Spis tre ci
autor tytuł strona
Janusz Maj Przychody i rozchody bud etu pa stwa 3
Tadeusz Chro cicki Sytuacja społeczno-gospodarcza Polski z zarysem prognozy
rednioterminowej 30
Paweł Wieczorek Perspektywy polityki regionalnej Unii Europejskiej 49
*
Rafał Padrak Zasada dwuinstancyjno ci post powania kontrolnego NIK
(Ci g dalszy dyskusji) 63
*
USTALENIA NIEKTÓRYCH KONTROLI
Lucyna Tazbir Kto i jak zarz dza portami morskimi 68
Edmund Wa ko, Tadeusz
Dziuba Nadzór administracji celnej nad składami i agencjami celnymi 73 Józef Kalisz, Marian
Tomaszewski Gospodarka zasobami mieszkaniowymi gmin 82
Henryk Gierełło Parki krajobrazowe pi kne i po yteczne s ! 93 RELACJE, POLEMIKI
Wiesław Karli ski Nowe techniki w kontroli wykonania bud etu pa stwa 101
* Listy do redakcji
Adam Zych W sprawie dróg 125
WSPÓŁPRACA MI DZYNARODOWA
Jacek Mazur Kontrola jako ci post powania kontrolnego w Narodowym Urz dzie Kontroli Wielkiej Brytanii (W zakresie kontroli finansowej) 130 opr. Monika Skrzypiec Urz d Audytora Generalnego – najwy szym organem kontroli
Norwegii 156
A. R. Oficjalna wizyta delegacji Najwy szej Izby Kontroli w Izbie
Obrachunkowej Ukrainy 159
* Troch historii...
Stanisław Markowski Informacje o Jakubie Krzemie skim i Tadeuszu Tomaszewskim - prezesach NIK – zaczerpni te z pami tników Felicjana Sławoja-
Składkowskiego i Jerzego Lerskiego 161
Delegatury NIK o sobie – Olsztyn
Byłem dyrektorem tej jednostki przez 32 lata 168
SYGNAŁY O KSI KACH
Sygnały o ksi kach 184
N A J W Y ¯ S Z A I Z B A K O N T R O L I
... ktokolwiek grosz publiczny do swego rozporz¹dzenia odbiera, wydatek onego¿ usprawiedliwiæ winien.
WA R S Z AWA
ROCZNIK XLVIII NR 6 (293) LISTOPAD GRUDZIEÑ 2003 R.
*
ISSN 04525027
* Cytat z pisma ministra skarbu Ksiêstwa Warszawskiego, Tadeusza Dembowskiego, wystosowa- nego w zwi¹zku z pracami przygotowawczymi do dekretu z 14 grudnia 1808 roku o G³ównej Izbie Obrachunkowej.
Pawe³ Wieczorek
MIÊDZYNARODOWE RODOWISKO EKONOMICZNE POLSKI
Wród czynników zewnêtrznych wp³ywaj¹cych na stan koniunktury w Polsce oraz na perspektywy rozwojowe polskiej gospodarki najwa¿niejsze znaczenie ma kondycja ekonomiczna pañstw Unii Europejskiej (UE), w tym zw³aszcza Niemiec.
Wskazuje na to udzia³ krajów UE w obrotach polskiego handlu zagranicznego, wyno- sz¹cy w 2002 r. w eksporcie 68,7% oraz 61,7% w imporcie1. Wa¿ne jest tak¿e, ¿e pañ- stwa piêtnastki ulokowa³y w Polsce w formie inwestycji bezporednich ³¹cznie pra- wie 48 mld USD (dane z koñca czerwca 2003 r.), co stanowi 74% skumulowanej war- toci tego rodzaju lokat kapita³owych w naszym kraju (tabele 1 i 2). Kluczowym partnerem gospodarczym Polski s¹ Niemcy. W 2002 r. na rynek niemiecki trafi³o 32,3%
polskiego eksportu, za udzia³ Niemiec w globalnej wartoci polskiego importu wy- niós³ 24,3%. Niemcy zajmuj¹ równie¿ wysok¹ (w czerwcu 2003 r. czwart¹) pozycjê wród dzia³aj¹cych w Polsce inwestorów obcych, ustêpuj¹c Francji, Holandii i USA.
Do tego momentu do Polski nap³ynê³o z Niemiec w postaci inwestycji bezporednich 7,95 mld USD, a wiêc co ósmy dolar ulokowany w Polsce w takiej formie.
Po rozszerzeniu siê Unii w maju 2004 r. o 8 pañstw Europy rodkowej i Wschod- niej (EiW) oraz Cypr i Maltê, znaczenie krajów UE w ca³okszta³cie stosunków Pol- ski z zagranic¹ jeszcze wzronie. W grupie pañstw nowo przyjêtych znajdowaæ siê bêd¹ bowiem Czechy, S³owacja i Litwa, na które w 2002 r. przypada³o ³¹cznie 7,7%
polskiego eksportu oraz 5,1% importu. Ponadto fakt, i¿ Polska stanie siê integraln¹ czêci¹ systemu ekonomicznego Unii w tym zw³aszcza unijnego jednolitego rynku wewnêtrznego, a w perspektywie tak¿e strefy wspólnej waluty (euro) spowoduje rozwój powi¹zañ handlowo-finansowych oraz technologiczno-produkcyjnych miêdzy Polsk¹ a krajami UE. Nie oznacza to jednak, ¿e pañstwa obszaru b.ZSRR szczególnie
1W 1990 r. wspomniane wskaniki wynosi³y odpowiednio: 44,4% (eksport) oraz 43,9% (import).
Porównanie danych z lat 1990 i 2002 ilustruje skalê zmian, jakie od pocz¹tku procesu transformacji syste- mowej w Polsce dokona³y siê w strukturze geograficznej polskiego handlu zagranicznego.
Tabela 1
G³ówni partnerzy handlowi Polski w 2002 r.
(w mln USD i %)*
Wartoæ obrotów Struktura obrotów
(w mln USD) (w %)
Kraje/grupy krajów Udzia³ Udzia³
Eksport Import Saldo w w
eksporcie imporcie
Obroty ogó³em, w tym: 41 009,8 55 112,7 14 102,9 100,00 100,00
Kraje rozwiniête, w tym: 30 779,2 38 707,6 7 928,4 75,05 70,23
Kraje UE, w tym: 28 180,9 33 998,5 5 817,6 68,71 61,68
Niemcy 13 248,4 13 402,4 154,0 32,31 24,31
Francja 2 473,0 3 840,7 1 367,7 6,02 6,97
W³ochy 2 256,4 4 613,1 2 356,7 5,50 8,37
Wielka Brytania 2 126,3 2 142,1 15,8 5,19 3,89
pozosta³e kraje UE 8 076,8 10 000,2 1 923,4 19,69 18,14
Pozosta³e kraje rozwiniête, w tym: 2 598,3 4 709,1 2 110,8 6,34 8,55
USA 1 098,4 1 795,2 696,8 2,68 3,26
Kraje rozwijaj¹ce siê, w tym: 2 426,4 6 977,8 4 551,4 5,92 12,66
Chiny 206,8 629,3 373,9 0,50 1,14
Kraje EiW, w tym: 7 804,2 9 427,3 1 623,1 19,03 17,11
Kraje CEFTA, w tym: 3 641,7 4 039,4 397,7 8,88 7,33
Czechy 1 639,9 1 787,8 147,9 3,99 3,24
S³owacja 573,0 811,5 238,5 1,40 1,47
pozosta³e kraje CEFTA 1 428,8 1 440,1 11,3 3,49 2,62
Kraje b. ZSRR, w tym: 4 162,5 5 387,9 1 225,4 10,15 9,78
Rosja 1 331,8 4 396,8 3 065,0 3,24 7,98
Ukraina 1 180,5 491,5 689,0 2,88 0,89
Litwa 933,1 191,4 741,7 2,28 0,35
Bia³oru 260,7 227,0 33,7 0,64 0,41
pozosta³e kraje b.ZSRR 456,4 81,2 375,2 1,11 0,15
*Dane GUS. GUS uwzglêdnia wartoæ wszystkich towarów i us³ug przekraczaj¹cych granicê polskiego obszaru celnego, ustalon¹ na podstawie danych z tzw. jednolitych dokumentów administracyjnych SAD.
ród³o: Syntetyczna informacja o eksporcie i imporcie Polski w 2002 r. wed³ug SAD, Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Spo³ecznej, Warszawa, marzec 2003 r., materia³ dostêpny pod adresem inter- netowym <www.mgpips.gov.pl.>.
