Katarzyna Bojarska
Kilka impresji o Konstanzer
Maisterklasse "Trauma and
Narration"
Teksty Drugie : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 4 (118), 269-273
2009
Kronika
Katarzyna BOJARSKA
Kilka impresji o Konstanzer Maisterklasse
„Trauma and N a rra tio n ”
W lip c u 2009 odbyła się dziesiąta edycja K onstanzer M aisterklasse - hybry- dycznego tw oru, niby -k o n feren cji, n ib y -se m in a riu m , n iby-klasy m istrzow skiej, niby-szkoły letn iej - zainicjow anej w 1999 przez profesora B e rn h a rd a G iesena z U niw ersytetu K onstanckiego jako now atorskie fo ru m w ym iany i dyskusji, n ie kiedy sporu, m iędzy p rofesoram i a d o k to ran tam i z różnych kręgów kulturow ych i in te le k tu aln y ch szeroko pojętej h u m an isty k i. Z okazji tego jubileu szu , a także zapow iadającej się intrygująco przyszłości tego przedsięw zięcia w arto poświęcić m u kilka słów. Idea M aisterklasse zasadza się na stw orzeniu p latfo rm y dialogu m iędzypokoleniow ego i m iędzydyscyplinarnego. Co ro k u g rupa około 25 uczest ników spotyka się na kilka le tn ic h lu b jesiennych d ni, by w urokliw ej scenerii Jeziora B odeńskiego i k o nstanckiej Starów ki w raz z zaproszonym i „m istrz a m i” dyskutować na zaproponow any przez organizatorów tem at, który zazwyczaj stanowi p rze d m io t krytycznego n am ysłu i dek o n stru k cji w to k u p rez en ta cji i wykładów.
Sam pom ysłodaw ca tego przedsięw zięcia to postać niezw ykle charyzm atyczna i intrygująca: m iło śn ik i kolekcjoner sztuki, nauczyciel i badacz, pracu jący m ię dzy in n y m i na w ydziałach socjologii U niw ersytetu Yale, U CLA, uniw ersytetów w G ießen, Chicago, N ow ym Jorku, F lo ren cji i K onstancji; członek C en ter for A d vanced Studies in the B ehavioral Sciences na U niw ersytecie S tanforda oraz Z en tr u m fü r in te r d is z ip lin ä re F o rsc h u n g w B ielefeld, d y re k to r D F G -S o n d e rfo r- schungsbereich „ E rin n e ru n g sk u ltu re n ”. A utor tekstów i książek dotyczących p ro blem ów tożsam ości indyw idualnej i zbiorow ej w kontekście tru d n ej h isto rii XX w ieku, tra u m kulturow ych, m iejsca po lity k i i religii w społeczeństw ach ponowo- czesnych. W śród pub lik acji niew ątpliw ie zasługujących na uwagę zn ajd u ją się m .in.
Social Performance. Symbolic Action, Cultural Pragmatics and R itual (C am bridge 2006),
26
2
70
Kronika
Politics and Religion. Cultural Perspectives (L eiden 2005), Cultural Trauma and Col lective Identity (B erkeley 2004), Triumph and Trauma (B oulder 2004), European Citi zenship. Between National Legacies and Postnational Projects (Oxford 2001).
