Wydział Nauk Politycznych i Dziennikarstwa
Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu
Ksenia Kakareko
Współczesne stosunki polsko-białoruskie 1991-2011
(w perspektywie opinii publicznej i warstwie normatywnej)
Praca doktorska napisana pod kierunkiem
prof. zw. dr hab. Jacka Sobczaka
1
Współczesne stosunki polsko-białoruskie 1991-2011
(w perspektywie opinii publicznej i warstwie normatywnej)
Wstęp
Rozdział I. Etnohistoryczne uwarunkowania kształtowania się państwowości białoruskiej
1. Tożsamość narodowa jako podstawy bytu państwowego 2. Wyznaczniki tożsamości narodowej Białorusinów
Rozdział II. System polityczno-prawny Republiki Białoruś
1. Władza ustawodawcza
a. Pozycja w systemie polityczno-prawnym b. System partyjny
c. Prawo wyborcze 2. Urząd prezydenta
a. Brak tradycji ustrojowych urzędu Prezydenta b. Formowanie systemu prezydenckiego
c. Wybory Prezydenta. Ordynacja wyborcza. d. Kampanie wyborcze
e. Ewolucja kompetencji Prezydenta 3. Rada Ministrów
a. Dzieje kształtowania się instytucji Rady Ministrów na Białorusi b. Rada Ministrów Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej c. Pozycja ustrojowa rządu w myśl konstytucji z 1994 r.
4. Władza sądownicza i kontrolna
a. Konstytucyjne zasady organizacji władzy sądowniczej b. Organizacja i kompetencje sądów
c. Skład sądów
d. Prokuratura. Komitet Kontroli Państwowej
Rozdział III. Swoistość systemu politycznego Białorusi
1. Rola przywódcy politycznego w legitymizacji reżimu politycznego 2. Przywódca osobowy w kontekście kulturowym i społecznym 3. Legitymizacja władzy prezydenta
4. Próba klasyfikacji białoruskiego systemu politycznego
Rozdział IV. Stosunki polsko-białoruskie do chwili powstania niepodległego państwa białoruskiego w 1991 r.
1. Bilans otwarcia (od I wojny światowej do traktatu ryskiego 18 marca 1921 r.) 2. Stosunki polsko-białoruskie w okresie międzywojennym (od 1921 r. do 17
września 1939 r.)
3. Stosunki między społecznością polską i białoruską po wkroczeniu wojsk radzieckich na terytorium Rzeczpospolitej
4. Ludność polska i białoruska w dobie okupacji hitlerowskiej na obszarze Okręgu Generalnego Białoruś
5. Stosunki polsko-białoruskie po zakończeniu II wojny światowej (od wyparcia wojsk niemieckich z ziem białoruskich do uzyskania niepodległości w 1990 r.)
3 25 25 50 91 91 91 104 115 145 145 150 156 161 165 177 178 188 193 202 202 206 212 216 219 219 231 250 259 278 278 309 331 338 378
2
Rozdział V. Polska i białoruska mniejszość narodowa jako komponenty stosunków polsko-białoruskich
1. Mniejszość polska na Białorusi
2. Ramy prawne funkcjonowania organizacji polskiej mniejszości narodowej na Białorusi
3. Początki stowarzyszeń polskiej mniejszości narodowej na Białorusi 4. Związek Polaków na Białorusi
5. Polska wobec kryzysów i podziałów w łonie stowarzyszeń polskich mniejszości na Białorusi
6. Konflikt w łonie Związku Polaków na Białorusi i jego wpływ na stosunki polsko-białoruskie
Rozdział VI. Normatywne postawy stosunków polsko-białoruskich
1. Traktat między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Białoruś o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy
2. Ustawa o repatriacji 3. Karta Polaka
Rozdział VII. Ewolucja konceptualnych podstaw polityki zagranicznej Polski i Białorusi
1. Stosunki polityczne
2. Obrót prawny, zwalczanie przestępczości 3. Stosunki gospodarcze
4. Transport i ruch osobowy 5. Stosunki militarne
6. Stosunki kulturalne i relacje w zakresie nauki, szkolnictwa wyższego i oświaty 7. Ochrona środowiska 8. Turystyka Zakończenie Bibliografia 403 403 421 447 465 501 537 566 566 609 624 667 667 720 737 748 767 769 789 807 813 831
3
Wstęp
Powstanie w wyniku rozpadu Związku Radzieckiego niepodległej Białorusi było swoistym ewenementem, po pierwsze dlatego, że na mapie Europy – a więc regionu, na obszarze którego wydawałoby się, iż nie dojdzie do jakichkolwiek zmian geopolitycznych – pojawiło się zupełnie nowe państwo, które nie mogło odwołać się do tradycji historycznych, nawiązać do wcześniejszego, niepodległego bytu, a jedynie odnieść się do niesuwerennego istnienia w ramach ZSRR czy skrzętnie przemilczanego zresztą w historiografii białoruskiej epizodu zabiegów o autonomię w ramach Rzeszy Niemieckiej w okresie II wojny światowej. Tak więc sytuacja Białorusi znacząco różniła się od tej, w której znalazła się Polska, Czechosłowacja, Litwa, Łotwa czy Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców w 1918 r. po I wojnie
światowej, a także od sytuacji Litwy, Łotwy i Estonii po rozpadzie ZSRR. Te
ostatnie państwa mogły bowiem nawiązywać do czasów, kiedy istniały jako niepodległe organizmy państwowe w okresie międzywojennym. Litwa dodatkowo, do czasów, kiedy wchodziła w skład Rzeczpospolitej Obojga Narodów, odgrywając w jej ramach samodzielną rolę. Białoruś w okresie istnienia Rzeczpospolitej stanowiła jedynie część Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Powstanie niepodległego państwa wiąże się z koniecznością powołania do
życia szeregu instytucji niezbędnych do jego funkcjonowania. Ich kształt, zakres
kompetencji ma istotne znaczenie z jednej strony dla systemu politycznego państwa, z drugiej dla stosunków międzynarodowych, jakie nowopowstałe państwo utrzymuje z innymi. Powstające państwo staje przed dylematem jaką wizję systemu politycznego wybrać, jak określić stosunki między władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, jak opisać pozycję głowy państwa oraz uprawnienia organów kontroli. Jeśli państwo nawiązuje do wcześniejszego bytu suwerennego, koniecznym jest także stwierdzenie, czy i na ile zamierza nawiązywać do instytucji i rozwiązań ustrojowych istniejących w przeszłości. W perspektywie podjętego tematu jest rzeczą ważną i istotną ustalenie zasad prowadzenia polityki zagranicznej państwa, kompetencji poszczególnych organów oraz elementów wpływających na kształt tej polityki. Tak więc posługując się kryterium kategorii analizy decyzyjnej w ujęciu Z. J. Pietrasia1 konieczne jest określenie ośrodków decyzyjnych, sytuacji
1 Z. J. Pietraś, Decydowanie polityczne, Warszawa – Kraków 1998, s. 46. Zob. także w tym
4 decyzyjnej i procesu decyzyjnego. Efektem jest decyzja polityczna oraz jej implementacja. Przyjmując koncepcję Z. J. Pietrasia, ośrodek decyzyjny należy traktować jako podmiot działania politycznego, przy czym jak wskazano w literaturze, może on składać się z jednej osoby lub wielu podmiotów. Ośrodek podejmujący decyzje polityczne najczęściej jest tożsamy z organem państwowym, w którego kompetencji leży podjęcie decyzji państwowej w formie prawnej. Oczywiście z punktu widzenia podjętego tematu istotne znaczenie ma narodowy
ośrodek decyzyjny, funkcjonujący wewnątrz systemu politycznego państwa, czyli
„ośrodek podejmowania decyzji politycznych” bądź „ośrodek podejmowania decyzji państwowych”. W literaturze politologicznej i prawniczej bywają one określane jako system organów państwowych posiadających kompetencje podejmowania decyzji w danej sprawie lub w określonej grupie spraw2. Podzielić należy stanowisko Z. J. Pietrasia, że narodowy ośrodek decyzyjny to ośrodek kierowniczy danego społeczeństwa reprezentujący interesy jego struktur społecznych oraz interesy narodowe. Dodać jednak należy, że w niektórych sytuacjach ośrodki decyzyjne nie tyle reprezentują interesy struktur społecznych, co starają się te interesy zdefiniować, określić, a nawet ukształtować3. Takie spojrzenie na stosunki międzynarodowe, a w perspektywie niniejszej pracy współczesne stosunki białoruskie niejako z natury rzeczy determinowało w znacznym stopniu jej treść, nakazując poświęcić szczególną uwagę systemowi polityczno-prawnemu Republiki Białoruś. Wydaje się to oczywiste zważywszy, iż w literaturze zaleca się badanie następujących cech strukturalnych narodowego ośrodka podejmowania decyzji politycznych, a mianowicie roli głowy państwa, szefa rządu, autonomii innych decydentów, zdolności adaptacyjnych struktur wykonawczych, form koordynacji międzyresortowych oraz typy interakcji na linii władza centralna – władza lokalna. Wskazuje się przy tym, iż istotą strukturalnej analizy decyzyjnej jest badanie poziomów sektoralizacji, centralizacji, fragmentaryzacji, profesjonalizacji oraz politycyzacji4. Perspektywa ta nakazywała zwrócić szczególniejszą uwagę na instytucję prezydenta na Białorusi i zakres jego kompetencji. Doświadczenie historyczne wskazuje, iż moment narodzin nowej
2
S. Zawadzki, Przyczynek do teorii podejmowania decyzji państwowych, w: K. Opałek (red.), „Z zagadnień teorii polityki” 1978, s. 317 i n.