Tabela 2
Skumulowana wartoæ bezporednich inwestycji zagranicznych w Polsce (w mln USD; stan na 30 czerwca 2003 r.*
Inwestycje Inwestycje Liczba
Lp. Kraj du¿ych
zrealizowane planowane inwestorów**
1. Francja 12 528,8 2 153,6 92
2. Holandia 8 906,4 780,3 106
3. USA 8 285,6 2 541,6 124
4. Niemcy 7 952,5 1 598,6 227
5. W³ochy 3 711,3 1 146,7 65
6. Wielka Brytania 3 542,5 279,8 45
7. Szwecja 3 033,2 288,4 58
8. Koncerny miêdzynarodowe 2 176,0 737,0 16
9. Dania 1 903,6 301,6 43
10. Belgia 1 901,5 398,9 25
11. Korea P³d. 1 471,8 5,0 4
12. Rosja 1 291,9 350,0 3
13. Irlandia 1 081,6 68,2 3
14. Szwajcaria 1 053,8 166,9 22
15. Austria 1 047,5 183,6 38
16. Cypr 998,9 185,0 3
17. Grecja 556,5 0,0 3
18. Portugalia 554,4 66,6 4
19. Finlandia 437,9 177,6 19
20. Hiszpania 387,1 38,5 11
21. Japonia 314,5 237,3 12
22. Norwegia 297,0 67,4 13
23. Kanada 211,7 284,4 14
24. Chorwacja 173,0 16,0 2
25. Luksemburg 108,6 15,2 12
Inwestycje >1 mln USD ogó³em 64 460,3 12 599,0 993
Inwestycje < 1 mln USD ogó³em 3 841,2
Bezporednie inwestycje zagraniczne ogó³em 68 301,5
* Uwzglêdniono inwestycje o wartoci powy¿ej 1 mln USD.
** Zestawienie obejmuje inwestorów, którzy zainwestowali w Polsce powy¿ej 1 mln USD.
ród³o: Dane Pañstwowej Agencji Inwestycji Zagranicznych, dostêpne pod adresem internetowym:
<www.paiz.gov.pl>.
Rosja i Ukraina, których udzia³ w globalnym polskim eksporcie i imporcie wyniós³ w 2002 r. odpowiednio 6,1% oraz 8,9% po przyjêciu Polski do UE przestan¹ byæ dla Polski wa¿nymi partnerami gospodarczymi. Polska bêdzie nadal z tego kierunku spro- wadza³a surowce (zw³aszcza ropê naftow¹, gaz ziemny, rudê ¿elaza), wci¹¿ te¿ ch³onne rynki zbytu pañstw Europy Wschodniej bêd¹ stanowi³y szansê dla polskich eksporte- rów, za s¹siedztwo Rosji, Ukrainy i Bia³orusi naturaln¹ bazê dla wspó³pracy przygra- nicznej.
W 2000 r. Polska zakoñczy³a proces redukcji ce³ na mocy wynegocjowanych wczeniej umów o wolnym handlu2, jak te¿ ustaleñ podjêtych w toku rundy uru- gwajskiej GATT/WTO. W efekcie w 2002 r. prawie ¾ sprowadzonych do Polski wyrobów przemys³owych nie podlega³o ocleniu. Inaczej sytuacja wygl¹da w handlu artyku³ami rolno-spo¿ywczymi, którego liberalizacja postêpuje wolniej. Powoduje to, i¿ w odniesieniu do tego rodzaju towarów Polska nie ma jeszcze ca³kowicie bez- c³owej wymiany z ¿adnym partnerem handlowym, w tym tak¿e z krajami UE3.
Z chwil¹ akcesji Polski do Unii nast¹pi eliminacja wszystkich ce³ w handlu pol- sko-unijnym. W praktyce poci¹gnie to za sob¹ zmiany jedynie w odniesieniu do wymiany artyku³ami rolno-spo¿ywczymi, z których czêæ obecnie podlega jeszcze cleniu. Polska bêdzie równie¿ musia³a przyj¹æ unijn¹ taryfê celn¹ w handlu z kraja- mi spoza Unii. Zwi¹zane z tym zmiany obci¹¿eñ celnych w imporcie przemys³o- wym w sytuacji, gdy wiêkszoæ wymiany odbywa siê bez c³a bêd¹ stosunkowo niewielkie i bêd¹ polegaæ g³ównie na redukcji stawek celnych do pu³apu obowi¹zu- j¹cego w UE. Ocena wp³ywu przyjêcia przez Polskê wspólnotowej taryfy celnej na poziom ce³ na artyku³y rolno-spo¿ywcze jest znacznie trudniejsza ni¿ w wypadku
2Takie umowy Polska podpisa³a z krajami Unii Europejskiej, a tak¿e rodkowoeuropejskiego Poro- zumienia o Wolnym Handlu (CEFTA) oraz Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA), a ponadto z Litw¹, £otw¹, Estoni¹, Izraelem oraz Turcj¹. Najwa¿niejsze znaczenie dla liberalizacji wymia- ny handlowej Polski z zagranic¹ mia³o podpisanie z krajami Unii Uk³adu Europejskiego, którego czêæ handlowa (pod nazw¹ umowy przejciowej) wesz³a w ¿ycie 1 marca 1992 r. Na mocy tego porozumienia do grudnia 1999 r. zniesione zosta³y c³a w polsko-unijnej wymianie wyrobami przemys³owymi. Wyj¹tek stanowi³y samochody w handlu nimi proces liberalizacji zosta³ sfinalizowany w grudniu 2001 r. Wszystkie pozosta³e uk³ady, jakie Polska zawar³a w sprawie stref wolnego handlu, by³y pod wzglêdem zakresu i har- monogramu liberalizacji warunków wymiany wzorowane na Uk³adzie Europejskim.
3Na mocy Uk³adu Europejskiego c³a na artyku³y rolno-spo¿ywcze zosta³y obni¿one jedynie w nie- wielkim stopniu. Istotnym krokiem w kierunku liberalizacji tego rodzaju wymiany sta³o siê porozumienie dotycz¹ce wyeliminowania ce³ i subsydiów eksportowych na niektóre nieprzetworzone artyku³y rolne (tzw. porozumienie w sprawie dwóch zer), które wesz³o w ¿ycie na pocz¹tku 2001 r. Z kolei w styczniu 2003 r. zaczê³a obowi¹zywaæ umowa z UE w sprawie wzajemnej liberalizacji obrotów towarami rolny- mi przetworzonymi, na podstawie której wiele artyku³ów niewra¿liwych objêto bezc³owymi kontyn- gentami, natomiast w wypadku wyrobów wra¿liwych w ramach kontyngentów obni¿ono stawki celne.
E. Kawecka-Wyrzykowska: Zmiany polityki celnej i poziomu obci¹¿eñ celnych w imporcie Polski w latach 2002-2003 oraz w perspektywie lat 2004-2006, [w:] Zagraniczna polityka gospodarcza Polski 2002-2003.
Raport roczny, IKiCHZ, Warszawa 2003, s. 113-123.
wyrobów przemys³owych. Wynika to g³ównie z odmiennego sposobu ustalania w Pol- sce i w krajach UE ce³ na niektóre towary rolno-spo¿ywcze, a ponadto z faktu stoso- wania preferencyjnego dostêpu do rynku w ramach okrelonych kontyngentów.
W efekcie import takich samych towarów rolno-spo¿ywczych jest czasem dokony- wany wed³ug ró¿nych stawek celnych, w zale¿noci od kierunku importu.
Redukcji ce³ w imporcie z pañstw spoza Unii nie musi towarzyszyæ poprawa warunków dostêpu polskich eksporterów do rynku tych krajów. Przyjêcie przez Pol- skê unijnej taryfy celnej spowoduje bowiem koniecznoæ zmiany stawek celnych jedynie w naszym kraju, za kraje spoza UE bêd¹ mia³y prawo utrzymaæ dotychcza- sowy poziom obci¹¿eñ celnych4.
Stan gospodarki wiatowej w latach 2000-2003
Na pocz¹tku obecnej dekady nast¹pi³o synchroniczne spowolnienie wzrostu gospodarki wiatowej. G³ówn¹, ale nie jedyn¹ tego przyczyn¹, by³o za³amanie w koñ- cu 2000 r. dynamiki PKB w Stanach Zjednoczonych, które w 2001 r. przekszta³ci³o siê w g³êbok¹ recesjê. W konsekwencji produkt krajowy w tym roku zwiêkszy³ siê w USA jedynie o 0,3%, podczas gdy w latach 1996-2000 przeciêtna stopa wzrostu PKB wynosi³a 4,1% (tabela 3). Z uwagi na rozmiary gospodarki amerykañskiej, a tak-
¿e przyspieszon¹ w epoce globalizacji transmisjê zjawisk oraz zmian w sferze eko- nomicznej miêdzy krajami i regionami, negatywne skutki stagnacji w Stanach Zjed- noczonych odczu³y wszystkie pozosta³e segmenty gospodarki wiatowej, w tym kraje Unii Europejskiej.
W 2001 r. przeciêtna stopa wzrostu w Unii (1,7%) by³a jeszcze zdecydowanie wy¿sza ni¿ w Stanach Zjednoczonych, ale ju¿ w roku nastêpnym trendy koniunktu- ry w USA i Unii wyranie siê zmieni³y na niekorzyæ UE. Gospodarka amerykañska wesz³a w fazê coraz szybszego wzrostu, natomiast kraje piêtnastki popad³y w re- cesjê, któr¹ jak wynika z prognoz Komisji Europejskiej uda siê przezwyciê¿yæ nie wczeniej ni¿ w 2004 r. W rezultacie stopa PKB w UE by³a w 2002 r. ni¿sza ni¿
w USA przesz³o 2-krotnie, a w 2003 r. 3,5-krotnie. Sporód g³ównych pañstw Unii z najwiêkszymi problemami ekonomicznymi borykaj¹ siê Niemcy, których gospo- darka w latach 2002-2003 zupe³nie utraci³a impet.
