury na sta-
P o łu d n io w e g o (V II), 4 — K r a te r C io łk o w sk ieg o , 5 — K r a te r Ł o m o n o so w a, 6 — K r a t e r J o lio t-C u rie , 7 —
G ó ry S o w ie c k ie , 8 — M o rze M a rz e ń
cji automatycznej, która wkrótce wyląduje na Księżycu. Spektrometr scyntylacyjny gamma um ożliwiłby określenie zawartości uranu, toru i potasu. Fluorescencyjny spektrometr rentge
nowski pozwoli określić skład chemiczny po
wierzchni Księżyca przez bombardowanie jej elektronami i badanie charakterystycznego pro
mieniowania Roentgena. Stacja automatyczna musiałaby posiadać także sejsmometr, grawi
metr, czujniki do pomiaru jonów, plazmy, pola magnetycznego oraz zasilające baterie fotowol- taiczne.
6
JA N P IN O W S K I (W a rsz a w a )
DLACZEGO W YM ARŁ NAJLIC ZN IEJSZY G A TU N EK PTAKA NA ZIEMI?
U z b ie g u r z e k M ississip p i i W is c o n sin w U S A sto i p o m n ik w z n ie sio n y d la u p a m ię tn ie n ia d z iw n e j h is to r ii je d n e g o g a tu n k u g o łęb ia. N a b rą z o w e j ta b l ic y w y r y to sło w a : D e d y k o w a n o o s ta tn ie m u g o łę b io w i w ę d r o w n e m u z W is c o n s in z a s tr z e lo n e m u w B a b c o c k w e w r z e ś n iu 1899 r o k u . G a tu n e k te n w y m a r ł d z ię k i c h c iw o ś c i i l e k k o m y ś ln o ś c i c z ło w ie k a . O p o w ie m y w ty m a r t y k u l e d la czeg o te n p o m n ik p o s ta w io n o i c o o z n a c z a ją sło w a u tr w a lo n e w b rą z ie .
J u ż w X V I w ie k u o s a d n ic y i p o d ró ż n ic y w sw y c h li s t a c h czy d z ie n n ik a c h z A m e r y k i P ó łn o c n e j o p is y w a li m a s o w e p o ja w y g o łęb i, k tó r e c z ę s to r a to w a ły ic h od g ło d u , d o s ta r c z a ją c ła tw o d o s tę p n e g o m ię s a , lu b w k r ó tk im c z a s ie z n iszczy ć m o g ły o s a d n ik o m p lo n y n a p o la c h . G o łę b ie te c z ę sto w y s tę p o w a ły w t a k n ie z m ie r z o n y c h ilo ś c ia c h , że s t a d a ic h z a s ła n ia ły s ło ń c e n i
cz y m c h m u r y . B is k u p i w ie lo k r o tn ie rz u c a li n a g o łę b ie w ę d ro w n e k lą tw ę , c h c ą c w te n s p o s ó b r a t o w a ć sw y c h w ie r n y c h od g ło d u . W c z a s ie w o je n m ię so g o łę b i b y ło n ie r a z p o d s ta w o w y m p o k a r m e m d u ż y c h a rm ii. N ic te ż d z iw n e g o , że g o łę b io w i w ę d ro w n e m u p o ś w ię c o n o w ie le w ie rs z y , a I n d i a n ie w ią z a li z ty m g a tu n k i e m w ie le s w y c h w ie rz e ń .
G o łą b w ę d r o w n y (E c to p is te s m ig r a to r iu s L.) w y s tę p o w a ł w e w s c h o d n ic h i ś r o d k o w y c h s t a n a c h U S A i p o - łu d n io w o - w s c h o d n ic h p o ła c ia c h K a n a d y . T e r e n y lę g o w e b y ły p r z e s tr z e n n ie b a r d z i e j o g ra n ic z o n e (ry c . 1).
P rz y p a d k o w o z a la tu ją c e o k a z y w id z ia n o n a K u b ie , B e rm u d a c h , M e k s y k u i G w a te m a li. G o łą b w ę d ro w n y
R yc. 1. R o z m ie sz c z e n ie g o łę b ia w ę d ro w n e g o : a) lin ia c ią g ła — g r a n ic a n o rm a ln e g o z a s ię g u g a tu n k u , b) lin ia p r z e r y w a n a — g łó w n e te r e n y lęg o w e, c) c z a rn e k o la —
m ie js c a p o ja w ó w p r z y p a d k o w y c h
R y c. 2. S ta r y s a m ie c g o łę b ia w ę d ro w n e g o m ia ł o g o n d łu g i, w c ię ty p o d o b n ie ja k ja s k ó łk a , d łu g ie s k r z y d ła , m a łą g ło w ę i d zió b , s m u k łą sy lw e tk ę , b a rd z o d o b r y lo t i z m ie n n y k o lo r u p ie r z e n ia z a le ż n y od p łc i i w ie k u . C ie m n o s in e u p ie r z e n ie p rz e c h o d z iło n a b r z u c h u w b a r w ę b ia łą l u b r u d a w ą , n a szyi z a ś m ie n iło się z ie le n ią i fio le te m . N o g i i oczy te g o g a tu n k u g o łę b ia b y ły c z e rw o n e (ryc. 2).