3 Zob. w tym przedmiocie M. Karwat, Podmiotowość polityczna wielkich grup społecznych,
organizacji politycznych i jednostek (model eksplanacyjny), „Studia Nauk Politycznych” 1978 nr 4, s.
58 – 59.
4 G. Marceau, J. L. Thiébault, Structures administratives et décision gouvernementale dans cinq pays
europeens, w: J. L. Thiébault (red.), „La décision gouvernementale en Europe: Belgique, Danemark,
5 państwowości jest okresem wyboru zasad funkcjonowania organów wchodzących w skład władzy wykonawczej, wśród nich zaś szczególnie głowy państwa. Pozycja ustrojowa głowy państwa – współcześnie zwykle prezydenta – nie tyle charakteryzuje, co wręcz determinuje cały system sprawowania władzy. Dlatego też pozycji prezydenta w poszczególnych systemach konstytucyjnych poświęcono tak wiele monografii i artykułów5. Białoruś jako niepodległe państwo pojawiła się dopiero po rozpadzie Związku Radzieckiego i nigdy przedtem nie posiadała prezydenta (głową Białoruskiej Republiki Radzieckiej był formalnie rzecz biorąc Przewodniczący Rady Najwyższej BSRR). Po drugie instytucja prezydenta Białorusi nie była jak dotąd przedmiotem analizy zarówno w polskiej, jak i rosyjskiej, a także zachodniej literaturze prawniczej i politologicznej – co nie oznacza, że nie wspominano o jego kompetencjach bądź sposobie rządzenia, ukazując system polityczny tego państwa. Po trzecie wreszcie niezwykle frapującym problemem jest ukazanie ewolucji urzędu prezydenta na Białorusi, który stopniowo zagarnia coraz to nowe obszary władzy, determinując cały system konstytucyjny tego państwa.
Wypada skonstatować, że instytucja prezydenta z racji swego naczelnego charakteru w organizacji państwowej staje się w większości systemów politycznych podstawą całego systemu ustrojowego. Szczególnie ciekawe wydaje się badanie
5 Pomijając powszechnie znane liczne monografie dotyczące pozycji ustrojowej prezydenta w Polsce
wśród najważniejszych z prac prawniczych odnoszących się do instytucji prezydenta w systemach prawnych poszczególnych państw należy wskazać prace: Z. Witkowskiego, Prezydent republiki w
systemie ustrojowym współczesnych Włoch, Toruń 1991; J. Wawrzyniaka, Transformacja systemowa we Włoszech, w: „Konstytucja i gwarancje jej przestrzegania. Księga Pamiątkowa ku czci Prof. Janiny
Zakrzewskiej”, Warszawa 1996; E. Popławskiej, Instytucja prezydenta w systemie politycznym V
Republiki Francuskiej, Warszawa 1995; K. Wołowskiego, Prezydent Republiki w powojennej Francji,
Warszawa-Poznań 1973; A. Pułło, Prezydent a Kongres USA w świetle konstytucyjnych zasad
podziału i równoważenia władz, Gdańsk 1986; M. Jagielskiego, Prezydent USA jako szef administracji, Kraków 2000, K. Skotnickiego, Instytucja prezydenta w konstytucjonalizmie czechosłowackim, w: „Instytucja prezydenta we współczesnym świecie. Materiały na Konferencję
22-23 lutego 1993 r.”, Warszawa 1999; J. Zielińskiego, Prezydent Republiki Czeskiej, w: J. Osiński (red.), „Prezydent w państwach współczesnych”, Warszawa 2000; W. Sokolewicza, Pomiędzy
systemem parlamentarno-gabinetowym a systemem prezydencko-parlamentarnym, prezydentura ograniczona lecz aktywna w Polsce i Rumunii, „Przegląd Sejmowy” 1996, nr 3; J. Wiatra, Prezydent w systemie demokratycznym, Koszalin 2011; M. Ribarič, Status of the President of the Republic of Slovenia in the system of government, w: K. Działocha, R. Mojak, K. Wójtowicz (red.) „Ten Years of
the Democratic Constitutionalism in Central and Eastern Europe”, Lublin 2001; P. Sarneckiego,
Prezydent republiki w rozwiązaniach konstytucyjnych państw Europy środkowej, w: J. Trzciński, A.
Jankiewicz (red.), „Konstytucja i gwarancje jej przestrzegania. Księga Pamiątkowa ku czci Prof. Janiny Zakrzewskiej”, Warszawa 1996; A. Olechno, Instytucja prezydenta w systemie konstytucyjnych
organów Ukrainy (1996 – 2005), Toruń 2009; S. Gardockiego, Instytucja prezydenta w polityce Federacji Rosyjskiej, Toruń 2008; M. Shugart, J. Carey, Prezydenci i zgromadzenia przedstawicielskie w prezydenckich systemach sprawowania władzy, w: J. Szczupaczyński (red.),
„Władza i społeczeństwo”, Warszawa 1998; K. Jurewicz-Bakuna, Prawnoustrojowa pozycja
prezydenta Federacji Rosyjskiej w świetle Konstytucji z 1993, Białystok 2007; L. A. Okuńkowa,
6 sytuacji, w których instytucja prezydenta wykształciła się w określonym państwie później niż w pozostałych demokratycznych państwach, w chwili gdy istniały już rozmaite modele funkcjonowania prezydentury, niejako „wypróbowane” już w praktyce politycznej. Możliwość taka powstaje w przypadku pojawienia się na mapie politycznej nowego organizmu państwowego. W najnowszych dziejach Europy nowe państwa pojawiły się w gruncie rzeczy w dwóch momentach historycznych. Pierwszy z nich to miesiące i pierwsze lata po zakończeniu I wojny światowej. Drugi to moment rozpadu ZSRR, kiedy na arenę światową powróciły Litwa, Łotwa i Estonia, a obok nich powstała, jako nowe państwo odwołujące się do tradycji Rosji carskiej i mianująca się spadkobiercą Rosji radzieckiej, Federacja Rosyjska. Wtedy także powstały niepodległa Ukraina i Białoruś – niemogące odwołać się do historycznie dłuższych czasów niepodległego bytu. Powołanie do życia demokratycznego – przynajmniej w założeniach – państwa wiąże się z koniecznością reformy wszystkich dotychczas funkcjonujących na obszarze powstającego państwa instytucji państwowych. Najpilniejszym zadaniem staje się ustalenie pozycji naczelnych organów państwowych i określenie ich miejsca w konstytucyjnym systemie prawnym, przyznanie im odpowiadających temu miejscu kompetencji oraz uregulowanie wzajemnych stosunków między tymi organami.
Powstające państwo staje przed dylematem jaką wizję prezydentury należy wybrać, jak określić kompetencje prezydenta, jak zdefiniować stosunki między nim, a władzą ustawodawczą, sądowniczą oraz rządem. Dodać należy, że instytucja prezydenta była nowością dla praktycznie wszystkich postkomunistycznych państw byłego ZSRR (z wyjątkiem Litwy, Łotwy i Estonii), w tym także dla Białorusi – i to zarówno dla struktur władzy, polityków, jak i zwykłych obywateli. We wszystkich postradzieckich państwach urząd prezydenta przechodził poważne procesy ewolucyjne. Białoruś nie była w tym zakresie wyjątkiem. Charakterystycznym jest jednak to, że ewolucja ta wyraźnie zmierzała w innym kierunku niż w pozostałych państwach byłego ZSRR tak, że Białoruś, jawiąca się po rozpadzie ZSRR, jako państwo funkcjonujące w systemie parlamentarno-gabinetowym, przesunęła się do niespotykanego współcześnie w państwach europejskich systemu politycznego, charakteryzującego się dominacją prezydenta nad pozostałymi władzami i praktycznie absolutnie autorytarnym sposobem sprawowania przez niego władzy. Było to niewątpliwie wynikiem funkcjonowania na Białorusi określonego układu sił politycznych, a także efektem sytuacji gospodarczej, braku pomocy ze strony
7 demokracji zachodnich, nacisków Federacji Rosyjskiej oraz – czego nie można lekceważyć – osobistych ambicji Aleksandra Łukaszenki.