H isto ria K onstanzer M eisterklasse zaczyna się w 1999 ro k u od dyskusji n ad te m atem Europe in Cultural Comparison z u działem S hm uela N . E isen stad ta z Je rozolim y i L orda Ralfa D ah ren d o rfa z L ondynu. W kolejnych la tac h obradow ano wokół kw estii religii i k u ltu ry (2000) z C liffordem G eertzem z P rin c eto n i T h o m asem L u ck m an n em z K onstancji; języka i społeczeństw a (2001) z Z ygm untem B a u m a n e m z L eeds, R e in h a rte m K o selleck iem z B iele fe ld oraz Jeffre y em C. A lexandrem z Yale; przyszłości dem okracji (2002) z L ordem R alfem D ah ren d o r- fem, K arlem O ttonem H o n d rich em z F ra n k fu rtu n ad M enem i C lausem Offe z Ber lina. M eisterk lasse w 2003 ro k u sponsorow ana przez Z E IT -S tiftu n g , dotyczyła kw estii p o lityki i religii a w śród zaproszonych gości byli Jan A ssm ann z K onstan cji, L ord R alf D ah ren d o rf, M ary D ouglas z L o n d y n u i S hm uel N . E isenstadt. Od ro k u 2007 sp otkania te odbyw ają się w ram ach nowo pow stałego C e n te r of E xcel lence 16 „C u ltu ral F o u n d atio n s of In te g ra tio n ” i dotyczą kolejno tem atów Cultu
ral Sociology and the Iconic Turn (2007) z ud ziałem Jeffreya C. A lexandra, H ansa
B eltinga z K arlsru h e, G o ttfried a Boehm a z Bazylei, K arin K n orr z K onstancji, P iotra S ztom pki z Krakowa oraz Construction and Boundaries z udziałem F red rik a B artha z Oslo, T hom asa L u ck m an n a oraz Johna R. S earle’a z Berkeley.
Podczas K onstanzer M eisterklasse w 2009 ro k u spotkaliśm y się, by pomówić o prob lem ie trau m y i n arrac ji w doskonale d obranym tow arzystw ie zarówno za proszonych profesorów, jak uczestników . N ad w szystkim czuw ał n iezastąp io n y Ge ro ld Geber. P rogram przew idyw ał p o ran n e sesje w ykładów i popołudniow e sesje p rez en ta cji i dyskusji. H ayden W h ite, Goeffrey H a rtm a n i D o m in ick L aC ap ra - ta k i skład profesorski nie m ógł zawieść i nie zawiódł. Podobnie rzecz się m iała z p o n ad 20 m łodym i badaczam i, których w ypow iedzi dowiodły, jak w ieloaspekto wa i zaskakująca m oże być refleksja n a d tra u m ą w kontekście społecznym , k u ltu rowym , ale także w m etakontekście akadem ickim .
W szystko zaczęło się od otw ierającego w ykładu D om inicka L aC apry, za ty tu ło w anego Fascism and the Sacred. Sites o f Inquiry after (or along with) Trauma. L aC apra jest profesorem na w ydziale h isto rii uniw ersytetu C ornella, gdzie uczy od 1969 ro k u i gdzie w czterdziestą rocznicę jego p racy i siedem dziesiątą rocznicę uro d zin odbędzie się konferencja zatytułow ana Repetition w ith Change. The Intellectual L e
gacies o f Dominick LaCapra (wrzesień 2009). Jest jednym z bardziej zasłużonych
naukow ców dla h isto rii idei i h isto rii kulturow ej w S tanach Zjednoczonych, a także dla b ad a ń n ad H olokaustem . O d lat p roblem atyzuje pozorną tra n sp a ren tn o ść dys cypliny historycznej, w skazując na konieczność teorii, w tym psychoanalizy, dla ro zu m ien ia historycznego. W śród jego p u b lik a cji znaleźć m ożna m .in.: Rethinking
Intellectual History, History, Politics, and the Novel, Representing the Holocaust, Writing History, Writing Trauma, a także m ającą ukazać się w krótce po polsku History in Transit. Experience, Identity, Critical Theory. W kolejnych d n ia ch L aC apra za p re
w ith Zizek oraz Sebald, Coetzee, and the Narrative o f Trauma, które wywołały oży
w ioną dyskusję.