G o łę b ie w ę d ro w n e p o d o b n ie j a k n a sz e g o łę b ie g rz y w a c z e b u d o w a ły g n ia z d a n a d rz e w a c h p r z y p n iu lu b n a g r u b s z y c h g a łę z ia c h z g a łą z e k , w y ś c ie la ją c w n ę trz e liś ć m i i m c h e m (ryc. 3). G n ie ź d z iły się z r e g u ły k o lo n ia ln ie . N a je d n y m d rz e w ie m o g ło się z n a jd o w a ć k i l k a s e t g n ia z d ; r a z n a p r z y k ła d n a lic z o n o ic h 317. R o z
m i a r y k o lo n ii lę g o w y c h p r z e k r a c z a ły ja k ie k o lw ie k n a s z e w y o b r a ż e n ia w t e j d z ie d z in ie ; o p a r te n a z n a jo m o ś c i w y s tę p u ją c y c h u n a s k o lo n ii g a w ro n ó w czy c z a p li. D o ść p o w ie d z ie ć , że n a jw ię k s z a ze z n a n y c h k o lo n ii, k tó r a z n a jd o w a ła się w s t a n ie W is c o n sin w ro k u 1871, z a jm o w a ła o b s z a r o d łu g o ś c i 160,9 k m i o sz e ro k o ś c i od 5 d o 16 k m . N a jc z ę ś c ie j k o lo n ia o b e jm o w a ła o b s z a r o d łu g o ś c i o k o ło 50 k m i s z e ro k o śc i k il k u k ilo m e tró w . W s k ła d k o lo n ii w c h o d z iło w ie le m ilio n ó w p ta k ó w . W ie lk o ść k o lo n ii b y ła u w a r u n k o w a n a o b fito śc ią p o k a r m u w je j p o b liż u . G o łę b ie w ę d ro w n e ż y w iły s ię g łó w n ie ż o łę d z ia m i ró ż n y c h g a tu n k ó w d ę b ó w , b u c z y n ą , a w m n ie js z y m s to p n iu n a s io n a m i in n y c h d rzew , c z y z ia r n e m zbóż. P t a k i s z u k a ły p o k a r m u w p ro m ie n iu w ie lu d z ie s ią tk ó w k ilo m e tr ó w od s w e j k o lo n ii. Z r e g u ły g o łę b ie n ie g n ie ź d z iły się p r z e z d w a k o le jn e la t a
7
w ty m sa m y m m ie js c u . W r o k u n a s tę p n y m p rz e n o s iły się w in n e te r e n y , g d zie p o k a r m b y ł b a r d z ie j d o stę p n y . K o lo n ia g n ia z d o w a b y ła z ja w is k ie m t a k n ie z w y k ły m , że z a c h o w a ło się w ie le o p is ó w p rz e ja w ó w ży cia je j m ie sz k a ń c ó w . W o k re s ie w y s ia d y w a n ia j a j sa m c e że
ro w a ły r a n o i w ie c z o re m , a w g o d z in a c h p o łu d n io w y c h s ie d z ia ły n a g n ie ź d z ie . P rz y to c z y m y t u t a j o p is p o w ro tu sa m c ó w d o k o lo n ii i w y lo tu s a m ic n a te r e n y ż e ro w i- sk o w e. „O w c z e sn y m b r z a s k u sa m c e o p u s z c z a ją (kolo
n ię) le c ą c n a w s c h ó d i p ó łn o c b y sz u k a ć n a ś n ia d a n ie n a s io n i ja g ó d , o 6 g o d z in ie l u b 630 n ie b o je s t c z a rn e od o d la tu ją c y c h p ta k ó w ... G o d z in ę p ó ź n ie j p ta k ó w n ie w id a ć , le c z g d y z b liż a się 8 g o d z in a s ły c h a ć szu m p o w r a c a ją c y c h a r m ii. S z w a d ro n za s z w a d ro n e m p rz y b y w a p r u ją c p o w ie tr z e n ie z n u ż o n y m lo te m i trz e p o c z ą c się i k o łu ją c k a ż d y o d d z ia ł n ie o m y ln ie o p u sz c z a się d o sw eg o re jo n u , k a ż d y p t a k d o g n ia z d a jeg o w ie r n e j m a łż o n k i. S a m ie c za s a m c e m w r a c a b y p o d ją ć s w ą część d o m o w y c h o b o w ią z k ó w , s a m ic a za s a m ic ą w s ta je i a rm ia „ a m a z o n e k ” u la t u je n a w sc h ó d i p ó łn o c. O k o ło 9 g o d z in y s c e n a je s t n ie do o p is a n ia . T o je s t p ra w d z iw a a tm o s f e r a s k r z y d e ł, z ie m ia i la s z a m ie n io n e s ą w p ió r a p ta s ie ”.