Powszechnie przyjmuje się, że w państwach demokratyzujących się istnieje zapotrzebowanie na „kreatora”, „silnego wodza”, zdolnego do wprowadzenia radykalnych zmian, odmienne niż w państwach ustabilizowanej demokracji, gdzie przywódcą najbardziej pożądanym jest „organizator”, a następnie „stabilizator”. Formułowane bywa także stanowisko, że w czasie przesileń i kryzysów naród sam poszukuje charyzmatycznych, konstruktywnych przywódców, a nawet potrafi takiego przywódcę stworzyć6. Prezydent w systemie politycznym Białorusi odgrywa kluczową rolę zarówno w płaszczyźnie stosunków wewnętrznych jak i międzynarodowych, gdyż on właśnie jest, praktycznie od chwili objęcia tego urzędu przez A. Łukaszenkę, kreatorem polityki zagranicznej tego państwa.
Obok ośrodka decyzyjnego istotne znaczenie ma proces decyzyjny, czyli, jak wskazuje się w literaturze, zespół powiązań przyczynowo-skutkowych występujących wewnątrz ośrodka decyzyjnego w związku ze strukturą ośrodka i celami decydentów. Strukturę ośrodka rozpatruje się zarówno w ujęciu instytucjonalnym jak i społecznym. Wartości i precyzowane przez decydentów cele określa się jako wejście wewnętrzne. Wyjściem jest decyzja polityczna oraz jej implementacja. Istotą procesu decyzyjnego jest przekształcenie istniejącej i niepożądanej sytuacji politycznej w sytuację nową i pożądaną. W literaturze wskazuje się, że proces decyzyjny przebiega jednocześnie na czterech ściśle ze sobą sprzężonych poziomach, przy czym znaczenie poszczególnych poziomów bywa różne. Na poziomie społecznym – jak zauważa Z. J. Pietraś – proces decyzyjny przebiega wewnątrz makrostruktur społecznych, gdy wielkie grupy społeczne walczą ze sobą o kształt i treść decyzji politycznych7. Na poziomie organizacyjnym widać funkcjonowanie systemu organizacyjnego państwa. Na poziomie racjonalnym decydenci polityczni analizują sytuację polityczną, starając się określić swoje cele i możliwości. Na tym poziomie wyróżnia się zwykle fazę rzeczywistości istniejącej,
6
Zob. w tym przedmiocie B. Dziemidok–Olszewska, Instytucja prezydenta w państwach Europy
Środkowo-Wschodnie, Lublin 2003, s. 361 – 362. W tej niezwykle potrzebnej i interesującej pracy
pominięto w toku rozważań Białoruś, wskazując że nie ustanowiono w tym państwie ustroju demokratycznego, a istniejące rządy mają charakter autorytarny.
7
8 możliwej, pożądanej i nowej8. Na poziomie emocjonalno-osobowościowym procesy myślowe decydentów ulegają – jak podkreśla się w doktrynie – odkształceniu w związku z uleganiem wpływom osobowościowym, emocjom, stresowi i frustracji9. Dodać należy, że – jak wskazuje Z. J. Pietraś – decyzja polityczna jest nielosowym wyborem działania lub zaniechania politycznego dokonanym przez narodowy ośrodek decyzyjny w polu polityki, który organizuje działalność podsystemów politycznych10.
Na stosunki polityczne między sąsiadującymi ze sobą państwami przemożny wpływ ma zazwyczaj historia. Rzadko kiedy bowiem losy sąsiednich państw układają się w sposób niekonfliktowy. Zazwyczaj dochodzi między nimi do różnego rodzaju zadrażnień, konfliktów, a nawet wojen. Przeszłość niekiedy bardzo silnie w stosunkach międzynarodowych oddziaływuje na teraźniejszość determinując nie tylko stosunki polityczne, ale częstokroć gospodarcze, kulturalne i naukowe. Wspólnota losów historycznych najczęściej nie przekłada się na sympatie polityczne. Częstokroć u podstaw międzynarodowych stosunków politycznych między sąsiadami leży zadawnione przekonanie o jakowyś krzywdach dziejowych, rzeczywistych bądź urojonych, wyzysku gospodarczym, prześladowaniach natury narodowościowej bądź religijnej. Nakłada się na to częstokroć przekonanie o wyższości cywilizacyjnej jednej ze stron, jej szczególnej roli w dziejach obu państw. Tego typu animozje charakterystyczne są dla stosunków między Wielką Brytanią a Republiką Irlandii, Francją a Niemcami, Szwecją a Danią, Szwecją a Norwegią. Do wyjątków należą tego typu stosunki jak te, które łączą Polskę z Węgrami, a nacechowane są, mimo głębokich różnic językowych, szacunkiem i przyjaźnią, mimo, że nasilenie tych uczuć niekiedy zmieniało się. Zdarzało się także, iż spory o charakterze politycznym, a nawet konflikty militarne nie zaistniały w świadomości społecznej i nie stały się zarzewiem uprzedzeń. Współczesny Polak nie żyje pamięcią o najeździe Brzetysława, nie pamięta o rządach Wacława II i Wacława III, niezbyt obchodzi go konflikt o Zaolzie w 1919 - 1920 r. i w 1938 r. czy późniejszy spór o Kotlinę Kłodzką. Nawet polski udział w interwencji wojsk radzieckich podczas praskiej wiosny nie odcisnął zbyt głębokiego piętna w świadomości
8 C. Roig, Some Theoretical Problems in Decision-Making Studies, w: D. Sidjanski (red.), “Political
Decision-Making Processes: Studies in National, Comparative and International Politics”, San Francisco 1973, s. 30 – 31.
9 W. Jermakowicz, Socjopsychologiczne aspekty procesu podejmowania decyzji kierowniczych, Płock
1980, s. 28 – 32.
10
9 Czechów. W świadomości historycznej Polaków żyje dzięki przekazom historycznym obrona Głogowa, Psie Pole, Grunwald, rugi pruskie, Kulturkampf, okres II wojny światowej – chociaż, jak udowodnił G. Labuda, znacząca część stosunków polsko-niemieckich to czasy pokojowej koegzystencji11. W dobie przedrozbiorowej, w wieku XVI, XVII i XVIII większość ziem dzisiejszej Litwy, Ukrainy i Białorusi wchodziła w skład jednego organizmu państwowego - Rzeczpospolitej szlacheckiej. Dzisiejszą Polskę łączyły z tymi obszarami liczne więzi o charakterze politycznym, gospodarczym, kulturalnym i społecznym. Po zakończeniu I wojny światowej stosunki polityczne między Rzeczpospolitą a Litwą oraz walczącymi o niepodległy byt Białorusią i Ukrainą nie układały się dobrze, chociaż stosunkowo najmniej punktów zapalnych istniało w stosunkach polsko-białoruskich. Przyczyn tego stanu rzeczy było niewątpliwie wiele, przy czym jedną z najistotniejszych był stosunkowo niski stan świadomości narodowej Białorusinów12. Należy sobie jednak uzmysłowić, że o stosunkach polsko-białoruskich w sposób zasadny można mówić dopiero od chwili wybuchu I wojny światowej.
