w latach dwudziestych V w. — 233, na początku IV stulecia 167, a w 371 — 100. T ak gwałtowny spadek liczby sys- sitii jest z wielu powodów m ało prawdopodobny.
N iejasno wygląda sprawa roli rodziny w życiu Spartan. Z achow ane świadectwa wskazują na daleko posu niętą ingerencję państw a w życie rodzinne Spartan, choć być m oże pogoń starożytnych autorów za sensacją jest przynajmniej częściowo odpowiedzialna za przypisanie mieszkańcom Lakonii różnych dziwnych (a stano wiących prawdziwe skarby dla zwolenników podejścia antropologicznego) zwyczajów. N a ich podstawie zbudo w ano całkowicie m oim zdaniem błędny pogląd o niewielkim znaczeniu rodziny w Sparcie.
W ciągu trzydziestu lat, jakie upłynęły od opublikow ania pracy Ste. Croix, jak już w spomniano, ukazało się poza licznymi artykułam i około pięćdziesięciu książek poświęconych starożytnej Sparcie, a jednak trudno oprzeć się w rażeniu, że — books on Sparta are not so numerous and mostly good!
Ryszard Kulesza Uniwersytet Warszawski Instytut Historyczny
S usan T u с h e 1, Kastration im M ittelalter, „S tu d ia H u m a n io ra . D ü s se ld o rfe r S tu d ien zu M itte la lte r u n d R e n a iss ain ce ”, Bd. 30, D ro s te V erlag , D ü s se ld o rf 1998, s. 358.
Z agadnienie kastracji i kastratów w średniowieczu, szczególnie w zachodnim kręgu kulturowym, należy do najsłabiej zbadanych problem ów, związanych z szeroko p ojętą historią seksualności. W 1936 r. niemiecki hi storyk i teolog P eter В r o w e opublikował pracę „Z ur G eschichte der Entm annung. E ine R eligions- und R ech tsgeschichtliche Studie”. W zamyśle au to ra m iała o na stanowić „globalną” syntezę tem atu, od czasów najdaw niejszych do w ieku XX, jednak jako m ediewista tej epoce poświęcił on najobszerniejszą (oraz — jak się wydaje, najbardziej wartościową) część. Główną zasługą Browego jest zestawienie podstawowego m ateriału źródłow e go. „Z ur G eschichte” to, pom ijając utrzym ane raczej w tonacji anegdotycznej opracow ania z przełom u X IX i X X w., pierwszy naukowy zarys tej tematyki. Później w nauce światowej zapadło na ten tem at niem al całkowite milczenie. Stanu tego nie zmienił nawet gwałtowny wzrost zainteresow ania badaczy historią seksualności w la tach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych X X w. Jeszcze w roku 1996 amerykański historyk M athew S. К u e f - 1 e r konstatow ał z dezaprobatą: A t present, therefore, there is no m odem synthesis o f castration in Europe in the M iddle Ages1. Pierwszym zarysem takiej syntezy jest dopiero cytowany artykuł K ueflera, stanowiący jed n ak w in tencji a u to ra jedynie pobieżny przegląd poszczególnych zagadnień, związanych z tym tem atem . W ielokrotnie w jego tekście pow raca stwierdzenie: More scholarship needs to be done in this area2. Dw a lata później ukazała się drukiem dysertacja doktorska Susan T u c h l e r „K astration im M ittelalter”. W ychodzi ona naprzeciw życze niom K ueflera, jakkolwiek sam a autorka wyraźnie nie zapoznała się z jego pracą.
A utorka podzieliła swoje studium na dziewięć rozdziałów, wprow adzenie oraz ekskurs. W edług jej słów, kryterium podziału stanowiły Formen oder Varianten---nach denen das männliche Geschlechtsteil versehrt wur de (s. 22). Badaczka wyodrębniła trzy główne kategorie: E unuchen, Selbstentmannungen oraz Kastrationen. Pod pierwszym z tych pojęć rozumie „wymuszoną form ę życia” (eine erzuwungene Lebensform), czyli osoby celowo wykastrowane dla pełnienia określonych funkcji. Chodzi jej zwłaszcza o antycznych i bizantyjskich eunuchów dworskich. D ruga kategoria obejm uje sam ookaleczenia organów płciowych, głównie z pobudek religijnych (np. w wyniku dosłownej interpretacji ewangelicznego sform ułowania o tych, którzy uczynili się niezdolnymi do
1 M. S. K u e f l e ï, Castration and Eunuchism in the Middle Ages, [w:] H andbook ofM edieval Sexuality, wyd. V. B u l 1 o u g h , J. B r u n d a g e , New Y o rk -L o n d o n 1996, s. 280.