K o lo n ia lę g o w a p r z y k u w a ła u w a g ę n ie ty lk o czło
w ie k a . W ie le z w ie r z ą t d r a p ie ż n y c h ja k w ilk i, lisy, r y sie, n ie d ź w ie d z ie , ła s ic e i in n e z n a jd o w a ły w k o lo n ii ła tw y ł u p w p o s ta c i p a d ły c h i o s ła b io n y c h le ż ą c y c h n a ziem i p ta k ó w l u b z d ro w y c h o so b n ik ó w s c h w y ta n y c h w k o ro n a c h d rz e w . P t a k i d ra p ie ż n e ta k i e ja k so k o ły , ja s trz ę b ie i s ę p y s t a le ż y ły k o s z te m k o lo n ii. N ie ra z n a w r ó t z im y i s iln e w ia tr y z m u s z a ły g o łę b ie do o p u s z cz e n ia k o lo n ii i p o w r o tu w te r e n y c ie p le js z e , le ż ą c e b liż e j ic h k w a te r z im o w y c h . W r o k u 1878 w k o lo n ii z n a jd u ją c e j się w s t a n ie M ic h ig a n s iln a b u r z a śn ie ż n a z n isz c z y ła g n ia z d a tu ż p rz e d z n ie s ie n ie m j a j p rz e z ic h m ie sz k a ń c ó w . G o łę b ie z n io s ły ja j a n a z a m a r z n ię te j ziem i w t a k d u ż e j ilo ści, że ja j a p o k ry ły o b s z a r o p o w ie rz c h n i k ilk u k ilo m e tró w k w a d r a to w y c h , d a ją c z łu d z e n ie p o k r y w y ś n ie ż n e j.
O k re s lę g o w y tr w a ł b a r d z o k ró tk o , bo o k o ło 30 d n i, z teg o w y p a d a ło 3 d n i n a b u d o w a n ie g n ia z d a i s k ł a d a n ie je d n e g o ja ja , 13 d n i n a w y s ia d y w a n ie ja ja , 14 d n i n a k a r m ie n ie m ło d y c h . P t a k i p o o k re s ie lęg o w y m o p u sz c z a ły k o lo n ię w ie lk im i s ta d a m i p r a w ie je d n o cześnie. N a le ż y p o d k re ś lić , że p o c z ą tk i lę g ó w w k o lo n ii, w y s ia d y w a n ie j a j ł w y c h ó w m ło d y c h b y ły b a rd z o z s y n c h ro n iz o w a n e c o b y ło n ie w ą tp liw ie k o rz y s tn e d la g a tu n k u .
G o łą b w ę d ro w n y p r z y la ty w a ł z p o łu d n ia w o b sz a ry lęg o w e z c h w ilą u s tę p o w a n ia p o k ry w y śn ie ż n e j, tj.
n a jc z ę ś c ie j w m a r c u , k w ie tn iu , a o d la ty w a ł n a p o łu d n ie w e w rz e ś n iu , p o c z ą tk u p a ź d z ie rn ik a , o p u sz c z a ją c je d n a k w c z e ś n ie j te r e n y s ą s ia d u ją c e z k o lo n ia m i lę g o w y m i. G o łę b ie z im o w a ły w s t a n a c h p o łu d n io w o - w s c h o d n ic h U S A d o la tu ją c d o F lo ry d y .
W ę d ru ją c e s ta d a b y ły c z ę s to o lb rz y m ie . M a jo r K in g o p is u je p rz e lo t g o łę b i w ę d ro w n y c h w p o b liż u N ia g a ry . P rz e lo t ro z p o c z ą ł się o c z w a r te j r a n o i tr w a ł d o g o d zo n y o s ie m n a s te j. O g ó ln a d łu g o ś ć k o lu m n y p ta k ó w w y n o s iła 960 k m , a sz e ro k o ść p ó łto r a k ilo m e tra . S z a c u n k o w o o b liczo n o , że s ta d o z a w ie ra ło 3 717120 000 p ta k ó w . I n n y p r z y k ła d d o s ta rc z o n y p rz e z R e v o ila p r z y toczę m o ż liw ie d o k ła d n ie . J e d n e g o je s ie n n e g o r a n a 1847 ro k u w p o b liż u m i a s t a H a r tf o r d w s ta n ie K e n tu c k y h o ry z o n t n a g le p o c ie m n ia ł. B a d a ją c , co m o g ło sp o w o d o w a ć t a k s z y b k ą z m ia n ę w w a r u n k a c h a tm o s fe r y c z n y c h , o d k ry to , że z b liż a ją c a się c h m u r a je s t p o p r o s tu
R yc. 3. G n ia z d o i ja jo g o łę b ia w ę d ro w n e g o z e b ra n e p rz e z d r T h o m a s S. R o b e r f a w 1874 r.
o g ro m n y m s ta d e m g o łęb i. W k ró tc e s ta d o z a sło n iło sło ń c e , a k a ł p ta k ó w p o k r y ł z ie m ię p a d a ją c g ę sto ja k śnieg. S ta d o lic z y ło p o n a d m ilia r d p ta k ó w . C z a se m k o lu m n a p ta k ó w le c ia ła n ie p r z e r w a n y m s tru m ie n ie m p rz e z d w a do tr z e c h d n i, n a jc z ę ś c ie j je d n a k p rz e z je d en d z ie ń . O w ie lk o ś c i s ta d g o łę b i d a o b ra z p r z y n a j
m n ie j c z ęścio w y s t a r a r y c in a (fig. 4). W c z a sie s iln e j m g ły lu b b u rz y ś n ie ż n e j p ta k i m a s o w o g in ę ły , z w ła s z cza w o k re s ie p rz e lo tó w n a d o b s z a ra m i w o d n y m i. P e w ie n k a p it a n p ro w a d z ą c y s ta te k p rz e z jezio ro H u ro n o p o w ia d a ł, że p rz e z tr z y g o d z in y je c h a ł p o w o d zie p o k r y te j tr u p a m i g o łę b i w ę d ro w n y c h .