Rozwój sytuacji gospodarczej w USA i UE dobrze ilustruj¹ zmiany w progno- zach PKB, opublikowanych przez Komisjê Europejsk¹ w marcu i padzierniku 2003 r.
Dla Stanów Zjednoczonych prognoza padziernikowa zak³ada znacznie wy¿sze tempo wzrostu ni¿ ocena z marca, natomiast dla UE oczekiwana dynamika wzrostu zosta³a
4Jw., s. 120-121. Zob. tak¿e: J. Micha³ek: Polityka handlowa. Mechanizmy ekonomiczne i regulacje miêdzynarodowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 163-187.
skorygowana w dó³. Kontrastuje to z przewidywaniami tempa wzrostu w krajach kandyduj¹cych (w tym w Polsce), które zdaniem Komisji bêd¹ w latach 2003-2005 rozwijaæ siê znacznie szybciej ni¿ pañstwa UE. Zwraca uwagê fakt, ¿e prognozy dynamiki PKB 10 kandydatów opublikowane przez Komisjê w padzierniku s¹ wy- ranie korzystniejsze od oceny mo¿liwoci rozwojowych tej grupy krajów, przed- stawionej w marcu.
Tabela 3
Dynamika PKB w USA oraz wybranych krajach UE i pañstwach kandyduj¹cych
(%; rok poprzedni = 100)
rednia
Kraje dla lat 2003 2004 2005
1991- 1996- 1999 2000 2001 2002
A B A B B
1995 2000
USA 2,4 4,1 4,1 3,8 0,3 2,5 2,4 2,8 2,5 3,8 3,3
UE-15 1,5 2,7 2,9 3,6 1,7 1,1 1,3 0,8 2,4 2,0 2,4
Niemcy 2,0 1,8 2,0 2,9 0,8 0,2 0,4 0,0 2,0 1,6 1,8
Francja 1,1 2,7 3,2 3,8 2,1 1,2 1,1 0,1 2,3 1,7 2,3
W.Brytania 1,7 3,1 2,8 3,8 2,1 1,7 2,2 2,0 2,6 2,8 2,9
W³ochy 1,3 1,9 1,7 3,1 1,8 0,4 1,0 0,3 2,1 1,5 1,9
10 kandy-
datów 4,1 3,1 4,1 2,4 2,3 3,1 3,1 4,0 3,8 4,2
Polska 2,2 5,1 4,1 4,0 1,0 1,4 2,5 3,3 3,7 4,2 4,8
A prognoza Komisji Europejskiej z marca 2003 r.
B prognoza Komisji Europejskiej z padziernika 2003 r.
ród³o: Autumn 2003 Economic Forecasts. European Commission. Materia³ dostêpny pod adresem inter- netowym: <http://europa.eu.int/comm/economy_finance/publications/europe-an_economy/2003/>.
Recesja w USA inaczej ni¿ w Europie okaza³a siê krótkotrwa³a i ju¿ w 2002 r.
gospodarka amerykañska przyspieszy³a, osi¹gaj¹c 2,5% tempo wzrostu PKB, które ma siê zwiêkszyæ do 2,8% w 2003 r. i do 3,8% w 2004 r. By³o to sumarycznym efek- tem dzia³ania kilku ró¿nych czynników. Po pierwsze, Stany Zjednoczone wykorzy- sta³y okres pomylnej koniunktury w drugiej po³owie lat dziewiêædziesi¹tych do zrów- nowa¿enia finansów publicznych, uzyskuj¹c pod koniec prezydentury B. Clintona nadwy¿kê dochodów bud¿etowych nad wydatkami, stanowi¹c¹ w latach 1999-2000 odpowiednik 0,7% oraz 1,5% PKB (tabela 4). W rezultacie administracja G.W. Bu- sha bez ryzyka perturbacji gospodarczych mog³a rozluniæ politykê fiskaln¹, obni¿aj¹c podatki oraz powiêkszaj¹c wydatki rz¹dowe, zwi¹zane z umocnieniem
bezpieczeñstwa wewnêtrznego USA, a tak¿e konfliktami zbrojnymi w Afganistanie i Iraku. Poci¹gnê³o to co prawda za sob¹ wzrost deficytu który z poziomu odpo- wiadaj¹cego 0,5% PKB w 2001 r. wzrós³ w 2002 r. do 3,4% i dalej ma siê zwiêkszyæ do 5% w 2003 r. i 5,4-5,5% w latach 2004-2005 ale równoczenie przyczyni³o siê do pobudzenia koniunktury gospodarczej. Po drugie, amerykañski Bank Rezerwy Federalnej zdecydowa³ siê na radykalne obni¿enie krótkoterminowych stóp procento- wych, które w drodze wielokrotnych redukcji zmniejszy³y siê z poziomu 6,5%
w 2000 r. do 3,8% w 2001 r. i zaledwie 1,2% w 2003 r. Zwi¹zana z tym mo¿liwoæ zaci¹gania lub refinansowania kredytów hipotecznych na bardzo dogodnych warun- kach o¿ywi³a rynek nieruchomoci, który sta³ siê obecnie podpor¹ gospodarki USA.
Po trzecie, pomimo spowolnienia wzrostu gospodarczego, utrzymana zosta³a wyso- ka dynamika wydajnoci pracy. Wynika³o to zw³aszcza z szybkiego dostosowywa- nia siê poziomu zatrudnienia do wahañ koniunktury, co z kolei by³o efektem wyso- kiego stopnia liberalizacji amerykañskiego rynku pracy. Po czwarte wreszcie, czynni- kiem sprzyjaj¹cym koniunkturze w Stanach Zjednoczonych by³o os³abienie kursu dolara wobec euro, co wp³ynê³o na poprawê konkurencyjnoci amerykañskiego eksportu.
Tabela 4
Stan finansów publicznych w USA oraz w wybranych krajach UE i pañstwach kandyduj¹cych (deficyt lub nadwy¿ka sektora
finansów publicznych jako % PKB)
Deficyt lub rednia
nadwy¿ka dla lat 2003 2004 2005
jako 1991- 1996- 1999 2000 2001 2002
A B A B B
% PKB 1995 2000
USA 4,5 0,1 +0,7 +1,5 0,5 3,4 4,8 5,0 4,6 5,5 5,4
UE15 5,1 1,6 0,7 +1,0 0,9 1,9 2,3 2,7 2,2 2,6 2,4
Niemcy 3,1 1,7 1,5 +1,3 2,8 3,5 3,4 4,2 2,9 3,9 3,4
Francja 4,5 2,6 1,8 1,4 1,5 3,1 3,7 4,2 3,5 3,8 3,6
W³ochy 9,1 3,1 1,7 0,6 2,6 2,3 2,3 2,6 3,1 2,8 3,5
Portugalia 5,2 3,4 2,8 2,8 4,2 2,7 3,5 2,9 3,2 3,3 3,9
10kandydatów 3,5 3,5 3,7 5,2 5,0 5,0 4,1
Polska 3,5 2,5 2,0 2,5 3,1 3,9 4,3 5,9 4,9
A prognoza Komisji Europejskiej z marca 2003 r.
B prognoza Komisji Europejskiej z padziernika 2003 r.
ród³o: Jak w tabeli 3.
O ile w USA okres za³amania koniunktury trwa³ niewiele ponad rok, o tyle w kra- jach UE przezwyciê¿enie tendencji recesyjnych okaza³o siê znacznie trudniejsze.
Wynika³o to przede wszystkim z tego, ¿e pañstwa Unii nie zdo³a³y w wystarczaj¹- cym stopniu uporz¹dkowaæ finansów publicznych przed 2001 r., a wiêc w okresie poprzedzaj¹cym stagnacjê gospodarki. W tej sytuacji w konsekwencji charakte- rystycznego dla z³ej koniunktury spadku wp³ywów bud¿etowych z tytu³u podatków, przy równoczesnym wzrocie wydatków zwi¹zanych z narastaj¹cym bezrobociem oraz poszerzaniem siê krêgu ubóstwa nierównowaga finansów publicznych w krót- kim czasie pog³êbi³a siê, czego wyrazem by³ wzrost deficytu bud¿etowego piêt- nastki z 0,9% w 2001 r. do 1,9% PKB w 2002 r. oraz 2,7% w 2003 r. (tabela 4). Nie tylko wykluczy³o to mo¿liwoæ rozlunienia polityki fiskalnej w celu nakrêcania koniunktury, ale tak¿e postawi³o pod znakiem zapytania zdolnoæ niektórych kra- jów Unii do spe³nienia wymagañ Paktu stabilnoci i wzrostu, przyjêtego na szczy- cie UE w Amsterdamie w czerwcu 1997 r.5
Najwiêksze kraje UE w tym zw³aszcza Niemcy i Francja nie mog¹ utrzymaæ swoich finansów publicznych w ryzach obowi¹zuj¹cych kraje strefy euro, wyzna- czonych przez tzw. kryteria zbie¿noci6. W 2002 r. wskanik deficytu bud¿etowego w relacji do PKB wyniós³ w Niemczech 3,5%, za w 2003 r. zwiêkszy siê do 4,2%, natomiast w kolejnych latach ma siê co prawda zmniejszyæ do 3,9% w 2004 r. i 3,4%
w 2005 r., nadal jednak pozostanie powy¿ej wielkoci progowej (3%). Podobnie wygl¹da stan finansów publicznych we Francji, gdzie w 2002 r. deficyt wyniós³ 3,1%, a wiêc nieznacznie przekroczy³ dopuszczalny poziom, ale ju¿ w 2003 r. ma wzro- sn¹æ do 4,2%, by nastêpnie obni¿yæ siê do 3,8% w 2004 r. i 3,6% w 2005 r. Komisja Europejska ocenia, i¿ w 2005 r. do grupy pañstw nierespektuj¹cych wymagañ Pak- tu stabilnoci i wzrostu do³¹cz¹ W³ochy. Wród mniejszych krajów UE z proble- mem nadmiernego deficytu bud¿etowego od 2001 r. boryka siê Portugalia.