małżeństwa ze względu na Królestwo Niebieskie — M t 19,12). Trzecia kategoria obejm uje pozostałe przypadki pozbaw ienia męskości, wynikające z przyczyn prawnych i politycznych (s. 22). Podział wydaje się trafny, choć za stosowane pojęcia nie są zbyt szczęśliwe. Jest to jed n ak wyrazem trudności terminologicznych, na jakie napotyka badacz omaw ianego zagadnienia. Język niemiecki (a także polski) nie jest w tej kwestii dostatecznie precyzyjny.
Niestety, autorka nie trzymała się konsekw entnie własnej propozycji w toku pracy. Proponow anem u p o działowi odpow iada ściśle tylko rozdział pierwszy, zatytułowany „E unuchen in d er A ntike und im M ittelalter”, w którym wykorzystane zostały różne rodzaje źródeł późnoantycznych i średniowiecznych: teksty praw ne, lite rackie, kronikarskie i medyczne. W tym rozdziale omówiła też zagadnienie systematyki kastratów w piśm iennic twie antycznym i średniowiecznym. Dodajmy, że rozróżniano wówczas od czterech do dziesięciu różnych katego rii kastratów , zależnie od stopnia uszkodzenia organów płciowych i (lub) sposobu tego uszkodzenia. Niestety, w dalszej części pracy autorka zrezygnowała najwyraźniej z zapow iadanego planu, kolejne rozdziały bowiem do syć ściśle odpow iadają po p rostu kolejnym kategoriom źródeł. N iedostatki tego układu widać najlepiej w roz działach drugim i trzecim.
W rozdziale II: „D er m ännliche K örper im System der W undbußen und verstüm m elnden Strafen. Die V olksrechte des M ittelalters”, mowa jest o kastracji w kontekście średniowiecznego praw a zwyczajowego i wy wodzących się zeń praw miejskich. A utorka rozpatruje dwa zagadnienia: kary za kastrację oraz kastrację jako ka rę. O dnotow uje fakt stosunkow o rzadkiego występowania karnej kastracji przy równocześnie występujących wy sokich k arach (zwykle pieniężnych) za uszkodzenia organów płciowych. T endencja ta narastała też w czasach wczesnonowożytnych. Kastracja jako k a ra zanikła zupełnie w okresie wczesnonowożytnym. Zw raca uwagę, że w rozdziale II omówiono jedynie zbiory prawne, natom iast zaw arte w kronikach informacje o karaniu przy p o mocy kastracji zostały rozrzucone po rozdziale III.
R ozdział III: „K astrationen in der m ittelalterlichen C hronistik” zawiera wybór w zm ianek o przypadkach kastracji, zawartych w kronikach średniowiecznych. Dotyczą one głównie okaleczeń jeńców wojennych i p rze ciwników politycznych, ale także polskiego praw a zwyczajowego, opisanego przez T hietm ara z M erseburga, przepisu króla angielskiego H enryka III (X III w.), zezwalającego n a kastrację cudzołożnika przez zdradzonego m ęża, cudownego uzdrow ienia za sprawą św. Tom asza B ecketta człowieka ukaranego oślepieniem i obcięciem jąder, a także przypadków kastracji duchownych schwytanych n a cudzołóstwie. W tym rozdziale pojawia się w książce jedyny motyw polski. Chodzi o wspom nianą relację T hietm ara n a tem at karania cudzołożników przybi ciem za jąd ra do m ostu targowego, aby dokonali samokastracji. A utorka zresztą nisko ocenia wiarygodność przekazu kronikarza na ten tem at: E s kann sich daher um Einzelfälle oder aber um Greuelmärchen handeln. Jego zadaniem w narracji było, jej zdaniem , wzbudzenie niechęci do Polaków i zaakcentow anie różnic cywilizacyjnych między nimi i Sasami (s. ЮЗ-104)3.
