Jerzy Starnawski
Henryk Kowalewicz (20 czerwca
1925 - 16 lutego 1981)
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 73/1/2, 381-385
Z M A R L I
P a m i ę t n i k L i t e r a c k i L X X I I I , 1982, z. 1/2 P L I S S N 0031-0514
HENRYK KOWALEWICZ (20 czerwca 1925 — 16 lutego 1981)
Przedw cześnie, po czw artym zawale serca, zm arł w Poznaniu prof. H en ryk Kowalewicz. Urodzony także w Poznaniu, tu odbył studia z za kresu filologii klasycznej w latach 1947— 1951, pod k ierunkiem profe sorów: W itolda K lingera, Ja n a Sajdaka, Józefa Dziecha. Jak o docent prow adził też wówczas w ykłady w U niw ersytecie Poznańskim W iktor S teffen (powołany już w tedy n a profesora w U niw ersytecie W rocław skim). W latach studiów H en ry k Kowalewicz, zmuszony do podjęcia pracy zarobkow ej, o b jął (1948) obowiązki bibliotekarza w Bibliotece U niw ersyteckiej w Poznaniu i n a całe życie związał się z tą in stytucją. N ajdłużej pracow ał w Oddziale S tarych Druków. Tu pozostawił n a j trw alsze ślady swej działalności bibliotekarza-naukow ca. Wespół z Jó zefem Cybertow iczem opracow ał Katalog druków polskich X V I w ieku
[...] B iblioteki U niw ersyteckiej sam opracow ał dodatki do katalogu in kunabułów sporządzonego przez Zofię K aw ecką i do własnego katalogu druków X V I-w ieczn y ch2; poświęcił osobną pracę średniow iecznym za bytkom języka polskiego w zbiorach B ib lio tek i8. Doszedł do stanow iska w icedyrektora B iblioteki U niw ersyteckiej; w Insty tucie B ibliotekoznaw stw a i Inform acji N aukow ej U niw ersy tetu im. Adam a M ickiewicza, utw o rzonym w r. 1972, pełnił rów nież obowiązki w icedyrektora, prow adził w ykłady i sem inaria z h istorii książki i bibliotek; kształcił studentów bibliotekoznaw stw a.
1 J. C y b e r t o w i c z , H. K o w a l e w i c z , Katalog druków polskich X V I w ie
ku Biblioteki Głównej U niwersytetu im. Adam a Mickiewicza w Poznaniu. Poznań
1963, maszynopis powielany.
2 Z. K a w e c k a , Materiały do katalogu inkunabułów Biblioteki Głównej Uni
w e rsy te tu im. Adam a Mickiewicza. „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Poznańskiego”
1960, nr 29. Biblioteka Główna, z. 1, s. 87—143. — H. K o w a l e w i c z , Dodatki do
katalogów: inkunabułów i druków polskich XV I w. Biblioteki UAM w Poznaniu.
„Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu” 1970. Biblioteka, z. 9, s. 164—220.
8 Średniowieczne zaby tki ję zyka polskiego w zbiorach Biblioteki Uniwersy
teckiej w Poznaniu. „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Po
382 K R O N I K A
Droga od m ag isterium z filologii klasycznej do pro fesu ry w zakresie bibliotekoznaw stw a b y ła długa, ale była to droga w ysadzona drzew am i ow ocującym i. Badaczem lite ra tu ry an tycznej K ow alewicz nie był, tru d życia całego pośw ięcił m ediew istyce literack iej w Polsce. Że jest to na tu ra ln a dom ena filologów klasycznych, rozum iem y dobrze, m ając na uw adze dw ujęzyczność naszej najdaw niejszej lite ra tu ry . I dobrze zdaje m y sobie spraw ę z tego, ile w niósł w m ediew istykę polską R yszard G an- siniec, a w pokoleniu n a stę p n y m M arian Plezia.
Ale rów nocześnie m yśleć trzeb a o zaniedbaniach, o tym , na co ocze k u jem y od daw na i czego ciągle nie ma. G dy na p am iętny m Zjeździe im ienia Ja n a K ochanow skiego w K rakow ie (1884), na k tó ry m narodziło się nowoczesne edytorstw o polskie, uchw alono podjęcie serii w yd aw n i czej „Corpus A ntiquissim orum P o ë ta ru m Poloniae L atinorum usque ad Jo an nem C ochanovium ”, przew idziano tom 1 tego cyklu dla średnio w iecznej poezji. Taki tom nie ukazał się nigdy; jedynie dzięki W ilhel m owi B ruch n alsk iem u m am y możliwość jak iej tak ie j orientacji biblio graficznej 4. K am ień w ęgielny dla p rac m ających w ypełnić ową lukę położył, o czym za chw ilę, H en ry k Kowalewicz.