Komisja Europejska podejmuje próby zdyscyplinowania finansów publicznych, staraj¹c siê narzuciæ krajom, które maj¹ problemy ze zrównowa¿eniem bud¿etu sztyw- ny kalendarz redukcji deficytu. Napotyka to opór Niemiec oraz Francji, które nie godz¹ siê na radykalne reformy, prowadz¹ce do oszczêdnoci bud¿etowych. Du¿e kraje UE opowiadaj¹ siê raczej za uelastycznieniem klauzul Paktu stabilnoci i wzro- stu, ni¿ za poszukiwaniem sposobu ustabilizowania finansów publicznych w ra- mach obecnie obowi¹zuj¹cego dopuszczalnego pu³apu deficytu (3%). Przeciwko
5Na mocy Paktu stabilnoci i wzrostu kraje UE zosta³y zobowi¹zane do przeciwdzia³ania nad- miernemu deficytowi bud¿etowemu. W razie nieprzestrzegania przez dany kraj dyscypliny bud¿etowej oraz niezastosowania siê do zaleceñ Komisji Europejskiej maj¹cych na celu przywrócenie stanu równo- wagi finansów publicznych, mo¿e byæ on objêty sankcjami finansowymi.
6Zgodnie z jednym z tych kryteriów, deficyt sektora finansów publicznych nie mo¿e przekroczyæ poziomu odpowiadaj¹cego 3% PKB.
z³agodzeniu rygorów w tym zakresie protestuj¹ z kolei mniejsze kraje UE, które du-
¿ym kosztem spo³ecznym zdo³a³y zdyscyplinowaæ swoje finanse7.
Równoczenie Europejski Bank Centralny (EBC) który przej¹³ kompetencje 12 krajów strefy euro w zakresie polityki pieniê¿nej doæ powci¹gliwie zmniej- sza stopy procentowe. Co prawda od chwili spowolnienia dynamiki wzrostu w 2001 r., EBC obni¿y³ krótkoterminowe stopy procentowe z 4,4% do 2,6% w 2003 r., jednak amerykañski Bank Rezerwy Federalnej zredukowa³ je znacznie bardziej (do 1,2%).
Ostro¿na reakcja EBC wynika z faktu, ¿e miêdzy krajami UE wystêpuj¹ znaczne ró¿nice w tempie wzrostu gospodarczego oraz stopie inflacji. Utrudnia to wyzna- czenie optymalnego poziomu stóp procentowych, który odpowiada³by potrzebom krajów borykaj¹cych siê ze stagnacj¹ gospodarcz¹ (Niemcy, Holandia, Portugalia, W³ochy, Francja), a równoczenie nie stwarza³ dodatkowych problemów gospodar- czych (np. nasilaj¹c presjê inflacyjn¹) w krajach odznaczaj¹cych siê relatywnie wy- sok¹ dynamik¹ PKB (Grecja, Irlandia, Finlandia, Wielka Brytania). Ponadto proble- mem do dyskusji pozostaje pytanie, czy EBC nie koncentruje siê w nadmiernym stopniu na obronie celu inflacyjnego, przywi¹zuj¹c jednoczenie zbyt ma³¹ wagê do kwestii podtrzymywania koniunktury.
Kraje Unii Europejskiej wci¹¿ ustêpuj¹ USA pod wzglêdem mobilnoci i ela- stycznoci czynników produkcji, w tym si³y roboczej. Na niekorzyæ pañstw UE przemawiaj¹ w tym kontekcie takie zjawiska, jak: a) wysokie koszty funkcjonowa- nia przedsiêbiorstw, wynikaj¹ce ze zbyt ma³o elastycznego rynku pracy oraz wyso- kich obci¹¿eñ podatkowych; b) trudnoci administracyjne i biurokratyczne przy za- k³adaniu nowych firm; c) nazbyt sztywny i regulowany rynek; d) bariery w postaci niejednakowych standardów prawnych oraz procedur administracyjnych obowi¹zu- j¹cych w poszczególnych krajach; e) nadal niedostateczna integracja infrastruktury technicznej na obszarze piêtnastki.
Sytuacja gospodarcza Niemiec
Od 2001 r. Niemcy borykaj¹ siê z powa¿nymi k³opotami gospodarczymi, któ- rych wyrazem jest ca³kowite zahamowanie dynamiki PKB w latach 2002-2003 oraz wzrost deficytu bud¿etowego do poziomu przekraczaj¹cego pu³ap dopuszczalny dla pañstw strefy euro (tabela 5). Poniewa¿ Niemcy wypracowuj¹ prawie jedn¹ czwart¹ produktu ca³ej Europy oraz jedn¹ trzeci¹ produktu UE, stan koniunktury w niemiec- kiej gospodarce istotnie rzutuje na kondycjê ekonomiczn¹ ca³ej Unii. Skala zapaci gospodarczej, jakiej dozna³y Niemcy w latach 2001-2003, a tak¿e fakt, ¿e problemy
7M. Paszyñski: Zewnêtrzne rodowisko gospodarcze Polski w latach 2002-2004, [w:] Zagraniczna polityka...2002-2003.., op.cit., s. 18-19.
te maj¹ pod³o¿e strukturalne oznacza, ¿e ich przezwyciê¿enie mo¿e byæ kwesti¹ d³u¿- szego czasu, co z jednej strony ma zasadnicze znaczenie dla perspektyw gospodarki ca³ej Unii, z drugiej za dla mo¿liwoci rozwojowych Polski ju¿ w ramach UE.
Tabela 5
Wskaniki charakteryzuj¹ce sytuacjê gospodarcz¹ Niemiec (w %; rok poprzedni = 100)
rednia
Wskaniki dla lat 2003 2004 2005
1991- 1996- 1999 2000 2001 2002
A B A B B
1995 2000
PKB 2,0 1,8 2,0 2,9 0,8 0,2 0,4 0,0 2,0 1,6 1,8
Stopa inflacji 3,1 1,1 0,6 1,4 1,9 1,3 1,3 1,1 1,2 1,6 1,3
Stopa
bezrobocia 7,1 8,7 8,4 7,8 7,8 8,6 8,9 9,4 8,9 9,6 9,5
Deficyt bud¿etowy
jako % PKB 3,1 1,7 1,5 +1,3 2,8 3,5 3,4 4,2 2,9 3,9 3,4
A prognoza Komisji Europejskiej z marca 2003 r.
B prognoza Komisji Europejskiej z padziernika 2003 r.
ród³o: Jak w tabeli 3.
W Niemczech udzia³ przemys³u przetwórczego w tworzeniu PKB, a tak¿e udzia³ wyrobów przemys³owych w ca³oci eksportu jest wyranie wy¿szy ni¿ w innych krajach UE. Oznacza to, ¿e gospodarka niemiecka jest w wiêkszym stopniu ni¿ po- zosta³e pañstwa piêtnastki uzale¿niona od wiatowego popytu na wyroby przemy- s³owe i generalnie bardziej podatna na wahania koniunktury na rynku miêdzynaro- dowym, a tak¿e na zmiany kursu walutowego. Spowolnienie gospodarki wiatowej spowodowa³o spadek popytu na wyroby przemys³u RFN, pog³êbiony dodatkowo przez wysoki kurs euro w stosunku do dolara, co pogorszy³o konkurencyjnoæ eks- portu niemieckiego. Popyt wewnêtrzny okaza³ siê zbyt s³aby, aby móg³ skompenso- waæ efekt zmniejszenia siê eksportu.
Wielu polityków i ekonomistów niemieckich uwa¿a, i¿ g³ówn¹ przyczyn¹ k³o- potów ze zbilansowaniem bud¿etu pañstwa s¹ ogromne koszty zjednoczenia Nie- miec, których ciê¿ar jest szczególnie dotkliwie odczuwany przy s³abej koniunktu- rze. W tym kontekcie kwestionuj¹ oni rygory Paktu stabilnoci i wzrostu, które zawê¿aj¹ pole manewru Niemiec w polityce fiskalnej. Mo¿liwoci wykorzystania instrumentów polityki monetarnej równie¿ s¹ ograniczone, bowiem o poziomie stóp procentowych na obszarze euro decyduje Europejski Bank Centralny, maj¹cy status
organu ponadnarodowego. Rzecz w tym, i¿ EBC obni¿a stopy procentowe w stop- niu, który Niemcy uwa¿aj¹ za niewystarczaj¹cy do przywrócenia tendencji wzrosto- wych w gospodarce niemieckiej8.