Celem pracy jest przedstawienie współczesnych stosunków
polsko-białoruskich. Zamierzenie to starano się osiągnąć podejmując analizę etnohistorycznych uwarunkowań kształtowania się państwowości białoruskiej oraz na poziomie deskrypcyjnym poprzez analizę systemu polityczno-prawnego Republiki Białoruś i ukazanie swoistości systemu politycznego tego państwa, w którym szczególną rolę pełni prezydent, jako przywódca polityczny, legitymizujący reżim oraz określający jego cele i zadania. W zamierzeniu dążono do ustalenia, w jakim zakresie przeszłość historyczna oddziaływuje na współczesny stan stosunków polsko-białoruskich oraz na ile stosunki te zdeterminowane są faktem istnienia na Białorusi znaczącej polskiej mniejszości narodowej. Słowem starano się dokonać eksplanacji, a więc identyfikacji i hierarchizacji czynników mających wpływ na kształt stosunków polsko-białoruskich. W polu zainteresowania znalazł się przy tym Traktat między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Białoruś o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy oraz inne akty normatywne i polityczne, kształtujące
11
G. Labuda, Polska granica zachodnia. Tysiąc lat dziejów politycznych, Poznań 1974.
12 Białorusini nie aspirowali ani w czasach Rzeczpospolitej szlacheckiej, ani w XIX w. do powołania
własnego państwa, stąd też nie można mówić o konfliktach między narodami Białorusinów, Litwinów, Polaków, a także Rosjan. Przeprowadzona wyżej analiza wskazuje, że Białorusini chcieli kultywować swój język oraz kulturę materialną. O stosunkach polsko-białoruskich można w tej sytuacji w sposób zasadny i uprawniony mówić jedynie począwszy od czasów I wojny światowej, a zwłaszcza ostatnich miesięcy przed jej zakończeniem, kiedy to do głosu dochodzi, początkowo bardzo nieśmiało, idea odrębnej państwowości Białorusi.
10 wzajemne odniesienie obu państw. W dalszej perspektywie celem pracy było wskazanie ewolucji podstaw polityki zagranicznej Polski i Białorusi w płaszczyźnie stosunków politycznych, obrotu prawnego, stosunków gospodarczych, transportu i ruchu osobowego, wreszcie stosunków kulturalnych, oświatowych, naukowych oraz w zakresie ochrony środowiska, a także turystyki.
Generalna teza pracy sprowadza się do twierdzenia, że na kształt stosunków polsko-białoruskich miało wpływ wiele czynników, wśród nich, co paradoksalne, niezwykle istotne znaczenie miała historia wzajemnych oddziaływań w okresie międzywojennym oraz w dobie II wojny światowej. W ścisłym związku z uwarunkowaniem historycznym pozostawał po stronie białoruskiej brak tradycji historycznych niepodległego państwa, brak swoistych tylko dla Białorusinów treści kulturowych, symboli, mitów, wreszcie niepewność co do granic obszaru stanowiącego Białoruś, słabo wykształcona świadomość narodowa, w tym także nikła świadomość odrębności etnicznej, fakt, że język białoruski w niewielkim tylko stopniu spełniać może rolę jednego z wyznaczników tożsamości i nie stał się elementem konstytuującym naród, ani nie zdobył sobie miejsca jako trwała wartość rdzennej kultury Białorusinów, nie zdobył także pozycji osi, wokół której następuje identyfikacja i organizacja całego systemu politycznego13. Wszystkie te elementy spowodowały, że elity polityczne Białorusi zaakceptowały radziecką wizję historii stosunków polsko-białoruskich, w której Rzeczpospolitej i Polakom przypadła rola znienawidzonego wroga, ciemiężącego ludność białoruską. Polityczne wypadki rozgrywające się w okresie międzywojennym bardzo mocno zaważyły na stosunkach polsko-białoruskich, doprowadzając do powstania wielu uprzedzeń i nieporozumień, niwecząc kilkuwiekowe, spokojne sąsiedztwo obu nacji. Postępowanie władz polskich na obszarze Białorusi, negatywnie oceniane przez samych Polaków, m.in. M. Arciszewskiego, S. Swianiewicza, M. Z. Kościałkowskiego, S. Thugutta i K. Srokowskiego14 spowodowało radykalizację nastrojów po stronie białoruskiej i
13 Zob. w tym przedmiocie J. Smolicz, Język jako wartość rdzenna, w: A. Kłosowska (red.), „Oblicza
polskości” Warszawa 1999, s. 211; R. Radzik, Kim są Białorusini, Toruń 2004, s. 50.
14
Raport o stanie ogólnym na ziemiach wschodnich i o sprawie białoruskiej, Archiwum Akt Nowych, Zespół Ministerstwa Spraw Zagranicznych, sygn. 5326, k. 6-18; S. Swianiewicz, W imię interesu
państwowego, „Słowo”, nr 94 z 21 listopada 1922 r., s. 2; M. Kurkiewicz, Sprawy białoruskie w polityce rządu Władysława Grabskiego, Warszawa 2005, s. 85 – 86; Raport kierownika referatu politycznego dowództwa frontu litewsko-białoruskiego M. Kościałkowskiego o sytuacji politycznej na ziemiach litewsko-białoruskich znajdujących się pod administracją polską, N.
Gąsiorowska-Grabowska, I. A. Chrienow i in., Dokumenty i materiały do stosunków polsko-radzieckich, t. II, Warszawa 1962, s. 465.
11 wzrost uprzedzeń wobec władz polskich. Tak więc niezbyt odległa przeszłość wpłynęła na kształt stosunków polsko-białoruskich. Z tezą tą współgra przekonanie, iż decydujący wpływ na te stosunki ma istnienie na obszarze Białorusi licznej polskiej mniejszości narodowej oraz jej aspiracje i oczekiwania.
Tak sformułowanej tezie towarzyszą hipotezy badawcze. Pierwsza z nich sprowadza się do twierdzenia, że tożsamość białoruska jest nie tyle tożsamością narodową, co regionalną. Nie może być zbudowana w oparciu ani o język, ani o religię, gdyż prawosławie wyznawane przez większość Białorusinów jest dość płytko osadzone w świadomości mieszkańców, którzy spoglądają nań jedynie przez pryzmat obrzędowości. Nie wyróżnia także religia prawosławna Białorusinów od Rosjan, chociaż rozgranicza ich od Polaków. Historia tak pokierowała dziejami Białorusinów, iż w świadomości ich brak charakterystycznych tylko dla nich treści kulturowych, symboli i mitów. Białorusini nie mają symboliki narodowej, do której byliby szczególnie przywiązani. Brak także w ich przeszłości zwycięstw i klęsk, które odnieśliby lub ponieśli sami. Białoruskość pojmowana jest jako odrębność regionalna o charakterze folklorystyczno-etnograficzno-językowym, jako część większej całości, którą Białorusini tworzą wraz z Rosjanami.
Druga z hipotez zakłada, że Białoruś znajduje się w systemie zamkniętego reżimu autorytarnego, wdrażając rozwiązania modelu euroazjatyckiego, które stanowią kompilację rozstrzygnięć rosyjskich i środkowoazjatyckich, które lokują ją w gronie państw twardego autorytaryzmu15. W myśl tej hipotezy stosunki polityczne między Polską a Białorusią jawią się jako efekt skomplikowanej gry prowadzonej przez prezydenta A. Łukaszenkę, który dążąc do zachowania władzy – co wydaje się być dla niego celem nadrzędnym – próbuje „lawirować” między oczekiwaniami Unii Europejskiej a twardymi żądaniami Federacji Rosyjskiej.
W myśl trzeciej z hipotez istnienie na Białorusi licznej, ale wewnętrznie skłóconej mniejszości polskiej jest wykorzystywane przez Federację Rosyjską, która stosując zasadę divide et impera stara się wyzyskać ten fakt dla zaognienia stosunków polsko-białoruskich i podsycania sytuacji konfliktowej. Co najmniej dwuznaczną rolę zdaje się odgrywać w tej perspektywie T. Gawin, były oficer wojsk podporządkowanych KGB. Istnienie polskiej mniejszości na Białorusi wydaje się
15 Б. Макаренко, Посткомунистические страны: некоторые итоги трансформации,
«Полития», nr 3(50), s. 105-125; W. Baluk, Transformacja systemu politycznego Ukrainy, Mołdowy i
Białorusi, w: T. Kapuśniak, K. Fedorowicz, M. Gołoś (red.), „Białoruś, Mołdawia i Ukraina wobec
12 być przy tym na rękę Federacji Rosyjskiej, gdyż stanowi jedno z narzędzi utrzymywania prezydenta A. Łukaszenki w zależności od wschodniego sąsiada. Związanie polskiej mniejszości narodowej z nacjonalistycznie nastawioną, nieliczną opozycją białoruską, widzącą w przedstawicielach mniejszości polskiej nie Polaków, lecz spolonizowanych Białorusinów, jawi się jako sprzeczne z rzeczywistymi interesami mniejszości polskiej, gdyż antagonizuje ją z administracją prezydenta A. Łukaszenki. Jedyną dalekosiężną korzyść z tego rodzaju sytuacji mogą odnieść i odnoszą władze Federacji Rosyjskiej.