Nie było to pierw sze naukow e przedsięw zięcie au tora, k tó ry już parę la t w cześniej stan ął mocno na grun cie łacińsko-polskiego średniow iecz nego piśm iennictw a. Znaczące prace Kow alew icza zaczęły się ukazyw ać w m omencie, gdy a u to r liczył sobie ponad trzydziestkę, ale były to od początku jego naukow ej twórczości prace doniosłe i w ykonane doskona le. D ebiutem a u to ra było w ydanie wespół z W ładysław em K uraszkiew i- czem tom u 1 Wielkopolskich rot sądowych 8. Tekst łaciński w w ieloto m owej edycji opracow ał Kow alewicz, tek st polski — K uraszkiew icz. W ydanie to jest bardzo cenne zarów no dla historyków , jak i dla języ koznawców; p a tro n u je m u, począw szy od tom u 3, K o m itet Językoznaw stw a PAN.
O dpryski od głównego n u r tu poszukiw ań badaw czych K ow alewicza ukazyw ały się w „P am iętn ik u L ite rac k im ”, tw orząc rodzaj cyklu au to r skiego. Badacz zaprezentow ał więc n a jp ie rw dwie łacińskie pieśni śred niow ieczne w pisane w in k u n ab u le B iblioteki Z akładu Narodowego im. O ssolińskich we W rocław iu: Historię o Trzech Królach i Pieśń przed
wojną z Turkam i. N astępnie z rękopiśm iennych dodatków do tegoż in
k u n a b u łu w y d ał dw a dalsze zabytki, ty m razem polski i łaciński, a m ia
4 Zob. W. B r u c h n a l s k i , Poezja polska średniowieczna. W zbiorowym dzie le: Dzieje literatury pię knej w Polsce. Cz. 1. Kraków 1918, s. 47—12. Wyd. 2, pt.
Łacińska i polska poezja w Polsce średniowiecznej, w: jw., Kraków 1935, s. 1—72.
Przedruk w: W. B r u c h n a l s k i , Między średniowieczem a romantyzm em . War szawa 1975, s. 31—94.
6 Wielkopolskie roty sądowe X I V —XV wieku. T. 1: Roty poznańskie. Poznań 1959. W następnych latach ukazały się tomy: 2: R o ty pyzdrskie. Warszawa 1960; 3: R oty kościańskie. W rocław 1967; 4: R o ty kaliskie. Wrocław 1974; 5: R oty gnieź
nowicie: pieśń Cesarzowno wszech naświętsza (z łacińskim pierw ow zo rem ) i w iersz M ater venustissima, łaciński pierw ow zór pieśni Maryja,
panno szlachetna. Z kolei ustalił na podstaw ie rękopisów krakow skiego
i wrocław skiego (oba odpisy XV-wieczne) popraw ny tek st łacińskiej pieśni o wójcie Albercie, odnoszącej się do w ydarzeń z XIV w ieku. W ie dzę o średniow iecznej poezji żaków krakow skich uporządkow ał i wzbo gacił now ym i znaleziskam i \
W ro k u 1963 odbyła się w U niw ersytecie W arszaw skim doktoryzacja H enryka Kowalewicza. Prom otorem był K azim ierz K um aniecki. Jako podstaw a p rzy jęte zostało obszerne studium pt. Polska twórczość se
k w e n c yjn a wieków średnich 7 — praw dziw a m onografia zagadnienia, w aż
na i k on stru k cyjn ie, i m ateriałow o. Tej p racy tow arzyszyła edycja se- kw encyj w redagow anej przez K um anieckiego serii „Bibliotheca L atin a Medii et R ecentioris A evi” (t. 14)8. Tą w łaśnie pracą postaw ił a u to r w pełnym tego słow a znaczeniu kam ień w ęgielny edycji grom adzącej całą łacińską poezję średniow ieczną w Polsce, stw orzył pierw szy w olu m en planow anego tom u.
D oktorat stanow ił ju ż w łaściw ie form alne uw ieńczenie niem ałego tru d u badawczego, ty tu ł naukow y otrzym ał uczony o cenionym i stale rosnącym dorobku. Toteż hab ilitacja n astąp iła w krótce potem (1968), w U niw ersytecie Poznańskim , na podstaw ie pracy pt. Zasób, zasiąg te
rytorialny i chronologia polsko-lacińskiej liryki śred n io w ie c zn e j9. Od
kryw ca w ielu tekstów , poprzednio nie znanych, był także m onografistą całej dziedziny, um iejącym spojrzeć syntetycznie na przedm iot swych badań.