Mo¿liwoæ wyjcia Niemiec ze strefy perturbacji ekonomicznych jest uwarun- kowana podjêciem radykalnych reform strukturalnych. Dotyczy to zw³aszcza uela- stycznienia rynku pracy oraz przebudowy systemu emerytalnego, w ramach której rozwa¿a siê podwy¿szenie o 2 lata granicy wieku uprawniaj¹cego do przejcia na emeryturê oraz obni¿enie o oko³o 1/6 poziomu wiadczeñ emerytalnych. Zmiany strukturalne s¹ niezbêdne zarówno z uwagi na bardzo wysokie w Niemczech koszty pracy (efekt korzystnych dla pracobiorców przepisów prawa pracy), jak i starzenie siê spo³eczeñstwa. Propozycje rz¹dowe w tym zakresie (ujête w tzw. Agendzie 2010) spotka³y siê jednak dotychczas z ostr¹ krytyk¹ ze strony zwi¹zków zawodowych oraz lewego skrzyd³a SPD, stanowi¹cych polityczne zaplecze ekipy G. Schrödera.
Problemy gospodarcze Niemiec maj¹ wyrany wp³yw na mo¿liwoci dzia³ania polskich eksporterów. Wskazuje na to wysoka wartoæ wspó³czynnika korelacji miêdzy dynamik¹ PKB Niemiec a stop¹ wzrostu polskich dostaw na rynek nie- miecki (w latach 1992-2002 tzw. wskanik Pearsona wyniós³ 0,71), z tym jednak, ¿e wspomniana zale¿noæ ujawnia siê z opónieniem nawet o kilka kwarta³ów. Z punktu widzenia Polski istotne znaczenie ma równie¿ wzrost stopy bezrobocia w Niemczech z 7,8% w 2001 r. do 8,9% w 2003 r. W warunkach pogarszania siê sytuacji na nie- mieckim rynku pracy liczyæ siê bowiem nale¿y z usztywnieniem postawy w³adz RFN wobec mo¿liwoci szybkiego otwarcia tego rynku dla prawników z Polski9.
Pozycja krajów Unii Europejskiej w gospodarce wiatowej
Czynniki rzutuj¹ce negatywnie na konkurencyjnoæ pañstw UE Chocia¿ na licie najbardziej konkurencyjnych gospodarek wiata przygoto- wywanej periodycznie przez ekspertów wiatowego Forum Ekonomicznego w Da- vos w 2003 r. (podobnie jak w latach 2000-2001) czo³ow¹ pozycjê zajê³a Finlan- dia, to jednak tu¿ za ni¹ uplasowa³y siê Stany Zjednoczone, które zdecydowanie wyprzedzi³y pozosta³e kraje UE, sklasyfikowane na miejscach od 3 do 39 (tabela 6).
Potwierdza to tezê, i¿ Unia przegrywa z USA rywalizacjê o miano najbardziej konkurencyjnej gospodarki na wiecie. Dlatego, aby wzmocniæ zdolnoæ do konku- rowania na rynku miêdzynarodowym, w UE zosta³ opracowany specjalny 10-letni
8Por. Rynki Zagraniczne z 8-11 lipca 2003 r.
9T. Kalinowski, J. Olszyñski: Koniunktura gospodarcza w Niemczech w 2003 r. W cieniu s¹siada,
Nowe ¯ycie Gospodarcze z 28 wrzenia 2003 r., s, 7. Zob. tak¿e: T. Kalinowski: Eksport trudniejszy, ale bez ograniczeñ, Rzeczpospolita z 10 czerwca 2003 r.
program spo³eczno-gospodarczy, przyjêty na szczycie UE w Lizbonie w marcu 2000 r., zwany strategi¹ lizboñsk¹.
Tabela 6
Najbardziej konkurencyjne gospodarki wiata
Kraj 2000 r. 2001 r. 2002 r. 2003 r.
Finlandia 1 1 2 1
USA 2 2 1 2
Szwecja 7 6 6 3
Dania 6 8 8 4
Niemcy 3 4 4 5
Wielka Brytania 8 7 3 6
Holandia 4 3 7 9
Francja 15 12 15 10
Belgia 12 14 13 15
Austria 13 13 12 17
Irlandia 22 22 20 21
W³ochy 24 24 24 24
Hiszpania 23 23 25 25
Portugalia 28 31 36 36
Grecja 33 43 43 39
ród³o: Global Competitive Report, edycja z lat 2001-2002 i 2002-2003, World Economic Forum. Rapor- ty s¹ dostêpne pod adresem internetowym: <www.weforum.org >.
Gospodarka amerykañska jest zliberalizowana w znacznie wiêkszym stopniu ni¿
gospodarka europejska, dziêki czemu mo¿e bardziej elastycznie przystosowywaæ siê do zmian zachodz¹cych w gospodarce wiatowej. Jest to szczególnie widoczne na rynku pracy, który w sposób p³ynny reaguje na zmiany koniunktury10. W Stanach Zjednoczonych znacznie szybciej nastêpuje rozwój oraz stosowanie w produkcji i us³ugach technologii informatycznych. Jest to efektem przeznaczania na ten cel znacznie wiêkszych ni¿ gdziekolwiek indziej rodków, w tym wydatków rz¹do- wych11. Ponadto amerykañskie prawo skutecznie chroni w³asnoæ intelektualn¹, a tak-
¿e gwarantuje wysok¹ op³acalnoæ inwestowania w badania i rozwój (m.in. pozwala na czerpanie orodkom naukowym i korporacjom zysków z tego tytu³u nawet wów- czas, gdy prace badawczo-rozwojowe by³y finansowane z rodków publicznych).
10Przepisy prawa pracy s¹ w USA mniej rygorystyczne ni¿ w UE. Pracownicy amerykañscy s¹ bar- dziej mobilni pod wzglêdem zmiany zawodu i miejsca zamieszkania ni¿ Europejczycy. Ponadto powszechne stosowanie technologii informatycznych umo¿liwia szybki przep³yw informacji o potrzebach rynku pracy.
11W 2002 r. USA przeznaczy³y na badania i rozwój o 60 mld USD wiêcej ni¿ ca³a Europa.
Istotne znaczenie maj¹ tak¿e ró¿nice w tendencjach demograficznych w USA i UE. Spo³eczeñstwa europejskie starzej¹ siê, co ogranicza poda¿ si³y roboczej i utrud- nia poprawê wskaników wydajnoci pracy. W Europie wskanik aktywnoci zawo- dowej (udzia³ osób aktywnych zawodowo w ogólnej liczbie osób zdolnych do pracy w wieku 15-64 lat) wynosi³ w 2001 r. 64,3% i by³ znacznie ni¿szy ni¿ w USA (77%).
Zgodnie z decyzjami, jakie zapad³y na spotkaniach Rady Europejskiej w Lizbonie w marcu 2000 r. oraz w Sztokholmie w marcu 2001 r., wskanik zatrudnienia w UE powinien o ile realizacja strategii lizboñskiej nie napotka wiêkszych przeszkód wzrosn¹æ do 67% w 2005 r. oraz do 70% w 2010 r. Amerykanie przepracowuj¹ wiêk- sz¹ liczbê godzin ni¿ Europejczycy. Wed³ug MFW, w 2001 r. liczba godzin przepra- cowanych przez przeciêtnego pracownika w Niemczech stanowi³a nieca³e 70% po- ziomu w USA. We Francji by³o to nieca³e 74%, we W³oszech 77%, a w Wielkiej Brytanii 80%.
Stany Zjednoczone bardziej zdecydowanie, ni¿ kraje UE, wykorzystuj¹ instru- menty polityki fiskalnej i monetarnej. Wynika to z faktu, i¿ USA stanowi¹ jednolity organizm gospodarczy, natomiast kraje piêtnastki mimo du¿ego postêpu w pro- cesie integracji europejskiej, jaki dokona³ siê od czasu Traktatu z Maastricht wci¹¿
nierzadko maj¹ sprzeczne interesy gospodarcze, co wynika z ró¿nic w potencjale ekonomicznym oraz poziomie rozwoju poszczególnych pañstw i regionów. Stawia to EBC wobec trudnego zadania wyporodkowania polityki kursowej oraz poziomu stóp procentowych w sposób zadowalaj¹cy wszystkie kraje, co jak na razie udaje siê w ograniczonym stopniu. Ponadto, o ile pañstwa UE realizuj¹ jednolit¹ politykê pie- niê¿n¹ (za któr¹ odpowiada EBC), o tyle polityka bud¿etowa oraz polityka fiskalna nie zosta³y podniesione na szczebel wspólnotowy nadal s¹ zdecentralizowane i pozostaj¹ w gestii w³adz narodowych.
D³ugoterminowe prognozy dynamiki gospodarczej s¹ dla Unii pesymistycz- ne. Wed³ug niektórych ocen potencjalna stopa wzrostu UE obni¿y siê w okresie 2000-2050 z 2,0-2,5% do ok. 1,25% a uwzglêdniaj¹c ujemny wp³yw starzenia siê spo³eczeñstw europejskich na tempo wzrostu wydajnoci pracy nawet poni¿ej 1%.
W konsekwencji udzia³ UE w wiatowym PKB spadnie z obecnych 18% do 10%, natomiast w przypadku USA wskanik ten zwiêkszy siê z 23 do 26%12.