H ayden W h ite, em erytow any profesor uniw ersytetu S tanforda i U niversity of C alifornia uw ażany jest za jednego z najw ażniejszych naukow ców am erykańskich, k tóry połączył h istoriografię i literaturoznaw stw o w szerszą refleksję n a d kw estią n a rra c ji i ro zu m ien ia w k u ltu rz e. W ta k ich książkach, jak Tropics o f Discourse czy
The Content o f the Form W h ite analizow ał konw encje pisarstw a historycznego i ro
zu m ien ia w h isto rii. W Figural Realism koncentrow ał się na krytycznej recepcji tego szczególnego zw iązku z przeszłością, jakim jest h istoria. N a w iosnę 2009 roku na uniw ersytecie w R ochester odbyła się jubileuszow a konferencja ku czci H ayde- na W h ite ’a zatytułow ana Between History and Narrative, której owocem jest n ie zwykle interesu jąca pu b lik acja Re-Figuring Hayden White pod red ak cją Ewy D o m ańskiej, F ran k a A nkersm ita, i H ansa K ellnera. P olskiem u czytelnikow i W hite znany m oże być przede w szystkim z dw óch zbiorów Poetyka pisarstwa historycznego pod redakcją Ewy D om ańskiej i M arka W ilczyńskiego oraz Proza Historyczna, pod redakcją Ewy D om ańskiej. W K onstancji był n ajdłużej i chyba najb ard ziej obec ny, zarów no w głów nym p rogram ie M aisterklasse, jak poza nim . Z aprezentow ał serię wykładów: What is a Historical System? The Historical Event, Historical N arrati
ve oraz Historical Novels, w których zachęcał do perform atyw nego i „artystyczne
go” nam y słu n a d przeszłością, niezgody na ograniczające schem aty rozum ienia i rep rezen tacji.
Podczas swojego p o bytu w K onstancji Geoffrey H a rtm a n odebrał honorow y d o ktorat U niw ersytetu w K onstancji i w ygłosił w ykład im. W olfganga Isera zaty tułow any Cultural Memory, the Story E vent and Contemporary Passion Narratives. L audację dla prof. H artm a n a odczytała A leida A ssm ann, nazyw ana przez w ielu „ekspertką od p am ięc i”, która od lat 90. X X w ieku zajm uje się pam ięcią k u ltu ro wą, u p a m ię tn ia n ie m i zap o m n ien iem w kontekście m .in. N iem iec i drugiej w ojny światowej. W ram ach p ro g ram u M aisterklasse Geoffrey H a rtm a n p rzedstaw ił za iste m istrzow ską in te rp re tac ję poezji w w ykładzie The Poetics o f Trauma. The Case
o f Christopher Smart. D ał tym sam ym dow ód tego, jak połączyć kategorie n arrac ji
i tra u m y w o d n iesien iu do dzieła literackiego, które nie wiąże się b ezpośrednio z trau m aty czn y m czy trau m aty zu jący m w ydarzeniem historycznym . H a rtm a n jest w tym kontekście postacią wyjątkową: w ielkim znaw cą liryki, w ybitnym k ry ty kiem literack im , au to rem ta k ich książek, jak Wordsworth’s Poetry, Beyond Forma
lism czy Criticism in the Wilderness z jednej strony, z drugiej zaś ocalonym z Z agłady
a u to rem w ielu tekstów dotyczących jej rep rezen tacji, zaw artych m .in. w The Lon
gest Shadow. In the Aftermath o f the Holocaust, a także w spółzałożycielem Yale’s Video
A rchive for H olocaust Testim onies.