O dpryski o ch arak terze odkryw czym z zakresu polsko-łacińskiej poezji średniow iecznej m nożyły się w dalszym ciągu: na łam ach „Eos” ujrzała św iatło dzienne n a jp ie rw rozpraw ka tekstologiczna dotycząca praw ie nie znanego łacińskiego poem atu K allim acha (Filippa Buonacor- siego), z kolei rozpraw a porządkująca twórczość liryczną S tanisław a Ciołka i u stalająca jego kanon te k s to w y 10. W pośw ięconym św. S tan
i-8 Oto tytuły prac publikowanych w „Pamiętniku Literackim”: „Historia o Trzech Królach” i „Pieśń przed wojną z Turkami”. Dwa za b y tk i polsko-laciń-\ skiej poezji średniowiecznej. 1960, z. 3, s. 261—272; Pieśń „Cesarzowno wszech n aświę tsza” i łaciński pierwow zór pieśni „Maryja, panno szlachetna”. Nieznane za b y tk i polskiej i łacińskiej poezji bernardyńskiej. 1962, z. 2, s. 463—473; Pieśń 0 wójcie krakow skim Albercie. 1965, z. 3, s. 125—138; Średniowieczna poezja pol skich żaków. 1973, z. 1, s. 195—216; Średniowieczne za b y tk i poezji waganckiej 1 „Quo miser exul” oraz „Heu, qui quondam d a m i t ”. 1976, z. 4, s. 191—198.
7 Druk w zbiorze: Średniowiecze. Studia o kulturze. T. 2. W rocław 1965. 8 Cantica Medii A e vi Polono-Latina. T. 1: Sequentiae. Ed. H. K o w a l e w i c z . Varsaviae 1964.
9 Poznań 1967, maszynopis powielony.
ίο Rekonstrukcja pierwotn ej w e rsji mało znanego poematu Filipa Kallimacha. „Eos” 1972, s. 319—331; Twórczość liryczna Stanisława Ciołka. Wydał H. K o w a l e w i c z . „Eos” 1977, s. 151—162.
384 K R O N I K A
s ’aw ow i tom ie m onograficznym „A n alecta C racov iensia” rozpraw ie M a ria n a Plezi, porządk u jąceg o źródła histo ry czn e zawiązane ze św iętym , oraz p rac y T adeusza Ulew icza, k tó ry zajął się litera c k im i dziejam i k u l tu , to w arzy szy rzecz dotycząca śred n io w ieczn ej liry k i litu rg ic zn e j o św. S tanisław ie, pió ra K ow alew icza u .
G dy w r. 1972 Ju liu sz N ow ak-D łużew ski zainicjow ał, na kró tko przed śm iercią, serię ,,Silva M edii et R ecentioris A evi” w In sty tu cie W ydaw niczym ,,P a x ”, K ow alew icz sta ł się członkiem K o m itetu R edakcyjnego i jed ny m z n a jb a rd z ie j a k ty w n y c h w spółpracow ników edytorskich. Za ją ł się już nie tylko poezją, ale i prozą średniow ieczną. Dwa śre d n io w ieczne „o p o w iad ania” złożyły tom 3 owej serii (1974), w zbogacony o p racow aniem m uzycznym M irosław a P erza 12. D oniosły b ył udział K o w alew icza w tom ie 5 serii, pt. Z przeszłości (1977); w y dał tam m iano w icie S e c r e t u m Psalterii -— ry m o w an y p sa łte rz ś re d n io w ie c z n y 1S. Do to m u 6, Z e starych rękopisów (1979), w łączył zaś opracow anie p o etyc kiego te k s tu Ł ady sław a z G ielniow a i dotychczas nie znanego śre d n io w iecznego listu 14. N ie doczekał już d ru k u pracy: Historia obrazu N a j
św iętszej M aryi Panny. Edycja tekstów , m ającej się ukazać rów nież
w w y daw n ictw ie „ P a x ” 1S.
Nie trz e b a chyba długo uzasadniać tw ierd zen ia, że, nie u jm u jąc ai- czego profesorom , u k tó ry c h K ow alew icz studiow ał, w łaściw y profil n a u k o w y zaw dzięcza on w dużej m ierze sw em u prom otorow i, K azim ie rzow i K um an ieckiem u , w w iększej jeszcze zaś — najw y b itn iejszem u spośród żyjących dziś badaczy śred n io w ieczn ej łaciny, M arianow i Plezi. Plezia był, jak w ielokro tnie w spom inał Kow alewicz, in sp irato rem i r e cenzentem w e w n ętrzn y m licznych jego prac. W tw órczości K ow alew i cza jed na cecha w y d aje się n a jb a rd z ie j zasadnicza: w y ró w n a n y poziom. K ażda praca, od najd ro b n iejszeg o p rzy czy n k u począw szy, jest odkryw a cza, każda pod an a z n a le ż y tą o praw ą naukow ą, zgodnie ze w spółcześnie p a n u ją c y m i zasadam i. R zeczy słabych, nie do praco w an y ch do końca, nie m a tu zupełnie.