Kolejna, czwarta z hipotez sprowadza się do twierdzenia, iż Polska formułując stosunki z Białorusią z niezrozumiałych przyczyn przyjęła lansowaną przez T. Gawina i A. Borys tezę, że polską mniejszością narodową są jedynie Polacy skupieni w nieuznawanej przez administrację A. Łukaszenki frakcji Związku Polaków na Białorusi i że tylko ta grupa ludności godna jest opieki ze strony władz polskich, natomiast ich przeciwnicy, także narodowości polskiej, to zdrajcy, sprzedawczycy niezasługujący na jakąkolwiek pomoc. W ten sposób polska polityka zagraniczna wobec Białorusi zdeterminowana jest nie interesami Rzeczpospolitej, lecz oczekiwaniami i żądaniami części mniejszości polskiej tym państwie. Władze Rzeczpospolitej przyjęły na siebie rolę recenzenta polityki wewnętrznej obozu A. Łukaszenki i od oceny tej polityki wobec opozycji uzależniają kształt i poziom stosunków polsko-białoruskich. Wydaje się być to świadectwem „romantycznej”, mało realistycznej wizji polityki. Strona polska nie chce zauważyć interesów gospodarczych i politycznych, nie wyciąga wniosków z faktu, że szereg jakże demokratycznych państw Zachodu, kierując się względami ekonomicznymi, ma doskonałe stosunki z reżimami bardziej autokratycznymi od administracji A. Łukaszenki.
W myśl hipotezy piątej uchwalenie najpierw ustawy o repatriacji z 9 listopada 2000 r., a następnie Karty Polaka doprowadziło do głębokich podziałów wśród mniejszości polskiej na Białorusi, rozdźwięków pomiędzy liderami organizacji, oskarżanymi przez ogół mniejszości o zaniedbywanie interesów polskich i zajmowanie się działalnością polityczną na rzecz opozycji białoruskiej. Obie ustawy, wbrew oczywistym zamysłom ich twórców, odebrane zostały jako przejaw porzucenia Polaków na Białorusi przez władze Rzeczpospolitej, które przestały dbać o rzeczywiste potrzeby rodaków, a zajęły się interesami niektórych z ich przywódców. Efektem było przekonanie, że dla dobra dzieci i wnuków należy
13 przestać akcentować polskie pochodzenie, manifestować związki z utraconą ojczyzną, przyjąć język rosyjski, gdyż na kształcenie w Polsce ma szansę niewielka grupa powiązana z prominentnymi działaczami, reprezentującymi jedynie część społeczności polskiej.
Tak określonemu celowi, tezie pracy i hipotezom badawczym podporządkowany został układ treści. Konstrukcja pracy oparta jest o kryterium rzeczowe, materiał zgrupowany został w siedmiu rozdziałach, rozbitych na mniejsze części. Merytoryczne rozważania otwiera rozdział I, poświęcony etnohistorycznym uwarunkowania kształtowania się państwowości białoruskiej. W jego treści podjęto problem tożsamości narodowej, jako podstawy bytu państwowego, zajęto się problemami kształtowania państwowości białoruskiej, analizując wyznaczniki tożsamości narodowej Białorusinów. Oczywiście kwestie te starano się ukazać z perspektywy politologicznej i ustrojowej, a nie historycznej. W ten sposób pominięto lub zepchnięto na margines wiele problemów, skądinąd niezmiernie interesujących dla historyków, socjologów, kulturoznawców, które mają jednak niewielkie znaczenie dla rozważań politologicznych. W kolejnym rozdziale nakreślono system polityczno-prawny Republiki Białoruś po jej zaistnieniu na arenie międzynarodowej jako niepodległe państwo w lipcu 1990 r. W kolejnych częściach tego rozdziału omówiono zakres kompetencji poszczególnych władz, zwracając w pierwszym rzędzie uwagę na ich rolę w kształtowaniu polityki zagranicznej i wewnętrznej w odniesieniu do mniejszości narodowych. Analizowano szczególnie rolę pełnioną przez prezydenta w stosunku do każdych z nich, zwłaszcza możliwości kontroli działań tych władz ze strony prezydenta. Starając się ukazać podjęty problem dynamicznie, nie można było pominąć funkcjonowania systemu partyjnego i wyborczego, odrzucono jednak kuszącą perspektywę analizowania kolejnych wyborów, uznając, że kwestia ta ma niewielki wpływ na podjęty temat. Wyjątek uczyniono dla pierwszych wyborów prezydenckich oraz parlamentarnych, gdyż ich przebieg, programy wyborcze, sposób prowadzenia kampanii i w ostateczności wyniki, dające A. Łukaszence władzę w państwie, zaważyły na obecnym kształcie ustrojowym państwa, stając się podstawą do określenia pozycji konstytucyjnej prezydenta. Bez ukazania tych elementów systemu konstytucyjnego Białorusi nie byłoby możliwe przedstawienie funkcjonowania urzędu prezydenta, zakresu jego kompetencji i roli, jaką pełni on w systemie ustrojowym, w szczególności zaś zakresu jego wpływu na kształt stosunków międzynarodowych. Przedstawiając
14 prawno-ustrojową pozycję prezydenta Białorusi w strukturze organów władzy państwowej starano się wykazać ewolucje jego kompetencji, zwracając uwagę na ich stopniowe rozszerzanie, akcentując fakt, że zostały sformułowane w formie prerogatyw, co powoduje, że ich wykonanie nie wymaga kontrasygnaty. Przedstawiono pozycję prezydenta jako głowę państwa oraz szefa władzy wykonawczej, rozważano jego kompetencje reprezentacyjne o charakterze międzynarodowym i wewnątrzpaństwowym. Zajęto się uprawnieniami prezydenta jako gwaranta suwerenności i integralności terytorialnej państwa, wskazując jego rolę w kształtowaniu polityki międzynarodowej, a także jako zwierzchnika sił zbrojnych i organów bezpieczeństwa. Podkreślono jego funkcje jako strażnika praw i wolności obywateli, które pojmowane są zresztą przez A. Łukaszenkę w sposób bardzo swoisty. Zwrócono uwagę na kompetencje prezydenta wobec władzy ustawodawczej, konstatując, że niezwykle szerokie uprawnienia prawotwórcze, w które go wyposażono, pozwalają w praktyce na zastępowanie organu władzy ustawodawczej, zarówno Izby Reprezentantów jak i Rady Republiki. Ukazano wreszcie kompetencje prezydenta wobec władzy wykonawczej, omawiając funkcje jaką pełni w stosunku do Rady Ministrów, której wszyscy członkowie, z wyjątkiem premiera, są powoływani i odwoływani przez prezydenta, natomiast premier mianowany jest przez prezydenta za zgodą Izby Reprezentantów, która winna wyrazić swe stanowisko nie później, niż w terminie dwóch tygodni od przedstawienia kandydatury przez prezydenta. Dokonano także analizy uprawnień prezydenta o charakterze organizacyjnym, inspiracyjnym i władczym, podkreślając,
że od nominacji prezydenta zależna jest obsada nie tylko Administracji Prezydenta,
która w dużej mierze zastępuje rząd, lecz także Centralnej Komisji Republiki Białoruś ds. wyborów i przeprowadzenia referendów, przewodniczących Sądu Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego, Wyższego Sądu Gospodarczego, przewodniczącego o członków Banku Narodowego oraz prokuratora generalnego. Bez nakreślenia tych kwestii i ukazania zakresu kompetencji prezydenta, niezrozumiała byłaby rola, jaką pełni on w kształtowaniu stosunków międzynarodowych. Ukazano także rolę prezydenta jako inicjatora polityki wewnętrznej państwa, kreatora zasad funkcjonowania gospodarki, polityki zagranicznej i obronnej, podmiotu kreującego politykę historyczną i określającego zasady ideologiczne. Przedstawiono wreszcie uprawnienia prezydenta w stosunku do mniejszości narodowych i wyznaniowych oraz postrzeganie przez niego opozycji
15 politycznej. W tej sytuacji rozważania dotyczące pozycji prawno-ustrojowej prezydenta zdominowały treść rozdziału drugiego.