Kolejny rozdział omawia „K astration in der K irchenrecht und Kirchengeschichte”. A utorka skoncentro wała się w nim na omówieniu postanow ień praw a kościelnego (głównie zachodniego, choć Kościół wschodni też został dla porów nania przywołany) na tem at kastracji i kastratów. W spom niała też o trudnościach z egzegezą w spom nianego wyżej zw rotu z Ewangelii według św. M ateusza w czasach Ojców Kościoła i w średniowieczu.
W kręgu źródeł o proweniencji kościelnej uczona pozostała w rozdziale V: „Die K astration in V isionen u nd M irakelerzählungen”. Cechą w spólną obu wymienionych kategorii źródeł jest przekroczenie w narracji gra nicy między światem doczesnym i zaświatami, w m iraculach reprezentow anym i przez osoby świętych. D la czytel nika może być zaskoczeniem częstotliwość pojaw iania się motywu okaleczania organów płciowych w wizjach za światów, szczególnie w odniesieniu do władców (naw et tak pozytywnie ocenianych, jak K arol Wielki; mogło się to wiązać z legendą o jego kazirodczym związku z siostrą). Interesujące jest też stwierdzenie, jak dużą popular nością cieszył się w kręgach monastycznych motyw cudownej kastracji (fizycznej albo symbolicznej, „ducho w ej”), a także jego niejednoznaczna ocena — „kastrującym ” bywał zarówno diabeł, jak i anioł lub święty.
W dalszej części pracy autorka zajęła się różnymi kategoriam i literatury średniowiecznej. W rozdziale V I przedstaw iła najsłynniejszy średniowieczny przypadek kastracji — A belarda, ukazany w świetle „H istoria cala m itatum ” oraz współczesnej epistolografii, przede wszystkim listów sam ego A belarda do Heloizy (Tuchel uważa je za autentyczne), ale też listu przeora F ulka z D euil do niego. Analizuje wnikliwie poglądy A belarda na swoją kastrację oraz rolę tego aktu w kształtowaniu się jego osobowości.
R ozdział VII: „Sexualität, K astration und G esellschaftsordnung im G ralrom an”, omawia postać czarow nika Klinszora z „Parsifala” W olfram a von Eschenbach. U czona podkreśla wyjątkową pozycję Klinszora w całej literaturze średniowiecznej. Jako jedyny spośród występujących w niej kastratów pełni nie tylko funkcję um oral- niającego przykładu, ale odgrywa sam odzielną rolę narracyjną. W tym rozdziale T uchel jedyny raz wykracza p o za ramy czasowe średniowiecza, ukazując ewolucję postaci czarow nika-kastrata w operze „Parsifal” Ryszarda W agnera i powieści „D er rote R itte r” A dolfa Muschga.
Dw a ostatnie rozdziały: „Die K astration in der volkssprachigen Tierdichtung des M ittelalters” oraz „Zum M otiv der K astration in Schwankm ären, Schwänken und N ovellen” ukazują, jak motyw kastracji został wykorzy stany w wybranych gatunkach świeckiej literatury średniowiecznej. Motyw ten pojawiał się zazwyczaj w kontek ście cudzołóstwa, jako k ara za ten czyn lub jego usiłowanie. Z daniem autorki w późnośredniowiecznej literatu rze zaobserwować m ożna tendencję do swoistej depersonifikacji aktu kastracji, tzn. wykonywania jej w ukryciu (np. przez otwór w ścianie, jak w jednej z włoskich nowel) albo przez zwierzę (np. kot rzuca się na genitalia, uwa żając je za mysz — s. 309). Wymierzał ją, co ciekawe, nie zawsze poszkodowany m ałżonek, ale czasem siła ze w nętrzna, upostaciow ana np. jako kot. Zw raca uwagę, że w tej kategorii literatury rolę ukaranego uwodziciela często pełnił duchowny.