Jak już w spom niałam , oprócz w ykładów i referatów „M istrzów ” w p an e la ch popołudniow ych toczyły się dyskusje wokół p rez en ta cji uczestników , którzy p rzy m ierzali kategorie tra u m y i n a rra c ji do w yników swojej p racy n a d poszczególnym i za g ad n ien ia m i czy to z d ziedziny socjologii (silna g rupa podopiecznych Jeffreya A lexandra i R ona E yerm ana), antropologii, psychologii, studiów n a d lite ra tu rą
27
1
2
7
2
Kronika
i sztuką a także historii. Każdej z tych p rez en ta cji tow arzyszył ko m en tarz jed n e go z profesorów, a n astęp n ie sesja pytań, uwag, kom entarzy, w której uczestniczy li wszyscy, często pow ażnie nadw yrężając ograniczenia czasowe. M ieliśm y zatem okazję zastanow ić się n a d zabójstw em p olitycznym jako tra u m ą fu n d u ją c ą dla zbiorow ości (Ron E yerm an), zb ro d n ią k aty ń sk ą jako tra u m ą k ultu ro w ą i jej p rze d staw ieniem w zorow anym na m otyw ach z trag e d ii antycznej (D om inik B artm ań- ski we w spółpracy z prof. E yerm anem ), przepracow yw aniem trau m y Zagłady przez ocalonych i rolą, jaką w tym procesie odegrały Landsmanshafty (Anna L ip p h a rd t, nagrodzona P rix de la F o n d atio n A uschw itz za rozpraw ę doktorską Kulturelle E rin
nerung, Trauma, Migration. Die Vilne-Diaspora in N ew York, Israel und Vilnius nach dem Holocaust), koncepcją odczłow ieczenia w psychologicznej (i n ie tylko) refleksji
n a d opraw cam i (Johannes Lang), k u ltu rą m a teria ln ą w ięźniów obozu w A uschw itz (N oah B enninga), rolą tra u m y w n arra c ja c h podręczników szkolnych w Ja p o n ii (Yasushi T anaka-G utiez) i A rgentynie (N adia Z ysm an), postsow iecką, postim pe- ria ln ą tra u m ą we w spółczesnej prozie rosyjskiej (Boris N oordenbos), zapośredni- czaniem i tw orzeniem w ydarzeń oraz kon stru o w an iem (traum atycznych) n arrac ji o n ic h przez m ass m edia (John H artley), obrazam i z A b u-G hraib (Thom as A. Cros- bie i W erner B inder), am erykańskim i horro ram i (Shai D orm i) i wreszcie n ad związ kiem tra u m y i te o rii w kontekście problem atycznej h isto rii N iem iec (zachodnio- n iem iecki terroryzm - Svea B räu n ert), w tym h isto rii n iem ieckich in telektualistów (Julia W agner na p rzykładzie p ow ikłanych losów gru p y P oetik u n d H erm en eu tik ).
W dyskusjach form alnych i nieform alnych, zaplanow anych i spontanicznych, w sali wykładow ej i w plen erze uczestniczyliśm y wszyscy na rów nych praw ach. „M istrzow ie” n ie stw arzali „m istrzow skiego” dystansu, w ręcz przeciw nie, robili w szystko, by go zniwelować. Igrając z sam ą koncepcją klasy m istrzow skiej, H ay den W h ite zachęcał do zachow ań anarchicznych i do śm iechu, ale jednocześnie do zachow ania krytycznej perspektyw y. Przygodę z M aisterklasse polecam k ażde m u zainteresow anem u zdrow ym ferm en tem m yśli, daleką w ycieczką po d granicę szw ajcarską i chęcią zm ierze n ia się z w łasnym i p rze k o n an ia m i. W ydaje się, że w łaśnie te m u służą konferencje i szkoły letnie. Ta niew ątpliw ie zaw dzięczała swój c h a rak te r osobom i problem om , któ re spotkały się latem 2009 w K onstancji.
Abstract
Katarzyna BOJARSKA
Institute of Literary Research, Polish Academy of Sciences (W arszawa)
Some impressions on Konstanzer Maisterklasse ‘Trauma
and Narration’
Reflections on the 10th edition o f an international sum m er convention organised in July 2009 by prof. Bernhard Giesen (University o f Constance). Konstanzer Maisterklasse is a forum fo r intellectual exchange betw een ren ow ned scholars and a group o f doctoral and postdoctoral fellows from the cultural and social sciences.