Strategia lizboñska
Strategia lizboñska jest d³ugookresowym programem spo³eczno-ekonomicznym, którego g³ównym celem jest przekszta³cenie UE do 2010 r. w najbardziej konku- rencyjn¹ i dynamiczn¹ gospodarkê na wiecie, opieraj¹c¹ siê na wiedzy, zdoln¹ do tworzenia nowych miejsc pracy oraz zapewniaj¹c¹ spójnoæ spo³eczn¹. Za priory-
12M. Paszyñski: Zewnêtrzne rodowisko..., op.cit., s. 20.
tetowe uznano dzia³ania zmierzaj¹ce do: a) pe³nej integracji rynków papierów warto-
ciowych i kapita³u podwy¿szonego ryzyka oraz rynków us³ug finansowych; b) re- dukcji pomocy publicznej; c) liberalizacji rynków telekomunikacyjnego i energetycz- nego; d) zniesienia istniej¹cych jeszcze barier na europejskim rynku pracy; e) rozwoju sektora ma³ych i rednich przedsiêbiorstw; f) stworzenia systemu edukacyjnego ela- stycznie reaguj¹cego na potrzeby rynku pracy; g) zintensyfikowania prac badawczo- -rozwojowych oraz u³atwienia procesu ich wdra¿ania w przemyle; h) zwiêkszenia stopnia aktywnoci zawodowej.
W latach 2000-2003 w wielu dziedzinach, których dotyczy strategia lizboñska, osi¹gniêto w Unii postêp13. Dotychczasowe tempo wdra¿ania strategii nie wydaje siê jednak wystarczaj¹ce do osi¹gniêcia do 2010 r. za³o¿onych celów, przy czym g³ówn¹ przyczyn¹ jest zwolnienie dynamiki wzrostu gospodarczego UE. Takie wnio- ski wynikaj¹ z oceny stanu realizacji strategii, dokonanej podczas wiosennych szczy- tów Rady Europejskiej, kolejno: w Sztokholmie w marcu 2001 r., Barcelonie w marcu 2002 r. oraz Brukseli w marcu 2003 r.14
Implikacje rozszerzenia UE dla pozycji Unii w gospodarce wiatowej Pañstwa piêtnastki, a tak¿e Komisja Europejska obawiaj¹ siê, ¿e przyjêcie do UE w maju 2004 r. relatywnie ubogich 8 krajów EiW wp³ynie negatywnie na po- tencja³ technologiczny Unii i jeszcze bardziej spowolni realizacjê strategii lizboñ- skiej. Dlatego w UE pojawiaj¹ siê g³osy, ¿e od 2007 r.15 nale¿y wzmocniæ wsparcie dla programów badañ naukowych oraz rozwoju zaawansowanych technologii reali- zowanych w najbogatszych krajach UE, wykorzystuj¹c w tym celu czêæ rodków bud¿etowych UE (mowa jest o 8,5 mld euro), które trafi¹ do najmniej zamo¿nych krajów Unii w ramach polityki strukturalnej. W ten sposób maj¹ siê zwiêkszyæ szan- se UE w rywalizacji z USA o prymat w gospodarce wiatowej. Mog³oby to jednak negatywnie wp³yn¹æ na wielkoæ rodków strukturalnych, które by³yby dostêpne po 2006 r. dla najs³abszych ekonomicznie krajów UE, w tym Polski16. Nawet jednak,
13Dotyczy to m.in. liberalizacji rynków telekomunikacyjnego i energetycznego, utworzenia jednoli- tej europejskiej przestrzeni powietrznej oraz integracji rynków finansowych. Ponadto w krajach UE od 2000 r. utworzono 5 mln nowych miejsc pracy.
14Zob. np.: B.Otachel: Rezultaty spotkania Rady Europejskiej w Brukseli w dniach 20-21 marca 2003 r. ocena dotychczasowej realizacji strategii lizboñskiej, Biuletyn Analiz UKIE, materia³ dostêp- ny pod adresem internetowym <www.ukie.gov.pl>.
15W ramach nowej perspektywy finansowej obejmuj¹cej lata 2007-2013.
16Na szczycie UE w Kopenhadze w grudniu 2002 r. zagwarantowano nowym krajom w latach 2004-2006 rodki w ³¹cznej wysokoci 40,85 mld euro (licz¹c w cenach z 1999 r.), czyli 39,09 mld euro po odjêciu kosztów administracyjnych. Na 2006 r. przewidziano ponad 15 mld euro, z tego 7,5 mld euro dla Polski. Oznacza to, ¿e po uwzglêdnieniu sk³adki do bud¿etu UE (ok. 2,5 mld euro), Polska w 2006 r.
mo¿e liczyæ w wymiarze netto na wsparcie w wysokoci ok. 5 mld euro.
gdyby dosz³o do reformy polityki strukturalnej, ma³o prawdopodobne jest, aby kwo- ta na dzia³ania strukturalne przewidziana dla Polski w 2007 r. by³a mniejsza ni¿ rodki zaplanowane dla naszego kraju na ten cel na 2006 r. (oko³o 5 mld euro netto)17.
Uwarunkowania wspó³pracy gospodarczej Polski ze wschodnimi i po³udniowy- mi krajami s¹siedzkimi
Wspó³praca gospodarcza z Rosj¹, Ukrain¹ i Litw¹
Po okresie zapaci ekonomicznej w latach 1998-1999 Rosja i Ukraina wesz³y na drogê dynamicznego rozwoju gospodarczego. Szybki, siêgaj¹cy okresowo 5-9%
wzrost PKB kontrastuje jednak z wolnym przebiegiem procesu modernizacji i re- strukturyzacji gospodarki, w tym przekszta³ceñ w³asnociowych. W konsekwencji du¿¹ wci¹¿ rolê w rosyjskiej i ukraiñskiej gospodarce odgrywaj¹ nierentowne przed- siêbiorstwa pañstwowe, nieprzystosowane do funkcjonowania w gospodarce ryn- kowej. Równoczenie stopniowo rozwija siê sektor prywatny, w znacz¹cej czêci bazuj¹cy na kapitale obcym. Nadal gospodarki Rosji i Ukrainy s¹ silnie uzale¿nione od koniunktury na wiatowym rynku surowców.
W latach 2000-2003 dynamika PKB w Rosji by³a bardzo wysoka, siêga³a w 2000 r. 9%, 5% w 2001 r. oraz 4,3% w 2002 r. i jak ocenia Komisja Europejska
dojdzie do 6% w 2003 r. Wysokie tempo PKB wynosz¹ce 4,1% w 2002 r. od- notowano tak¿e na Ukrainie, za w 2003 r. ma byæ pod tym wzglêdem jeszcze lepiej, bowiem stopa wzrostu powinna przekroczyæ 5%. O¿ywienie gospodarcze w oby- dwu krajach wp³ynê³o na zwiêkszenie popytu na wyroby sprowadzane z zagranicy, w tym tak¿e z Polski. Nie oznacza to jednak, i¿ mo¿liwy bêdzie znacz¹cy wzrost polskiego eksportu, zw³aszcza w jego tradycyjnej strukturze towarowej i przy za-
17W tym kontekcie wa¿ne jest bowiem, ¿e: a) wysokoæ rodków w ramach wspólnej polityki rol- nej, na które mo¿e liczyæ Polska do 2013 r. zosta³a ju¿ ustalona i w zwi¹zku z tym wiadomo, ¿e dotacje dla polskiego rolnictwa i wsi bêd¹ po 2006 r. wiêksze ni¿ w latach 2004-2006; b) w finansowaniu ewentual- nego rabatu dla p³atników netto (poza Wielk¹ Brytani¹ tak¿e Niemcy, Holandia, Francja, Szwecja, Belgia, Luksemburg) bêd¹ bra³y udzia³ wszystkie pozosta³e kraje UE, za obci¹¿enia Polski z tego tytu³u powinny byæ mniejsze ni¿ krajów piêtnastki; c) z funduszy strukturalnych korzystaj¹ nie tylko najs³absze ekono- micznie pañstwa UE, ale tak¿e zacofane regiony znajduj¹ce siê w krajach najbogatszych (je¿eli zatem czêæ rodków strukturalnych zostanie po 2006 r. wykorzystana do finansowania nowych zadañ, w naj- wiêkszym stopniu zmianê tê odczuj¹ regiony z bogatych krajów piêtnastki, za fundusze strukturalne zarezerwowane obecnie dla nowych pañstw zmniejsz¹ siê w relatywnie ma³ym stopniu); d) programy wspieraj¹ce prace badawczo-rozwojowe bêd¹ otwarte dla wszystkich krajów, tak¿e dla Polski; e) osta- teczna decyzja co do struktury wydatków w ramach nowej perspektywy finansowej zapadnie w 2005 r.
lub 2006 r., ju¿ z udzia³em Polski. Rynki Zagraniczne z 14-17 padziernika 2003 r.
chowaniu dotychczasowych form rozliczeñ i p³atnoci18. Polscy eksporterzy silnie odczuli skutki kryzysu ekonomicznego w Rosji i na Ukrainie oraz zmieniaj¹cych siê warunków prowadzenia dzia³alnoci gospodarczej w tych krajach. W konsekwencji nast¹pi³ spadek eksportu do obydwu pañstw, za na miejsce polskich firm, które wypad³y z rynku rosyjskiego i ukraiñskiego, weszli dostawcy zachodni oraz produ- cenci miejscowi. Istotne jest, ¿e zbieg³o siê to w czasie ze zwolnieniem dynamiki wzrostu gospodarczego w Polsce (w efekcie polityki sch³adzania gospodarki), co nie pozwoli³o na skompensowanie spadku eksportu do Rosji i na Ukrainê wzrostem dostaw na rynek krajowy. W rezultacie wiele firm uzale¿nionych od dostaw na rynki wschodnie musia³o og³osiæ upad³oæ.