Pracę kończy obszerny ekskurs, omawiający motywy kastracji w wiedzy przyrodniczej późnego antyku i średniowiecza, opartej przede wszystkim n a „Physiologusie”, anonimowym dziele z II w. n. e. O d czasów antycz nych istniało przekonanie, że ścigany przez myśliwych bóbr odgryza sobie genitalia i rzuca je prześladowcom, aby ocalić życie. Zwierzę to było bowiem cenione m.in. ze względu na w iarę w lecznicze właściwości jąder. W inter p retacji alegorycznej zachowanie bobra stawało się symbolem radykalnego odrzucenia pokus, zwłaszcza seksu alnych. Samicy żmii z kolei przypisywano odgryzanie organów płciowych samca, który dokonał jej zapłodnienia. Z apłodnienie miało się zresztą odbywać drogą oralną, przez co opowieść zyskiwała sens alegoryczny jako ostrze żenie przed „nierządną m iłością” (huorren m inne — s. 301). Książkę uzupełnia krótkie podsum ow anie, indeks osobowy i bibliografia.
Poziom pracy jest wyraźnie nierówny. Zdecydowanie lepsza jest część pośw ięcona literaturze, czyli cztery ostatnie rozdziały. D aje się zauważyć, że autorka lepiej czuje się w problem atyce historyczno-literackiej, niż stricte historycznej. Bodaj najsłabszy jest rozdział trzeci, poświęcony kronikarstw u. A utorka praktycznie ograni cza się do prostego wymienienia najbardziej spektakularnych przypadków kastracji, odnotow anych w średnio wiecznej historiografii.
Susan Tuchel wykazuje wyraźny brak orientacji w tem atyce środkow oeuropejskiej. W idać to na przykła dzie omówienia wydarzeń w Czechach n a początku X I w.: pozbaw ienia męskości księcia czeskiego Jarom ira przez jego b rata Bolesława III oraz dalszych konsekwencji tego aktu. N astępca Bolesława, Włodziwoj, został określony jako aus Polen kom m ende, czyli „pochodzący z Polski”, jak to przyjmowała starsza nauka, chociaż od kilkudziesięciu lat panuje powszechnie opinia, że w Polsce przebywał on jedynie czasowo, a pochodził z Czech4. Tuchel nie m oże zdecydować się n a pisownię imion. W spom niany Włodziwoj występuje na tej samej stronie raz jako W lodowej, a raz jako Bladem arius (s. 96). Im ię M ieszko m a na dwóch kolejnych stronach trzy różne wersje: M ieseko, M ieszko i Miezko. M ożna też odnieść wrażenie, że M ieszko II., usunięty przez U dalryka czeskiego z M oraw i Polenkönig M iezko II. Lam bert, szukający azylu w Pradze, to dla niej dwie różne osoby (s. 98). Z darzają się też ew identne błędy rzeczowe. W omawianym rozdziale badaczka nie zauważyła śmierci cesarza H enryka II w 1024 r. i kazała m u interweniować w Czechach w roku 1033 ( Udalrich erschien 1033 nicht zum anberaumten H o f - tag, und Heinrich setzte kurzentschlossen Jaromir wieder in sein altes A m t ein — s. 98). Wszystko to jest napisane wyłącznie n a podstaw ie źródeł niem ieckich (głównie kroniki T hietm ara z M erseburga oraz żywota H enryka II pió ra A delbolda z U trechtu), autorka nie dotarła więc np. do kroniki A nonim a tzw. Galla. W efekcie nie wymie niła jeszcze jednego przypadku, znanego z jedenastow iecznych Czech, a mianowicie wykastrowania M ieszka II przez Czechów. Było ono, nawiasem mówiąc, ściśle związane z opisanym przez nią ciągiem okrucieństw jako zem sta za oślepienie przez Bolesława C hrobrego w spom nianego księcia Bolesława III, wcześniej osadzonego przez polskiego władcę na tronie praskim.
Jako szczególnie istotne braki pracy m ożna wymienić dwa zagadnienia. Pierwsze, to problem kastracji w średniowiecznej literaturze medycznej. W iadom o, że nauka antyczna, a w ślad za nią późniejsi medycy i filozo
fowie (np. św. Tom asz z Akwinu), uważali kastrację za drastyczny, ale skuteczny lek na pew ne choroby. Co cieka we, niejednokrotnie trudno dziś uchwycić jakiś logiczny związek między tym aktem a leczonymi przezeń przy padłościam i, np. łysieniem albo artretyzm em . M ożna doszukiwać się jedynie związków pośrednich, np. wynika jących z wierzeń n a tem at wyjątkowych właściwości skóry eunuchów itp.5 Pracę badacza, który chciałby głębiej przeanalizow ać ten tem aty, ułatwić może obszerne zestawienie referencji źródłowych na ten tem at, dokonane przez Browego („Z ur G eschichte”, s. 53-62).