M a so w e n a lo ty g o łę b i w ę d ro w n y c h b u d z iły n ie r a z p rz e r a ż e n ie w ś ró d lu d n o ś c i. C zęsto p r z y p is y w a n o te m u g a tu n k o w i p rz y n o s z e n ie e p id e m ii i in n y c h k lę s k . W P e n s y lw a n ii c h o ro b y szczeg ó ln ie się sz e rz y ły w c ie p łe , w ilg o tn e zim y, k ie d y g o łę b ie w ę d ro w n e z im o w a ły n a ty c h te r e n a c h , a n ie le c ia ły d a le j n a p o łu d n ie .
G o łę b ie w o k re s ie p o lęg o w y m , zw ła sz c z a je s ie n ią i z im ą z la ty w a ły się w ie c z o re m z o b s z a r u o p r o m ie n iu w ie lu d z ie s ią te k k ilo m e tró w d o je d n e g o la s u z b o g a ty m p o d sz y c ie m , g d z ie n o c o w a ły n a d rz e w a c h . W y k o r z y s ty w a ły k a ż d e w o ln e m ie js c e w k o ro n a c h d rz e w . C zęsto s ia d a ły n a g r z b ie ta c h sw y c h p o b ra ty m c ó w , n i
czym p sz c z o ły w c z a sie ró jk i, n ig d y je d n a k n a długo.
P o d ich c ię ż a re m ła m a ły się n a w e t g r u b e d rz e w a , p rz y czy m w ie le p ta k ó w ginęło. P o d d rz e w a m i w m ie js c a c h n o c le g u g ro m a d z iły się g ru b e w a r s t w y k a łu . W M u - s h in g h u m R iv e r, w s ta n ie O h io w r o k u 1777 w c ią g u je d n e j ty lk o n o c y k a ł g o łęb i u tw o rz y ł w a r s tw ę n a sto p ę g r u b ą . W w ie lu m ie js c a c h n o c le g u w a r s tw a ta d o c h o d z iła do g ru b o ś c i około p ó ł m e t r a i z a w ie ra ła ty s ią c e w a g o n ó w k a łu . N a tu r a ln ie la s p o ta k im n o c le g u w n e t z a m ie ra ł. P o w ie lu la t a c h od o s ta tn ie g o
8
R y c. 4. P r z e lo tn e s ta d o g o łę b i w ę d ro w n y c h p o b y tu g o łę b i z ie m ia p o d m ie js c e m n o c le g u o d z n a c z a ła się n a d z w y c z a jn ą ż y zn o ścią. M ie jsc a n o c le g u o b e jm o w a ły z r e g u ły o b s z a r y o w ie le m n ie js z e n iż k o lo n ie lęg o w e, np. 8 n a 16 k m . N a jw ię k s z e ze z n a n y c h m ie js c n o c le g o w y c h ro z c ią g a ło się n a 64 X 48 k m . G o łę b ie w ę d ro w n e r z a d k o n o c o w a ły n a z a b u d o w a n ia c h c z ło w ie k a . W g r u d n i u 1855 r o k u n o c o w a ły o n e w z d łu ż d ro g i że
la z n e j z L o u is v ille d o N a s h v ille w s t a n ie Illin o is . J e d n e j n o c y t a k w ie le g o łę b i z a tr z y m a ło się n a m o śc ie łą c z ą c y m b rz e g i G r e e n R iv e r , że m o s t b y ł z a g ro ż o n y . R ó w n ie ż g d y w ie lk ie s t a d a g o łę b i s ia d a ły n a d r u t a c h te le g r a f ic z n y c h , z r y w a ły je.
G o łą b w ę d r o w n y m ia ł d u ż e z n a c z e n ie d la I n d i a n ja k o ź ró d ło p o k a r m u . In d ia n ie p o tr a f il i s tr z e la ć s t a r e p ta k i z łu k u n a w e t w locie. Ł a p a li te ż d o ro s łe p t a k i w s p e c ja ln e sie c i. W ła ś c iw y m ź ró d łe m p o k a r m u b y ły d la I n d i a n d o r a s ta ją c e , s ie d z ą c e jeszcze w g n ia z d a c h m ło d e . O b s e rw o w a li o n i c ią g le k o lo n ię lę g o w ą g o łęb i.