P ozostaje na zakończenie jed n a jeszcze spraw a: K ow alew
icz-profe-11 Z a bytki średniowiecznej lir yki liturgicznej o św ię ty m Stanisławie. „Analecta Cracoviensia” t. 11 (1979, druk.: 1981), s. 221—248.
12 Z opowiadań średniowiecznych. Michael de Clepardia : „Sermo de luxuria
cum exem plo de abbate a diabolo recepto”. Frater Severinus: „Coronula, sive K oronka”. W ydał H. K o w a l e w i c z . Opracowanie muzyczne Koronki M. P e r z .
Warszawa 1974.
13 H. K o w a l e w i c z , „Secretum Psalterii” —· ry m o w a n y psałterz średnio
wieczny. W zbiorze: Z przeszłości. Warszawa 1977, s. 1—116.
14 Ł a d y s ł a w z G i e l n i o w a , „Ad Cantica Canticorum”. R ym ow an a para
fraza ,,Pieśni nad pieśniami”. Wydał H. K o w a l e w i c z . W zbiorze: Ze starych rękopisów. Warszawa 1979, s. 3—38; List zakonnika z Kalisza do opata w r o c ła w skiego. Wydał H. K o w a l e w i c z . W: jw., s. 39—45.
15 Informacja dra W iesława W y d r y (list z 29 III 1981); szereg innych da n ych biograficznych i bibliograficznych zawdzięcza autor również drowi Wydrze.
sor. J a k zauważono, późno zgłosił się do p racy naukow ej, późno też został profesorem : nom inację na p rofesora nadzw yczajnego otrzym ał w 1975 roku. Do stopnia m agisterskiego przygotow yw ał przy szły ch bi bliotekarzy, ale dorobek jego św iadczy dow odnie, iż c h ętn iej b y w y kładał i prow adził se m in a ria z zakresu neolaty nistyk i. M yśleliśm y w spól nie (H enryk K ow alewicz, S tefan Zabłocki i podpisany) o założeniu w k tó ry m ś z u n iw e rsy te tó w polskich stu d iu m neolatynistycznego. P ro jek t te n nie został, jak dotąd, uw ieńczony realizacją. G dy zaś n a U ni w ersy tecie Łódzkim p rzy b rało k ształt re a ln y Podyplom ow e S tu d iu m N eolatynistyczne, pojaw ienie się H enry k a K ow alew icza w te j placów ce z jed n y m choćby w y kładem stało się niem ożliw e w sk u tek jego k o lej nych zaw ałów serca.
Był n a to m ia st K ow alew icz szczęśliwym profesorem jako prom o to r dw u doskonale p rzygotow anych doktorantów . Do niego odnoszą się także słowa, k tó re ta k pięknie sform ułow ał S tan isław Pigoń w sto su n ku do S tefan a Kołaczkow skiego:
Ze swej m ennicy promotorskiej w ciągu paroletniej zaledwie działal ności na katedrze w ypuścił monet niew iele, ale sztuka w sztukę — dukaty ie.
Ja k ie „ d u k a ty ” b yły uczniam i Kołaczkowskiego? W szyscy to w iem y: K azim ierz W yka, W acław K ubacki, Józef S pytkow ski, S tan isław S ierot- w iński, J a n Nowakowski...
H e n ry k K ow alew icz w yprom ow ał W iesław a W ydrę na podstaw ie p racy m onograficznej Polskie dekalogi śred n io w ie c zn e 17 i F ranciszka P ilarczy k a na podstaw ie d y se rta cji Polsko-łacińska i polska poezja h e
raldyczna w drukach polskich X V I wieku. P ierw szy z w ym ienionych to
nie ty lk o uczeń, ale i — jak wolno sądzić — n astępca swego m istrza, m ediew ista o bogatym już, m im o m łodego w ieku, i bardzo odkryw czym dorobku. D rugi nie ogłosił jeszcze całej sw ej p racy , będącej owocem dużego tru d u szperackiego 18. Sukcesem jego jest m. in. w p row adzenie oczyw istej em endacji we fragm encie te k stu Sępa Szarzyńskiego w yda w anym błędnie przez edytorów będących znakom itościam i. P rzy jd zie czas, że dokto ranci w ypow iedzą się w pełni.
U czestnicząc jako recen zen t w obu w ym ienionych przew odach do k to rskich , m iałem możność przekonać się o tym , jak doskonała była opieka H e n ry k a K ow alew icza n ad m łodszym i kolegam i po fachu. Śm ierć przedw czesna uczonego i pedagoga jest niepow etow aną s tra tą naszej m ediew istyk i literack iej.
Jerzy Starnaw ski 16 S. P i g o ń , Wprowadzenie. W: S. K o ł a c z k o w s k i , Pisma wybrane. T. 1. Warszawa 1968, s. 12.
17 Warszawa 1973. „Silva Medii et Recentioris A evi”. T. 2. 18 Rzecz w druku.