W 2002 r. import z Rosji okaza³ siê 3,3 razy wy¿szy od polskiego eksportu do tego kraju. Tak niekorzystnych relacji miêdzy importem a eksportem Polska nie ma w wymianie z ¿adnym innym pañstwem europejskim. Du¿y deficyt w handlu z Ro- sj¹ (w 2002 r. wyniós³ on 3,1 mld USD) jest konsekwencj¹ zaostrzenia konkurencji na rynku rosyjskim, przy utrzymuj¹cym siê wysokim poziomie jego protekcji (red- nia wa¿ona stawka celna siêga 10%) oraz znacznym wspieraniu dostawców krajo- wych przez pañstwo. Polscy przedsiêbiorcy wci¹¿ nie s¹ wystarczaj¹co konkuren- cyjni w stosunku do dostawców z UE (trzeba pamiêtaæ, ¿e Unia dotuje eksport rolny do Rosji), a tak¿e producentów rosyjskich (subsydiowanych z bud¿etu pañstwa) pod wzglêdem cen oraz jakoci oferowanych wyrobów, a tak¿e warunków finansowych ich dostaw (ma³y potencja³ finansowy polskich firm nie pozwala na kredytowanie eksportu). Poniewa¿ szanse na zmniejszenie importu z Rosji s¹ raczej niewielkie z uwagi na bardzo sztywn¹ jego strukturê towarow¹ (g³ównie ropa naftowa i gaz ziemny19), bez zwiêkszenia eksportu nie bêdzie mo¿liwe radykalne ograniczenie deficytu w polsko-rosyjskiej wymianie handlowej. Z wiêkszymi sukcesami polscy dostawcy dzia³aj¹ na rynku ukraiñskim, na co wskazuje dodatnie saldo wymiany handlowej, wynosz¹ce w 2002 r. 689 mln USD.
Na mo¿liwoci rozwoju wspó³pracy gospodarczej Polski z Rosj¹ oraz Ukrain¹ rzutuje negatywnie kilka czynników, w tym zw³aszcza:
a) zniekszta³cenie warunków konkurencji na rynku rosyjskim i ukraiñskim w konsekwencji stosowania przez te kraje taryfowych i pozataryfowych instrumen- tów ochrony krajowych przedsiêbiorców, którzy w dodatku korzystaj¹ z du¿ych
18B. Durka: Polsko-rosyjskie stosunki gospodarcze w latach 1997-2001, [w:] Powi¹zania gospodar- cze Polski z partnerami wschodnimi na tle integracji z Uni¹ Europejsk¹ (pod red. Z. Madeja), Wy¿sza Szko³a Zarz¹dzania i Marketingu w Warszawie, Warszawa 2002, s. 53.
19W porozumieniu z sierpnia 1993 r. uzgodniono, ¿e w 2010 r. Polska zakupi w Rosji ok. 20 mld m3, a wiêc dwukrotnie wiêcej ni¿ wynosi obecnie zu¿ycie tego surowca w Polsce. Dlatego strona polska wyst¹pi³a o renegocjacje wspomnianej umowy, które ostatecznie zakoñczy³y siê podpisaniem w lutym 2003 r. protoko³u w sprawie dostaw gazu z Rosji do Polski. Na jego podstawie zredukowano o 1/3 import gazu do Polski, dostosowuj¹c zobowi¹zania importowe do rzeczywistych potrzeb rynku.
dotacji pañstwowych; osobnym problemem jest subsydiowanie przez UE eksportu artyku³ów rolno-spo¿ywczych na rynki wschodnie;
b) niedostateczna konkurencyjnoæ polskiej oferty eksportowej pod wzglêdem cenowym, jakoci wyrobów oraz warunków finansowych dostaw;
c) problemy z certyfikacj¹ wyrobów (chodzi o wzajemne uznawanie atestów badañ laboratoryjnych), co zmusza polskich eksporterów do ponoszenia dodatko- wych kosztów zwi¹zanych z koniecznoci¹ poddania siê obowi¹zuj¹cym w Rosji oraz na Ukrainie kosztownym i czasoch³onnym procedurom certyfikacji; szczegól- nie dotyczy to certyfikatów sanitarnych wymaganych przy imporcie towarów rolno- -spo¿ywczych;
d) brak odpowiedniej infrastruktury prawnej wspó³pracy gospodarczej; wci¹¿
nie zdo³ano na przyk³ad wdro¿yæ ustawy o popieraniu i wzajemnej ochronie inwe- stycji, co powoduje, ¿e Rosjê oraz Ukrainê nale¿y traktowaæ jako obszar podwy¿- szonego ryzyka inwestycyjnego; generalnie prawo gospodarcze w tych krajach jest ma³o stabilne i czêsto ulega zmianom;
e) szybki rozwój poda¿y ze strony firm rosyjskich oraz ukraiñskich; dziêki in- westycjom zagranicznym w Rosji i na Ukrainie powstaje coraz wiêcej zak³adów produkuj¹cych towary bêd¹ce przedmiotem tradycyjnego eksportu z Polski, zw³asz- cza artyku³y ¿ywnociowe (np. konserwy warzywne oraz wyroby zbo¿owe i cukier- nicze);
f) wprowadzenie od 1 padziernika 2003 r. obowi¹zkowych wiz w ruchu gra- nicznym miêdzy Polsk¹ a Rosj¹, Ukrain¹ i Bia³orusi¹; ma to na celu wyeliminowa- nie nielegalnej imigracji oraz przemytu przez wschodni¹ granicê Polski, stanowi¹c¹ po akcesji czêæ zewnêtrznej granicy poszerzonej UE; trzeba podkreliæ, ¿e Czechy, S³owacja i Wêgry uczyni³y ten krok ju¿ w latach 2000-2001.
Akcesja Polski i innych krajów EiW do Unii stworzy nowe uwarunkowania wspó³pracy gospodarczej Polski z krajami b. ZSRR. Z jednej strony Polska bêdzie musia³a wprowadziæ unijn¹ taryfê celn¹, w której stawki s¹ czêsto wy¿sze od obec- nie stosowanych w wymianie Polski z pañstwami Europy Wschodniej. Z drugiej za
strony, zwiêkszy siê konkurencyjnoæ polskiego eksportu rolno-spo¿ywczego, dziê- ki objêciu krajowego rolnictwa wsparciem w ramach wspólnej polityki rolnej UE.
Ponadto Polska bêdzie zmuszona do stopniowego dywersyfikowania róde³ zaopa- trzenia w surowce strategiczne, w tym surowce energetyczne, co mo¿e poci¹gn¹æ za sob¹ spadek importu ropy i gazu z Rosji.
Poniewa¿ Rosja i Ukraina ubiegaj¹ siê o cz³onkostwo w wiatowej Organizacji Handlu, mo¿na oczekiwaæ, ¿e w niedalekiej przysz³oci kraje te bêd¹ musia³y re- spektowaæ standardy wspó³pracy gospodarczej z partnerami zagranicznymi, obowi¹- zuj¹ce kraje WTO, tak jak ju¿ obecnie czyni¹ to republiki ba³tyckie. Stopniowa re- dukcja ce³ i eliminacja innych barier protekcyjnych przyczyni siê do zwiêkszania otwartoci rynku wewnêtrznego Rosji i Ukrainy. Konieczne bêdzie uporz¹dkowanie
zasad udzielania pomocy publicznej, a tak¿e wyeliminowanie przejawów nieuczci- wej konkurencji. Wraz z przyjêciem Rosji i Ukrainy do WTO co mog³oby nast¹piæ ju¿ w 2004 r. warunki wspó³pracy gospodarczej z Polsk¹ poprawi¹ siê i stan¹ siê bardziej przejrzyste.
Litwa
Po krótkotrwa³ym acz g³êbokim za³amaniu w 1999 r. (PKB obni¿y³ siê wówczas o 1,8%), od 2000 r. gospodarka Litwy rozwija siê bardzo szybko. W 2000 r. produkt powiêkszy³ siê o 4%, ale w kolejnych dwóch latach dynamika PKB przekroczy³a ju¿ 6% i tempo to ma byæ utrzymane co najmniej do 2005 r. (tabela 7). W 2002 r.
Litwa zajê³a 13 miejsce na licie najwiêkszych partnerów gospodarczych Polski, przo- duj¹c pod wzglêdem obrotów handlowych wród republik nadba³tyckich (przypada na ni¹ 70% polskiego handlu z tymi krajami). Z punktu widzenia mo¿liwoci roz- woju wymiany polsko-litewskiej wa¿ne jest, i¿ Litwa nale¿y do WTO, w rezultacie czego warunki wspó³pracy w pe³ni odpowiadaj¹ zasadom obowi¹zuj¹cym w handlu miêdzynarodowym krajów o gospodarce rynkowej. Istotny wp³yw na dynamiczny rozwój powi¹zañ handlowych Polski z Litw¹ ma umowa o wolnym handlu wyroba- mi przemys³owymi. Postêpuje równie¿ liberalizacja wymiany artyku³ami rolno-spo-
¿ywczymi, ale w tym wypadku utrzymywane s¹ pewne ograniczenia w wymianie towarów uznanych przez ka¿d¹ ze stron za wra¿liwe.