G d y m ło d e g o łę b ie b y ły ju ż w y s ta r c z a ją c o d u ż e , a b y n a d a w a ły się d o sp o ży cia, k il k u s e t I n d ia n , m ężc zy zn , k o b ie t i d z ie c i w y p r a w ia ło s ię do k o lo n ii. I n d ia n ie ś c in a li d rz e w a z g n ia z d a m i l u b d łu g im i d r ą g a m i z r z u c a li m ło d e z g n ia z d . C o d z ie n n ie z a b ija n o ty s ią c e p t a k ó w . O s k u b a n e g o łę b ie w ie s z a n o n a d p ło n ą c y m i o g n i
s k a m i s u s z ą c je i w ę d z ą c . Z a b e z p ie c z o n e p r z e d g n i
ciem , p a k o w a n o w to r b y i k o s z y k i i tr a n s p o r t o w a n o do ro d z in n e g o o sie d la . J a k w ie le g o łę b i z a b ija n o , ś w ia d c z y f a k t, że s ie d e m n a ś c ie ro d z in in d ia ń s k ic h z e b r a ł o o k o ło 500 litr ó w tłu s z c z u w y to p io n e g o z w ę d z o n y c h g o łęb i. N a le ż y d o d ać, że m ło d e g o łę b ie b y ły b a r d zo tłu s te . O k re s z d o b y w a n ia g o łę b i b y ł o k re s e m ig rz y s k i w e s e la , k ie d y n ie ty lk o k a ż d y c z ło w ie k b y ł
R y c . 5. P o lo w a n ie n a g o łę b ie w ę d ro w n e
sy ty , a le n a w e t k a ż d y p ie s ob o zo w y m ia ł d o sy ć g o łę b ie g o m ię sa .
K o lo n ia lę g o w a p r z e d o k re s e m „ z b io ró w ” b y ła s t r z e żo n a p rz e z I n d ia n . N ik o m u n ie w o ln o b y ło n iszczy ć g n ia z d a n i s ta r y c h p ta k ó w . G d y p e w ie n F ra n c u z c h c ia ł z a s tr z e lić k ilk a g o łę b i w k o lo n ii, I n d i a n ie n a jp i e r w z w ró c ili m u u w a g ę , a g d y to n ie p o m o g ło z aczęli m u g ro zić. P o k a g o w , n a c z e ln ik sz c z e p u P o ta w a ta m i p o w ie d z ia ł sw e g o c z a su : „ P is k lę ta g o łę b i b y ły zaw sz e p o w a ż n y m ź ró d łe m p o k a r m u d la m y c h lu d zi... J e d n a k że w n a s z y c h w a r u n k a c h o c h ro n y lic z b a ic h s ta le w z r a s t a ł a ” .
G o łą b w ę d ro w n y m ia ł d u że z n a c z e n ie g o sp o d a rc z e n ie ty lk o d la In d ia n . S ta d a ty c h g o łę b i b y ły ła tw ą z d o b y c z ą d la k a ż d e g o c z ło w ie k a u z b ro jo n e g o w b ro ń p a ln ą . O d je d n e g o s t r z a łu m o g ło ic h g in ą ć k ilk a d z ie s ią t (ryc. 5). G o łą b w ę d ro w n y b y ł szczeg ó ln ie w a ż n y W c z a sie w o je n , k ie d y n ie r a z d u ż y m a r m io m d o s t a r c z a ł w w y s ta r c z a ją c e j ilo ś c i ła tw o d o stę p n e g o m ię sa . P t a k i p o z a b ic iu s z y b k o się p s u ły , d la te g o p rz y ó w c z e s n y c h m o ż liw o śc ia c h k o m u n ik a c y jn y c h m ię so te g o p t a k a m o g ło b y ć w y k o rz y s ty w a n e ty lk o p rz e z lu d n o ś ć m ie js c o w ą . W ła ś c iw y h a n d e l g o łę b ia m i z a c z ą ł się d o p ie ro , g d y k o le j ż e la z n a i s t a tk i p a r o w e u m o ż liw iły s z y b k i t r a n s p o r t z a b ity c h g o łę b i n a r y n k i m ie js k ie , tj.
d o p ie ro w la t a c h p ię ć d z ie s ią ty c h u b ie g łe g o w ie k u . N a r y n k i w ię k s z y c h m i a s t p rz y w o ż o n o d z ie n n ie d z ie s ią tk i ty s ię c y g o łęb i. Z je d n e j ty lk o k o lo n ii lę g o w e j ko ło P la t ts b u r g w s t a n ie N e w Y o rk w 1851 r o k u w y w ie z io n o ic h n a s p r z e d a ż p r a w ie d w a m ilio n y . Z k o lo n ii lę g o w e j w D e e rfie ld T o w n s h ip w s ta n ie M ic h ig a n , w c ią g u 40 d n i d o s ta rc z o n o n a r y n e k 7 560 000 z a b ity c h g o łę b i. W y s y ła n o c a łe p o c ią g i e k s p r e s o w e i s t a t k i z a ła d o w a n e ty lk o b e c z k a m i z m ię s e m te g o p ta k a . P o w s ta ł y c a łe s p ó łk i h a n d lo w e z a jm u ją c e się ty lk o d o s ta r c z a n i e m g o łę b i n a ry n e k .