Rozdział trzeci poświęcony został politologicznej analizie systemu politycznego Białorusi. W jego treści, dążąc do klasyfikacji białoruskiego systemu politycznego, zwrócono uwagę na rolę przywódcy politycznego w legitymizacji reżimu politycznego oraz rolę, jaką pełni on w kontekście kulturowym i społecznym, w końcu zaś na legitymizację władzy prezydenta. Zasadniczy trzon pracy stanowią rozdziały IV-V. W rozdziale czwartym nakreślono stosunki polsko-białoruskie do chwili powstania niepodległego państwa białoruskiego w 1990 r. Kolejno przedstawiono kształtowanie się tych stosunków w okresie od wybuchu I wojny
światowej do Traktatu ryskiego z 18 marca 1921 r., stosunki polsko-białoruskie w
okresie międzywojennym, podkreślając błędy i zaniedbania administracji polskiej wobec ludności białoruskiej. W dalszej części zarysowano stosunki między społecznością polską i białoruską po wkroczeniu wojsk radzieckich na terytorium Rzeczpospolitej oraz odniesienia między przedstawicielami tych nacji w dobie okupacji hitlerowskiej na obszarze Okręgu Generalnego Białoruś. Rozdział czwarty zamykają rozważania odnoszące się do stosunków polsko-białoruskich po zakończeniu II wojny światowej do uzyskania przez Białoruś niepodległości. W tej części dokonano analizy umów „ewakuacyjnych” z 1944 r. (zwanych także potocznie umowami republikańskimi) i skutków, jakie one pociągnęły. W dalszej części tego podrozdziału rozważono skutki umowy repatriacyjnej z 25 marca 1957 r., zarówno dla Polski, jak i dla Białorusi.
W rozdziale piątym poddano analizie polskie i białoruskie mniejszości narodowe jako komponenty stosunków polsko-białoruskich. Zanalizowano liczebność mniejszości polskiej na Białorusi odnosząc się do przeprowadzonych na tym obszarze spisów ludności oraz zwracając uwagę na zmasowaną akcję zmierzającą po II wojnie światowej do asymilacji, a w gruncie rzeczy wynarodowienia mieszkających na obszarze Białorusi Polaków. Nakreślono ramy prawne funkcjonowania organizacji polskiej mniejszości narodowej na Białorusi, zajęto się pierwszymi stowarzyszeniami polskiej mniejszości na tym obszarze, poświęcając wielką uwagę Związkowi Polaków na Białorusi. Ukazano stanowisko Polski wobec kryzysu i podziałów w łonie stowarzyszeń polskich mniejszości, w szczególności zaś z perspektywy konfliktu Związku Polaków na Białorusi. Ustalono,
16 personalnym w łonie działaczy Związku Polaków, w dużej mierze wynikającym z ambicji T. Gawina, który po odejściu ze stanowiska prezesa Związku chciał nim wyraźnie nadal kierować przez zależne od siebie osoby. Konflikt ten był też wywołany przez udaną inicjatywę związania – co najmniej programowego – Związku Polaków z białoruską opozycją narodową, która wyraźnie sojusz ten chciała traktować utylitarnie, gdyż w programach swoich wręcz przeczyła istnieniu polskiej mniejszości, stwierdzając, że mieszkający na Białorusi Polacy to „spolszczeni Białorusini”. Nakładały się na to wyraźnie obawy A. Łukaszenki, jednoznacznie chyba stymulowane przez jakieś informacje wywiadowcze, których źródłem z dużym prawdopodobieństwem mogły być służby rosyjskie, iż mieszkający na Białorusi Polacy realizują długofalowy program odsunięcia go od władzy, opracowany przez Stany Zjednoczone wespół z odpowiednimi organami polskimi. Ton wypowiedzi A. Łukaszenki zdaje się wskazywać, iż rzeczywiście wierzył on, że Rzeczpospolita zmierza do rewizji swoich wschodnich granic i zaboru obwodu grodzieńskiego, a może także brzeskiego. Po stronie polskiej wyraźnie zabrakło rozwagi i „zimnej krwi”. Nie zdobyto się na chłodną analizę sytuacji politycznej, uznając nieodpowiedzialne ataki A. Łukaszenki na część działaczy ZPB za wystąpienia wymierzone w mniejszość polską. Zaowocowały tu także wyraźnie zakulisowe wpływy T. Gawina, mającego doskonałe kontakty z politykami polskimi. Nie można zresztą wykluczyć, że T. Gawin realizował jakiś dalekosiężny plan rosyjskiej dyplomacji bądź służb specjalnych, obliczony na destabilizację sytuacji politycznej w Europie środkowej, co pozwoliłoby odzyskać Rosji wpływy na tym obszarze. Oczywiście ważnym czynnikiem była także rozpoczynająca się w Polsce kampania wyborcza. W trakcie jej trwania większość polityków popisywała się przed elektoratem za pośrednictwem prasy rzekomą stanowczością i bezkompromisowością, aczkolwiek jak wynika z zrelacjonowanego wyżej posiedzenia Sejmu, niektórzy z nich w ocenie konfliktu potrafili zachować trzeźwość i umiar, sprowadzający się raczej do zadawania pytań, niż wskazywania kierunków działania.
W kolejnym, szóstym rozdziale przedstawiono normatywne podstawy stosunków polsko-białoruskich, skupiając się na analizie Deklaracji o dobrym sąsiedztwie, wzajemnym zrozumieniu i współpracy między Rzeczpospolitą Polską i Republiką Białoruś, podpisaną 10 października 1991 r. oraz Traktacie między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Białoruś o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej
17 współpracy konstatując, że dobrym punktem wyjścia dla Traktatu była Konwencja Konsularna między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Białoruś oraz pozostałe umowy regulujące kwestie gospodarcze i transportowe. W dalszej części tego rozdziału zanalizowano umowę o repatriacji z 9 listopada 2000 r., przyjętą przez mniejszość polską na Białorusi z wielkim rozczarowaniem, a nawet oburzeniem, na co nałożyła się propaganda części liderów istniejących na Białorusi organizacji polskich, którzy zapewniali współziomków, że dzięki przygotowywanej ustawie będą mogli przenieść się na ziemie Rzeczpospolitej. Zachęcali ich przy tym do oddawania dzieci do szkół polskich, co miało im następnie ułatwić start po spodziewanej repatriacji. Uchwalona ustawę mieszkający na Białorusi Polacy uznali w większości za zdradę ich interesów, za kolejny przykład opuszczenia przez Ojczyznę. Bardzo szeroko komentowane było wystąpienie na forum sejmowym posła R. Czarneckiego, który dokonał podziału mniejszości polskiej z obszaru byłego ZSRR na „godną repatriacji” z byłych republik centralnych oraz tych, którzy powinni nadal mieszkać tam, gdzie mieszkają i swoim istnieniem zaświadczać o dawnej polskości tych obszarów. Przedstawiciele mniejszości polskiej na Białorusi wskazywali, że Rzeczpospolita traktuje Polaków mieszkających na Białorusi utylitarnie, że chce ich wykorzystać w przyszłych „grach dyplomatycznych”, zamierza mniejszością polską szachować administracji A. Łukaszenki. Wskazywano,
że Polacy na Białorusi zostali porzuceni przez władze Rzeczpospolitej, które nie
dbają o ich rzeczywiste potrzeby, a co najwyżej opłacają działaczy stowarzyszeń polskich, którzy nadmiernie wzbogacają się na płynącej z Polski pomocy. Podnoszono, że Polaków zdradził nawet Kościół katolicki, gdyż chcąc pozyskać wiernych rezygnuje z nabożeństw w języku polskim, wprowadzając w ich miejsce białoruski. Zauważano, że w zaistniałej sytuacji, dla dobra dzieci i wnuków należy pogodzić się z rzeczywistością, przestać akcentować polskie pochodzenie, manifestować związek z utraconą Ojczyzną, kształcić dzieci w języku polskim. Wskazywano, że przyjęcie języka rosyjskiego i kształcenie w tym języku da lepszy start w dorosłe życie młodemu pokoleniu, które polskość winno traktować jako sprawę prywatną. Zachęcano też się wzajemnie, aby mimo wszystko najzdolniejsze dzieci wysłać na studia do Polski, jednak nie po to, aby wróciły na Białoruś, lecz aby osiedliły się w Rzeczpospolitej, gdyż tam znajdą dogodniejsze warunki rozwoju i lepsze możliwości zarobkowe. Uchwalenie ustawy o repatriacji doprowadziło do głębokich rozdźwięków pomiędzy działaczami polskich mniejszości, oskarżanymi o
18 zaniedbanie interesów polskich, a zajmowanie się tylko działalnością polityczną na rzecz opozycji białoruskiej, a resztą społeczności. Uchwalenie Karty Polaka było także sporym rozczarowaniem dla polskich mieszkańców Białorusi, szczególnie tych, którzy nie utożsamiali się z frakcją Związku Polaków nieuznawaną przez administrację A. Łukaszenki.