Kolejnym niedostatkiem pracy jest brak szczegółowej analizy relacji między kastracją (czy szerzej — zdol nością lub niezdolnością do współżycia seksualnego) a postrzeganiem osoby jako zdolnej do sprawowania wła dzy. Istnienie takich związków autorka sygnalizuje w kilku miejscach, jednak ich bliżej nie rozwija. Nie uwzglę dnia też w swojej pracy kategorii źródeł, w których tem at ten został poruszony szczególnie wyraźnie, a mianowi cie sag skandynawskich6.
Podsumow ując należy stwierdzić, że m imo wspomnianych niedostatków praca Susan T uchel jest istotnym w kładem w rozwój b adań nad różnymi aspektam i średniowiecznej seksualności. Po raz pierwszy otrzymujemy w m iarę pełny, naukowy obraz zagadnienia. M ożna mieć nadzieję, że zainspiruje to innych historyków do podję cia nad nim dalszych badań, które pozwolą uzyskać jego jeszcze pełniejszy obraz.
A d a m Krawiec Uniwersytet im. A dam a Mickiewicza Instytut Historii
O d narodzin do w ieku dojrzałego. D zieci i m ło d zież w Polsce. C zęść I: O d średniowiecza do w ieku X V III, p ra c a zb io ro w a p o d red . M arii D ą b r o w s k i e j i A n d rz ej а К 1 o n d e r a, I n sty tu t A rch eo lo g ii i E tn o lo g ii P A N , W arszaw a 2002, s. 324.
Książka zawiera referaty wygłoszone na sesji zorganizowanej wiosną 1999 r. w Instytucie Archeologii i E t nologii PA N i nawiązuje do relatywnie nowego n u rtu badań, jakim są studia nad sytuacją dziecka i stosunkiem do dziecka w różnych epokach. Zapoczątkow ało je ponad 40 lat tem u klasyczne już dziś dzieło Philippe’a A r i è s a, „L’enfant et la vie familiale sous l’A ncien R égim e” (Paris 1960). W Polsce długi czas tem atu nie podejm ow a no, mimo że jeszcze przed wojną Stanisław Ł e m p i с к i w 1938 r. widział jego potrzebę (S. Łempicki, „Dziecko w literaturze staropolskiej”, „Kurier Literacko-N aukow y” 1938, t. 2, z. 4). D opiero w 2002 r. ukazały się u nas dwie znaczące pozycje z tego zakresu: książka badaczki poznańskiej, D oroty Ż o ł ą d ź - S t r z e l c z y k , „Dziec ko w dawnej Polsce” (Poznań 2002) oraz om awiane właśnie pokłosie sesji poświęconej dzieciom i młodzieży na ziem iach polskich od X I do schyłku X X w.
Tom , który właśnie otrzymaliśmy, obejm uje wieki X I-X V III i zawiera 20 referatów , podzielonych przez redaktorów n a trzy grupy tematyczne. Pierwsza, najobszerniejsza (s. 15-168), obejm uje 11 pozycji i dotyczy dziecka w środowisku rodzinnym. Omówiono różne aspekty sytuacji dzieci i m łodocianychw rodzinach m agnac kich (Jerzy K o w a l c z y k , „Wychowanie hetm anica Tom asza Zamoyskiego w świetle wydatków z lat 1605 -16 0 8 ”; U rszula A u g u s t y n i a k , „Wychowanie młodych Radziwiłłów na dworze birżańskim w X V II w.”; T e resa Z i e l i ń s k a , „Program y i m etody pedagogiczne związane z osobą H ieronim a F loriana Radziwiłła, 1715-1760”), szlacheckich (M ichał K o p c z y ń s k i , „R odzinne gniazdo? Mieszkańcy dworów szlacheckich w X V II i X V III w.”; A ndrzej P o ś p i e c h , „Rzeczy dziecięce w inw entarzach pośm iertnych szlachty wielkopol skiej w X V II w .”), mieszczańskich (Urszula S o w i n a, „Wdowy i sieroty w świetle praw a w m iastach Korony