O p ró c z m ło d y c h z d o b y w a n y c h w k o lo n ia c h lę g o w y c h , w ię k s z o ś ć m ię s a d o s ta r c z a ły p t a k i s ta r e , c h w y ta n e w s p e c ja ln ie do te g o c e lu sp o rz ą d z o n e s ia tk i. W y tw o rz y ł s ię n a w e t s p e c ja ln y zaw ó d , tz w . s ia tk a r z y ( n e t- te r s ) z a jm u ją c y się w y łą c z n ie ła p a n i e m g o łę b i w s i a tk i. K a ż d a s p ó łk a h a n d lo w a m ia ła sieć a g e n tó w , k tó r z y in f o r m o w a li o p o ja w ia n iu się s t a d g o łęb i, za k tó r y m i p o s u w a ła się c a ła „ a r m ia ” s ia tk a r z y . Ł ąc z n o ść te le g r a f ic z n a u m o ż liw ia ła c ią g łe śle d z e n ie w ę d r u ją c y c h s ta d . W ie le ty s ię c y osób b y ło z a ję ty c h p r z y ła p a n iu , s k u b a n i u i w y s y łc e z a b ity c h p ta k ó w . W g a z e ta c h , r e je s tr a c h k o le jo w y c h , k s ię g a c h h a n d lo w y c h z o k re s u , k ie d y h a n d e l g o łę b ia m i b y ł w p e łn i ro z w o ju , p e łn o j e s t m a t e r i a łó w o o m a w ia n y m g a tu n k u . N a r y n k i d o s ta r c z a n o g o łę b ie z a b ite s t a r e i m ło d e . C zęsto g o łę b ie p r z e tr z y m y w a n o w w o lie r a c h a ż d o m ro z ó w , tu c z ą c je i w te n sp o só b u z y s k u ją c le p s z e ceny.
P o d k o n ie c l a t 2 0 -ty c h i w n a s tę p n y c h d z ie s ię c io le c ia c h u b ie g łe g o w ie k u w U S A b a rd z o p o p u la r n e b y ły k lu b y s p o rto w e , w k tó r y c h s p r a w d z a ło się s w o je u m ie ję tn o ś c i ło w ie c k ie s tr z e la ją c do p u s z c z a n y c h z k la te k g o łę b i. W s a m y m ty lk o N e w Y o rk u w 1874 r o k u d o s ta rc z o n o k lu b o m s p o r to w y m około 45 000 ż y w y c h go
łę b i w ę d ro w n y c h . W la t a c h 7 0 -ty c h d z ie w ię tn a s te g o w ie k u d o s ta rc z o n o z w ią z k o m s p o r to w y m o k o ło p ó ł m i
lio n a g o łęb i. T a k in te n s y w n e n is z c z e n ie n ie p o z o sta ło b e z w p ły w u n a lic z e b n o ść p o p u la c ji te g o g a tu n k u . N a js z y b c ie j u le g ły z n is z c z e n iu k o lo n ie lę g o w e w p o b liż u k o le i ż e la z n y c h i d ró g w o d n y c h , ja k o n a j ł a t w i e j sze d o e k s p lo a ta c ji. W y ra ź n y s p a d e k lic z e b n o śc i g o łę b i z a z n a c z y ł się w la ta c h sie d e m d z ie s ią ty c h , a ro k 1882
P A W Z W Y C Z A JN Y (P a v o c r is ta tu s L.) F o t. W. S tr o jn y
P A W Z W Y C Z A JN Y (P a v o c r is ta tu s L.) F o t. W . S tr o jn y
F o t, S. M a łe c k i K O R Y T A R Z E K O R N IK A na je s io n ie
9 b y ł o s ta tn im , k ie d y jeszcze m a s o w o d o s ta rc z a n o g o łę
b ie n a r y n e k (z a b ito w ty m r o k u o k o ło d w a m ilio n y okazów ).
N ie z n a m y in n e g o g a tu n k u p ta k a , k tó r y b y w y s tę p o w a ł w t a k o g ro m n y c h ilo ś c ia c h j a k g o łą b w ę d ro w n y . W e d łu g sz a c u n k o w y c h o b lic z e ń w c h w ili o d k ry c ia A m e ry k i ż y ło ic h ta m 3— 5 m ilia rd ó w . Z n a n y a m e r y k a ń s k i o rn ito lo g P e te r s o n p o d a je , że w sp ó łc z e ś n ie w g ra n ic a c h S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h ż y je około 6 m i
lia r d ó w w s z y s tk ic h lę g o w y c h p ta k ó w . G o łą b w ę d r o w n y p ra w d o p o d o b n ie s ta n o w ił sw e g o c z a s u 50°/o w s z y s t
k ic h p ta k ó w z a m ie s z k u ją c y c h te r e n y S ta n ó w Z je d n o czo n y ch .