W rozdziale siódmym przedstawiono ewolucję podstaw polityki zagranicznej Polski i Białorusi, analizując stosunki polityczne począwszy od lansowanej przez ministra K. Skubiszewskiego polityki dwutorowości w stosunkach z Białorusią, polegającą na utrzymywaniu stosunków z ZSRR jako całością oraz stopniowej rozbudowie relacji z Republikami, w szczególności sąsiadującymi z Polską poprzez koncepcje lansowane przez S. Mellera, A. Rotfelda i A. Fotygę – silnie uzależnione od konfliktu w łonie Związku Polaków na Białorusi po czasy współczesne, zauważając, że polityka zagraniczna R. Sikorskiego nadal nie może się wyzwolić z narzuconej jej optyki uzależniania jakichkolwiek stosunków z Białorusią od stanowiska prezydenta A. Łukaszenki wobec Związku Polaków. Próby odejścia od tej linii natychmiast są interpretowane przez opozycję polityczną jako zdrada interesów polskich. W rozdziale tym, obok stosunków politycznych, scharakteryzowano także problem obrotu prawnego, stosunków gospodarczych, transportu i ruchu osobowego, stosunków militarnych, kulturalnych oraz relacji w zakresie nauki, szkolnictwa wyższego i oświaty. Poświęcono tu także uwagę ochronie środowiska i kontaktom turystycznym.
Zamyka pracę zakończenie, w którym podsumowano treść zawartych w niej wywodów, formułując wnioski. Wywody dopełnia bibliografia z podziałem na
źródła (wśród nich źródła rękopiśmienne – archiwalia, akty normatywne i materiały),
literaturę i publicystykę.
Przedmiot rozprawy wymagał wykorzystania szerokiej i zróżnicowanej bazy
źródłowej. Rozprawa oparta jest o obszerny materiał źródłowy o charakterze
normatywnym – obowiązujące na Białorusi ustawy, uchwalane przez Izbę Reprezentantów z udziałem Rady Republiki oraz wydawane przez prezydenta dekrety, dekrety z mocą ustawy, dekrety tymczasowe oraz rozporządzenia. Przeważająca większość tych aktów – co godne jest podkreślenia – wydawana jest w języku rosyjskim, a nie białoruskim. Badając treść aktów normatywnych odwoływano się do urzędowych zbiorów. Należy zauważyć, że zarządzenia prezydenta wydawane na podstawie ustawy, a także takie, które nie posiadają
19 delegacji ustawowej, nie muszą być i w praktyce nie są przedkładane ani Izbie Reprezentantów, ani Radzie Republiki, a Konstytucja nie reguluje zasad promulgacji prezydenckich aktów normatywnych. Początkowo oficjalnym organem promulgacyjnym był „Zbiór dekretów Prezydenta i rozporządzeń Rządu Republiki Białoruś” (Собрание декретов, указов Президента и постановлений
Правительства Республики Беларусь), a także gazety: "Народная Газета",
"Белорусская Нива", "Звязда", "Рэспублiка" i "Советская Белоруссия". W dekrecie tym przewidziano także, iż nie podlegają publikacji dekrety Prezydenta i ich części, jeżeli zawierają one tajemnice państwowe. Obecnie, zgodnie z dekretem z 10 grudnia 1998 r. (Декрет от 10 декабря 1998 г. N 22), oficjalnym organem promulgacyjnym prezydenckich aktów normatywnych jest Narodowy rejestr aktów prawnych Republiki Białoruś (Национальный реестр правовых актов Республики
Беларусь) oraz dziennik "Советская Белоруссия" (w chwili obecnej dziennik ten
nosi nazwę „Беларусь Сегодня”). Przed 1 stycznia 2001 r. akty prawne oficjalnie publikowane były w Zbiorze dekretów Prezydenta i rozporządzeń Rządu Republiki Białoruś zgodnie z oryginałami podpisanymi przez Prezydenta. Analiza tych tekstów stała się podstawą znaczącej części wywodów zawartych w rozprawie, w szczególności tekstu zamieszczonego w rozdziale drugim. Warto w tym miejscu podkreślić, że koniecznym okazało się odwoływanie do praktyki ustrojowej, gdyż w systemie prawnym Białorusi nie funkcjonują komentarze do obowiązujących aktów normatywnych, wyjątkiem jest tu komentarz do Konstytucji Republiki Białoruś autorstwa G. A. Wasilewicza. Polskie akty normatywne przytaczano odwołując się do organów promulgacyjnych, a mianowicie Dziennika Ustaw i Monitora Polskiego. Przy okazji wypada skonstatować, iż w literaturze nie zawsze uciekano się do tekstów oryginalnych, stąd też wskazywane w tekście pracy konieczności uzupełnień, sprostowań i poprawek. Wykorzystano bogate, częstokroć pozostające w rękopisie i przechowywane w archiwach materiały, zwłaszcza odnoszące się do okresu międzywojennego, ponadto literaturę wspomnieniową i dane demograficzne. Analizując teksty aktów normatywnych, a także stosunki polityczne, wykorzystano sprawozdania stenograficzne z obrad Sejmu. W perspektywie tych ostatnich rysuje się niezwykle ciekawy obraz koncepcji poszczególnych ugrupowań politycznych i polityków w kwestii stosunków polsko-białoruskich. Z żalem skonstatować należy,
że niektóre kapitalne analizy i wnioski zawarte w wystąpieniach posłów nie
20 charakter odniesień między Polską a Białorusią. Wiele uwagi poświęcono przy tym, zwłaszcza analizując stosunki polityczne, corocznym wystąpieniom kolejnych ministrów spraw zagranicznych, formułujących cele polskiej polityki zagranicznej, także w odniesieniu do Białorusi.
Literatura dotycząca podjętego tematu jest dość obszerna, aczkolwiek ma charakter politologiczny, a nawet wręcz częstokroć polityczny. Przebadano przy tym zarówno teksty opublikowane na Białorusi, jak i te, które ukazały się w Polsce oraz w Stanach Zjednoczonych i w Europie Zachodniej. Szczegółowe zestawienie wykorzystanej literatury przynosi bibliografia. Znacząca część rozważań, zwłaszcza zawarta w rozdziale czwartym, oparta jest o publicystykę polską i białoruską, przy czym przedstawiając działalność stowarzyszeń mniejszości polskiej korzystano z artykułów zawartych w „Głosie znad Niemna”, a także z innych periodyków wychodzących na Białorusi.
Zagadnienia podjęte w rozprawie wymagały wykorzystania licznych metod
badawczych, w pierwszym rzędzie prawniczych, lecz także politologicznych. W
dotychczasowych badaniach nad władzą prezydentów stosowane były cztery podejścia metodologiczne: badania instytucjonalne, badania nad przywództwem, badania historyczno-biograficzne, badania psychologiczno-kulturowych aspektów prezydentury z psychologiczną analizą zdolności osobistych konkretnych prezydentów16. Badania instytucjonalne skupiają uwagę na statusie prawnym i kompetencjach prezydenta określonych w konstytucji. W klasycznej analizie instytucjonalnej prezydent badany jest w izolacji od innych instytucji oraz zachować politycznych. Badania nad przywództwem skupiają się na aspektach współdziałania prezydenta z poszczególnymi instytucjami władzy prawodawczej, wykonawczej i sądowej. Badania historyczno-biograficzne zajmują się prezydenturą w kontekście całego systemu politycznego, jego historyczno-kulturowego podłoża, zajmują się genezą i istotą instytucji prezydentury oraz teoriami władzy prezydentów w
16 W kwestii tej por. R. E. Neustadt, Presidential Power: The Politics of Leadership with Reflections
on Johnson and Nixon, New York 1976; J.M. Bums, The Power to Lead: The Crisis of American Presidency, New York 1978; G. Ready, The Twilight of Presidency: from Johnson to Regan, New
York 1987; A. M. Jr. Schlesinger, The Imperial Presidency, Boston 1973; J.D. Barber, Presidential
Character: Predicting Performance in the White House, Engelwood Cliffs 1972; F. I. Greenstein, The Presidential Difference; Leadership Style From Roosevelt to Clinton, New York 2000; A. L. George,
J. L. George, Presidential Personality and Performance, Oxford 1998; J. D. Barber (red.), Political
Leadership in American Government, Boston 1964; J. M. Burns, Presidential Government: The Crucible of Leadership, Boston 1965; Ch. M. Hardin, Presidential Power and Accountability,
Chicago 1974; G. McConnell, The Modern Presidency, New York 1967; S. Wise, R. F. Schier, The
21 poszczególnych systemach ustrojowych. Niekiedy podejście to nosi nazwę neoinstytucjonalnego. Psychologiczne i kulturowe aspekty prezydentury są częściej podejmowane przez publicystów i dziennikarzy, niż przez uczonych. Jest to – jak się wydaje – późnym skutkiem negacji roli jednostki w historii i polityce oraz jak się wydaje niedostatecznym upowszechnieniem zdobyczy psychologii politycznej, w szczególności tej jej części, która dotyczy relacji między jednostkami oraz jednostką a grupami17. Takie uwarunkowane psychologią spojrzenie na instytucję prezydenta charakterystyczne jest dla części badaczy amerykańskich. W Polsce w ten nurt wpisują się dociekania L. Pastusiaka, który jak się wydaje rozwiązanie powyższe stosuje nieco intuicyjnie18. W języku rosyjskim koncepcji tej hołduje jedyna dotychczas biografia prezydenta Aleksandra Łukaszenki, pióra Roja Miedwiediewa, pomijająca w gruncie rzeczy wszystkie aspekty instytucjonalne19.