Wspó³praca gospodarcza z Czechami i S³owacj¹
Gospodarka Czech, po okresie g³êbokiego za³amania w latach 1997-1999, kiedy nast¹pi³ bezwzglêdny spadek PKB, od 2000 r. wzrasta w umiarkowanym tempie, wykazuj¹cym jednak tendencjê spadkow¹ (z 3,3% w 2001 r. do 2,0% w 2002 r.). Ta tendencja zdaniem Komisji Europejskiej zostanie odwrócona w latach 2003-2005, kiedy dynamika PKB powróci do poziomu 3,3% (tabela 7). Nieco szybciej rozwija siê S³owacja, której stopa PKB zwiêkszy³a siê z 2,2% w 2000 r. do 4,4% w 2002 r.
i na takim poziomie powinna byæ utrzymana w latach 2003-2005. Czechy i S³owa- cja maj¹ trudnoci ze zrównowa¿eniem finansów publicznych (w 2003 r. deficyt bud¿etowy ma w Czechach stanowiæ 8% PKB, natomiast w S³owacji 5,1%). Po- nadto istotnym problemem S³owacji jest wysoka stopa bezrobocia, przekraczaj¹ca okresowo 18-19%.
W 2002 r. Czechy zajmowa³y na licie czo³owych partnerów handlowych Polski szóste miejsce i by³y najwiêkszym sporód pañstw EiW odbiorc¹ polskich wyro- bów (udzia³ eksportu do Czech w globalnym polskim wywozie stanowi³ 4%) oraz drugim z kolei po Rosji zagranicznym dostawc¹ na rynek wewnêtrzny Polski.
Skala wymiany polsko-s³owackiej jest wyranie mniejsza ni¿ z Czechami. S³owacja
jest dopiero na 18 miejscu na licie czo³owych partnerów gospodarczych Polski, jej udzia³ eksportu i importu w globalnych obrotach handlowych Polski wynosi 1,5%
(dane z 2002 r.).
Tabela 7
Wskaniki charakteryzuj¹ce sytuacjê gospodarcz¹ Czech, S³owacji i Litwy (w %.; rok poprzedni = 100)
rednia
Wskaniki dla lat 2003 2004 2005
1996-2000 1999 2000 2001 2002 A B A B B
PKB
Czechy 1,2 0,5 3,3 3,1 2,0 2,8 2,2 3,9 2,6 3,3
S³owacja 3,8 1,3 2,2 3,3 4,4 3,7 3,8 4,5 4,1 4,3
Litwa 4,2 1,8 4,0 6,5 6,7 4,5 6,6 5,0 5,7 6,0
Stopa inflacji
Czechy 6,5 1,8 3,9 4,5 1,4 0,0 3,3 2,6
S³owacja 8,2 10,4 12,2 7,0 3,3 8,5 8,2 5,0
Litwa 7,7 0,7 0,9 1,3 0,4 0,9 2,3 2,6
Stopa bezrobocia
Czechy 6,5 8,6 8,7 8,0 7,3 7,8 8,1 8,0
S³owacja 14,3 16,7 18,7 19,4 18,6 17,7 17,1 16,5
Litwa 12,4 11,2 15,7 16,1 13,1 12,3 11,1 10,0
Deficyt bud¿etowy jako % PKB
Czechy 3,3 3,7 4,0 5,8 7,1 8,0 6,3 5,2
S³owacja 8,0 7,8 13,5 7,2 7,2 5,1 4,0 3,4
Litwa 3,2 5,7 2,3 2,2 1,7 2,6 3,1 2,7
A prognoza Komisji Europejskiej z marca 2003 r.
B prognoza Komisji Europejskiej z padziernika 2003 r.
ród³o: Jak w tabeli 3.
Formalnoprawn¹ p³aszczyznê wspó³pracy gospodarczej Polski z Czechami i S³o- wacj¹ tworzy cz³onkostwo tych pañstw w CEFTA. Od pocz¹tku 2002 r. wymiana handlowa wyrobów przemys³owych w ramach CEFTA odbywa siê przy pe³nej libe- ralizacji. Ma to du¿e znaczenie dla mo¿liwoci rozwoju powi¹zañ gospodarczych Polski z t¹ grup¹ pañstw, bowiem w 2001 r. udzia³ wyrobów przemys³owych w pol- skim eksporcie do krajów CEFTA stanowi³ oko³o 89%, za w imporcie oko³o 91%.
Zakres liberalizacji wymiany artyku³ów rolno-spo¿ywczych jest znacznie mniejszy i ma ona selektywny charakter. Wynika to z faktu, ¿e CEFTA nie jest ugrupowaniem
integracyjnym i ka¿dy kraj prowadzi wobec sektora rolnego w³asn¹ politykê. W kon- sekwencji skala wsparcia rolnictwa a zatem i warunki konkurencji na poszczegól- nych rynkach s¹ bardzo zró¿nicowane. Najsilniej swoje rolnictwo wspieraj¹ Wê- gry i Czechy i te kraje odnosz¹ z handlu rolnego w ramach CEFTA najwiêksze korzyci.
*
Uwarunkowania zewnêtrzne, w jakich funkcjonuje polska gospodarka, nie s¹ obecnie zbyt korzystne. Wynika to przede wszystkim ze s³abej koniunktury w pañ- stwach UE, które a wród nich Niemcy stanowi¹ grupê najwa¿niejszych part- nerów gospodarczych Polski. W konsekwencji polscy dostawcy dzia³aj¹cy na rynku UE musz¹ zmagaæ siê z siln¹ konkurencj¹ innych eksporterów oraz firm miejsco- wych. Podobnie wygl¹da sytuacja w Rosji i na Ukrainie. Polscy eksporterzy mu- sz¹ uatrakcyjniæ swoj¹ ofertê, co z kolei jest zwi¹zane z koniecznoci¹ dalszej mo- dernizacji i restrukturyzacji krajowego przemys³u i rolnictwa. Wraz z przyjêciem Polski do Unii Europejskiej w maju 2004 r. miêdzynarodowe rodowisko ekono- miczne Polski istotnie siê zmieni. Mo¿liwoæ czerpania korzyci z tego faktu bê- dzie jednak zale¿eæ od przebiegu procesu adaptacji Polski w Unii, szczególnie na jednolitym rynku.
dr Pawe³ Wieczorek
Lech Marcinkowski
USTAWA O FINANSACH PUBLICZNYCH UNII EUROPEJSKIEJ (Rozporz¹dzenie finansowe 1605/2002)
System finansowy Unii Europejskiej opiera siê na podstawach prawnych trojakie- go rodzaju: prawie pierwotnym (traktatach), prawie wtórnym oraz porozumieniach miêdzyinstytucjonalnych (niebêd¹cych ród³em prawa powszechnie obowi¹zuj¹cego, ale maj¹cych istotne znaczenie praktyczne). Podstawowe przepisy zawiera czêæ pi¹ta Traktatu ustanawiaj¹cego Wspólnotê Europejsk¹ (Tytu³ II Postanowienia finanso- we, art. 268 280), która dotyczy piêciu zasadniczych zagadnieñ: ogólnych zasad procedury bud¿etowej, finansowania bud¿etu, etapów procedury bud¿etowej, wyko- nywania bud¿etu i jego kontroli oraz ochrony interesów finansowych Wspólnoty i upo- wa¿nienia Rady do przyjêcia przepisów wykonawczych. Zgodnie z art. 279 TWE Rada, stanowi¹c jednomylnie, na wniosek Komisji i po konsultacji z Parlamentem Europej- skim oraz uzyskaniu opinii Trybuna³u Obrachunkowego:
a) uchwala rozporz¹dzenia finansowe, okrelaj¹ce w szczególnoci procedurê sta- nowienia i wykonywania bud¿etu oraz przedstawiania i kontrolowania rachunków;
b) okrela regu³y i organizuje kontrolê odpowiedzialnoci kontrolerów finanso- wych, urzêdników akceptuj¹cych i ksiêgowych.
Od 1 stycznia 2003 r. najwa¿niejszym aktem wspólnotowego prawa wtórnego reguluj¹cym zagadnienia stanowienia i wykonywania wspólnotowego bud¿etu ogól- nego (a tak¿e kwestie odpowiedzialnoci, o których mowa w punkcie b) jest rozpo- rz¹dzenie Rady (WE, Euratom) nr 1605/2002 z 25 czerwca 2002 r. w sprawie rozpo- rz¹dzenia finansowego maj¹cego zastosowanie do bud¿etu ogólnego Wspólnot Europejskich1 (zwane dalej rozporz¹dzeniem finansowym). W niniejszym arty-
1Council Regulation (EC, Euratom) No 1605/2002 of 25 June 2002 on the Financial Regulation applicable to the general budget of the European Communities, Official Journal of the European Com- munities, series L 248 of 16 September 2002, s. 1. Rozporz¹dzenie wesz³o w ¿ycie dwudziestego dnia po