W m ia r ę z a lu d n ia n ia c o ra z to w ię k s z y c h cz ę śc i o b s z a r u z a m ie s z k a łe g o p rz e z g o łę b ia w ę d ro w n e g o , w y c i
n a n ia la s ó w i n ie p o k o je n ia k o lo n ii lę g o w y c h z m n ie j
s z a ła s ię lic z e b n o ść te g o g a t u n k u ju ż w s ie d e m n a s ty m , a jeszcze w y r a ź n ie j w o s ie m n a s ty m w ie k u . Je sz c z e do l a t o s ie m d z ie s ią ty c h u b ie g łe g o w ie k u p t a k te n b y ł liczn y , ży ły w te d y jeszcze m ilio n y o so b n ik ó w . J e d n a k ju ż z c o ra z to n o w y c h s ta n ó w d o n o sz o n o o z u p e łn y m w y tę p ie n iu te g o g a tu n k u . M im o w y d a n ia w p o sz c z e g ó ln y c h s ta n a c h z a k a z ó w n is zczen ia, k o lo n ii i c h w y ta n ia p ta k ó w w ic h p o b liż u , n ig d z ie n ie re s p e k to w a n o ty c h z a k a z ó w i k o lo n ie b y ły w sz ę d z ie d e w a s to w a n e . Ilo ść k o lo n ii lę g o w y c h w la t a c h o s ie m d z ie s ią ty c h g w a ł
to w n ie m a la ła . W r o k u 1896 ju ż ty lk o w s ta n ie M ic h i
g a n z n a n a b y ła m a ła k o lo n ia lę g o w a . O s ta tn i o k a z g o łę b ia w ę d ro w n e g o ż y ją c e g o n a w o ln o śc i z a b ito 24 m a r c a 1900 r o k u w m ie js c o w o ś c i S a r g e n ts w s ta n ie O hio.
P rz e z w ie le l a t łu d z o n o się jeszcze, że w m n ie j u c z ę sz c z a n y c h te r e n a c h z n a jd u ją się k o lo n ie lęg o w e g o łę b ia w ę d ro w n e g o . W 1909 r o k u n a p o s ie d z e n iu A m e ry k a ń s k ie g o T o w a r z y s tw a O rn ito lo g ic z n e g o p o s ta n o w io n o p rz e d s ię w z ią ć p la n o w e p o s z u k iw a n ia p t a k ó w te g o g a tu n k u . Z a z n a le z ie n ie k o lo n ii lę g o w e j w y zn aczo n o w ie le n a g r ó d w w y s o k o ś c i k il k u s e t d o la ró w . W 1912 r o k u b a d a n ia z a k o ń c z o n o s tw ie rd z e n ie m , że g o łą b w ę d ro w n y n a w o ln o śc i ju ż n ie w y s tę p u je . W p ie r w sz y c h la ta c h b ie ż ą c e g o w ie k u h o d o w a n o jeszcze k ilk a o k a z ó w in te r e s u ją c e g o n a s g a tu n k u . W r o k u 1910 z d e c h ł o s t a tn i sa m ie c , a o s t a tn i o k a z teg o g a tu n k u , s a m ic a M a r ta n a z w a n a t a k k u czci M a r ty W a s h in g to n sk o ń c z y ła ż y c ie 1 w r z e ś n ia 1914 r o k u w o g ro d z ie zoo
lo g ic z n y m w C ic in n a ti w U S A .
Co b y ło p rz y c z y n ą , że n a jlic z n ie js z y n a k u li z ie m s k ie j g a tu n e k p ta k a p r z e s ta ł is tn ie ć n a je j p o w ie rz c h n i.
O ile w y tę p ie n ie p rz e z c z ło w ie k a p ta k ó w p o z b a w io n y c h
z d o ln o śc i lo tu , n p . d r o n t a do d o l u b a lk i o lb rz y m ie j l u b p r a w ie z u p e łn e w y tę p ie n ie w ie lu w ie lk ic h ssa k ó w , n p . n o so ro żcó w je s t d la n a s ła tw o z ro z u m ia łe , o ty le w y tę p ie n ie g o łę b ia w ę d ro w n e g o d o tą d n ie je s t c a łk ie m ja s n e . I s tn ie je sz e re g p o g lą d ó w n a p rz y c z y n y w y m a r c ia te g o g a tu n k u . G o łę b ie w ę d ro w n e m ia ły m a s o w o g in ą ć o d c h o ró b z a w le c z o n y c h w r a z z im p o rto w a n y m i g o łę b ia m i d o m o w y m i. N ik t je d n a k n ie w id z ia ł p ta k ó w teg o g a tu n k u m a s o w o g in ą c y c h od ch o ró b . W m ia rę w y c in a n ia la s ó w z m n ie js z a ły się z a p a s y p o d s ta w o w y c h ro d z a jó w p o k a rm u , tj . ż o łę d z i i b u k w y . O g ro m n e w ę d r u ją c e s ta d a p o tr z e b o w a ły c o d z ie n n ie k o lo s a ln y c h ilości p o k a rm u , ta k ż e k o lo n ie lę g o w e m o g ły b y ć z a k ła d a n e je d y n ie w te r e n a c h b o g a ty c h w p o k a rm . D a le j n a p ó łn o c , gdzie la s ó w z a c h o w a ło się w ię c e j, w a r u n k i k lim a ty c z n e b y ły z b y t s u ro w e d la w y c h o w u m ło d y c h teg o g a tu n k u .
W e d łu g n a jb a r d z ie j ro z p o w sz e c h n io n e g o p o g lą d u za w y m a rc ie te g o g o łę b ia o d p o w ie d z ia ln y je s t c zło w ie k , k tó r y p rz e k o n a n y o jeg o n ie p rz e lic z o n y c h ilo śc ia c h b e z m y ś ln ie n isz c z y ł go m aso w o . N iszczen ie sa m y c h k o lo n ii, ła p a n ie s ta r y c h p ta k ó w w o k re s ie w y s ia d y w a n ia j a j i k a r m ie n ia p is k lą t n isz c z y ło ty le lęgów , że w k o ń c u u b y te k p ta k ó w b y ł w ię k s z y n iż p r z y r o s t n a tu r a ln y , co w e fe k c ie d o p ro w a d z iło do w y m a rc ia . I n n i w re sz c ie w id z ą p rz y c z y n ę w y g a ś n ię c ia g a tu n k u w t a k b a rd z o s o c ja ln y m tr y b ie jeg o ży c ia . J e ż e li w w a r u n k a c h n a tu r a ln y c h b e z in g e r e n c ji c z ło w ie k a życie s o c ja ln e b y ło k o rz y s tn e d la te g o g a tu n k u , czego w y ra z e m b y ła jeg o w y s o k a lic z e b n o ść p o m im o s k ła d a n ia ty lk o je d n e g o ja ja , to z c h w ilą z e tk n ię c ia się z b ia ły m c z ło w ie k ie m ta jeg o c e c h a d o p ro w a d z iła do w y m a rc ia . S ta d a g o łę b i z w ra c a ły u w a g ę c z ło w ie k a i d o s ta rc z a ły ła tw e j zd o b y czy . K o lo n ie lęg o w e g ro m a d z ą c e n a m a ły c h t e re n a c h m ilio n o w e m a s y s ta r y c h i m ło d y c h p ta k ó w n a d a w a ły się do e k s p lo a ta c ji n a s k a lę p rz e m y sło w ą . In t e r e s u j ą c y je s t f a k t, że n a w e t w te d y , k ie d y liczeb n o ść g o łę b ia b y ła ju ż m a ła , d a le j g n ie ź d z iły się one w k o lo n ia c h , co u ła tw iło ich o s ta te c z n e w y tę p ie n ie .
W y d a je się, iż w rz e c z y w is to ś c i o d p o w ie d z ia ln y m za w y m a rc ie teg o g a tu n k u je s t c z ło w ie k , a le g ra ło tu ro lę w ie le c z y n n ik ó w . Z a m ia n a d u ż y c h p r z e s trz e n i S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h , g d zie d a w n ie j s z u m ia ły la s y w u p r a w n e p o la, p o z b a w iło g o łę b ia p o d s ta w o w y c h z a p a só w p o k a rm u , a s o c ja ln y t r y b ży cia u ła t w i ł cz ło w ie k o w i b e z p o śre d n ie n is zczen ie, co w p o łą c z e n iu z m a łą p la s ty c z n o ś c ią e k o lo g ic z n ą u tr u d n ia j ą c ą te m u g a tu n k o w i p rz y s to s o w a n ie się do z m ie n io n y c h w a r u n k ó w b y tu d o p ro w a d z iło do w y m a rc ia .
M A R IA N N O W IŃ S K I (P o zn ań )
Z W IE R Z Ę T A A SZATA ROŚLINNA*
W je s ie n i r o k u 1959 o d b y ła się k o n f e r e n c ja n a t e m a t z n a c z e n ia p ta c t w a w b r y ty js k i e j g o s p o d a rc e le ś n e j. W r e f e r a ta c h i d y s k u s ji z a z n a c z y ły się dość w y ra ź n ie d w a z a s a d n ic z e k ie r u n k i. P ie r w s z y z n ich , r e p r e z e n to w a n y p rz e z le ś n ik ó w n a p ie r w s z y p la n w y s u w a ł p o tr z e b y p r z e m y s łu i te c h n ik i. M ó w io n o o n a c is k u , w y w ie r a n y m n a le ś n ik ó w p rz e z w y z n a w c ó w z a
* N a p o d s ta w ie a r t y k u ł u w „ N a tu r ę ” 1960 n r 4715.
sa d y , g ło s z ą c e j k o n ie c z n o ść u tw o rz e n ia „ s tra te g ic z n e j r e z e r w y d r e w n a ” . O z n a c z a ło b y to w y d z ie le n ie p e w n y c h ty lk o , n ie w ie lk ic h sto s u n k o w o o b sz a ró w po d
„ N a ro d o w e P a r k i L e ś n e ” z g o s p o d a r k ą z b liż o n ą d o n a tu r a ln e j, a u w z g lę d n ia ją c ą n ie ty lk o p o s tu la ty p r z y ro d n ic z e , a le ró w n ie ż m o m e n ty e s te ty c z n e . Z n a c z n a w ię k sz o ś ć te r e n ó w le ś n y c h m u s ia ła b y b y ć z a g o s p o d a r o w a n a je d y n ie p o d k ą te m z a p e w n ie n ia m a k s y m a ln e j p r o d u k c ji z je d n o s tk i p o w ie rz c h n i, a ty m sa m y m m o ż
2