Wypada zauważyć, że perspektywa socjologiczno-historyczna, dość często stosowana w praktyce, zdaje się nie doceniać samoistnej dynamiki instytucji politycznych, a tradycyjna analiza instytucjonalna – do której uciekano się także w rozprawie – rzadko bierze pod uwagę dziedzictwo kultury politycznej, cechy osobiste kultury kluczowych aktorów sceny politycznej, style przywództwa politycznego i subiektywne aspekty działań politycznych. Koniecznym okazało się zastosowanie metod neoinstytucjonalistycznych, pozwalających na wykorzystanie do badania instytucji politycznych i procesów instytucjonalizacji władzy wyników badań nad wartościami i postawami oraz teorii zaufania instytucjonalnego i osobistego, teorii elit i konfliktów interesów oraz teorię recepcji wzorów kulturowych. Metody neoinstytucjonalne badają nie tylko struktury, lecz także rzeczywiste funkcje instytucji, nie zadawalając się typologiami kompetencji, tak
17
Zob. w tym przedmiocie m.in. K. Skarżyńska, Człowiek a polityka. Zarys psychologii politycznej, Warszawa 2005; T. Adorno, E. Frenkel-Brunswik, D. Levinson, N. Sanford, The Authoritarian
Personality, Nwe York 1950; S. Feldman, Enforcing social conformity: A theory of authoritarianism,
„Political Psychology” 2003, nr 1, s. 41–74; K. Korzeniowski, Psychologiczne uwarunkowania
zachowań wyborczych, w: K. Skarżyńska (red.), „Podstawy psychologii politycznej”, Poznań 2002, s.
237–261; K. Korzeniowski, K. Skarżyńska, Wyznaczniki popularności trzech głównych pretendentów
w wyborach prezydenckich, w: W. Daab, K. Korzeniowski i in., „Polski wyborca ’90.
Psychospołeczne studia nad wyborami prezydenckimi”, Warszawa 1991, s. 143–152; J. Meloen, The
F-scale as a predictor of fascism: An overview of 40 years of authoritarism research, w: W. Stone,
G. Lederer, R. Christie (red.), “Strength and Weakness: The Authoritarian Personality Today”, New York 1993, s. 47–69; J. Reykowski, Ukryte założenia normatywne jako osiowy składnik mentalności, w: J. Reykowski, K. Skarżyńska, M. Ziółkowski (red.), „Orientacje społeczne jako element mentalności”, Poznań 1990, s. 11–51; P. Rosenau, H. Bredemeier, Modern and postmodern
conceptions of social order, „Social Research” 1993, nr 60, s. 337–362; D. Wrong, The Problem of Order, Cambridge 1994.
18 L. Pastusiak, Prezydenci, t. 1–3, Warszawa 1987. 19
22 częstymi w studiach z zakresu prawa konstytucyjnego. Analiza funkcjonalno-instytucjonalna nie pomija kontekstu społeczno-kulturowego i dziedzictwa historycznego. Bardzo pomocną okazała się analiza instytucjonalno-prawna, którą stosowano przy badaniu praktyki funkcjonowania prezydenta w systemie politycznym Białorusi. W początkowych rozdziałach pracy odwołano się do metody historycznej, stosując ją zarówno w ujęciu pragmatycznym – stawiając jej za cel wydobycie danych przydatnych do odtworzenia procesu dziejowego i wyjaśnieniu obecnej sytuacji prawnej badanej instytucji. Stosowano także tę metodę w ujęciu genetycznym (historyczno-krytycznym) starając się wskazać na genezę zjawisk, których skutki można zaobserwować w dniu dzisiejszym. Założenie, iż każde zjawisko ma swą genezę oraz rodzi określone następstwa, skłaniało do wyboru metody genetycznej, opartej nadto o indukcyjne i dedukcyjne metody wnioskowania. W zakresie analizy tekstów normatywnych niezbędną okazała się cała paleta metod prawniczych. W pierwszym rzędzie należała do nich metoda egzegezy tekstu prawnego, stosowana według wskazań zwartych w koncepcji derywacyjnej w ujęciu M. Zielińskiego20. Towarzyszyła jej także analiza lingwistyczna tekstu prawnego, zarówno w ujęciu topiczno-retorycznym H. Perelmana21 jak i w nieco mniejszym stopniu w ujęciu proceduralnym. Oczywiście koniecznym było odniesienie się do hermeneutyki prawniczej jako metody wyjaśnienia tekstu22. Zastosowanie wspomnianych metod znajduje swój wyraz w przyjętej metodzie eksplantacji zarówno tekstu Konstytucji Republiki Białoruś, jak i innych aktów prawnych. Zmuszało to do posłużenia się metodą leksykalną, co wynikało z faktu, iż wykładnia językowa zwana także semantyczną lub gramatyczną uznawana jest, jak wskazuje się w literaturze za „królową” wykładni. W konstruowaniu pracy nie można było uciec od metody porównawczej pozwalającej na eksplorację głębokich źródeł obowiązującego systemu prawnego, jak i wychodzącej poza ten system i pozwalającej na doniesienie jego założeń do wzorców istniejących w prawie międzynarodowym publicznym i w obu systemach europejskich. Metoda ta pełniła jednak dla potrzeb niniejszej pracy generalnie jedynie funkcję aplikacyjną. Metoda porównawcza pozwalała porównać instytucję prezydenta Białorusi z innymi formami funkcjonowania głowy państwa np. w Federacji Rosyjskiej, na Ukrainie oraz
20 M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady. Reguły. Wskazówki, Warszawa 2000, s. 211 i n. 21 H. Perelman, Logika prawnicza. Nowa retoryka, Warszawa 1984, s. 160-162.
22
23 marginalnie w odniesieniu do rozwiązań istniejących w przeszłości w państwach Europy Zachodniej. Wśród metod badawczych nie sposób było uciec od metody opisowej.
Konstruując pracę rozważano potrzebę sięgnięcia do modeli ilościowych, zastanawiając się nad potrzebą rozważań w zakresie modeli ideowych, heurystycznych oraz operacyjnych. Okazało się jednak, że zarówno w ujęciu Klausa Knorra23, jak i F. C. Germana24 J. Zagórskiego25 czy R. S. Cline’a26, a nawet w podejściu A. Szawajewa27 modele heurystyczne przydatne są raczej do analizy problemów potęgi i potencjału militarnego. Te kwestie nie mają zaś decydującego znaczenia w stosunkach polsko-białoruskich, a więc wspomniane metody odrzucono jako mało przydatne dla podjętej problematyki. Z podobnych nieco względów należało odrzucić możliwość odwołania się do metod i modeli operacyjnych zarówno w podejściu W. Chaczaturowa28, W. Fucksa29, L. L. Farrara30, gdyż w gruncie rzeczy byłyby one przydatne przy badaniach potencjału wojenno-ekonomicznego31 – co pozostaje poza obrębem niniejszych rozważań. Z tych samych przyczyn wypadało odrzucić metody32: eksperymentu myślowego33, idealizacji34,
23 K. Knorr, The War Potential of Nations, Princeton 1996; tenże, Military Power and Potential,
Lexington 1970; M. Morgenstern, K. Knorr, K. P. Heiss, Long Term Projections of Power: political,
economic, and military forecasting, Cambridge 1973; K. Knorr, The Power of Nations. The Political Economy of International Relations, New York 1995.
24 F. C. German, A Tentative Evaluation of World Power, “Journal of Conflict Resolution” 1960, vol.
4, s. 138 – 144.
25 J. Zagórski, Teoretyczny model potencjału wojennego, „Wojskowy Przegląd Ekonomiczny” 1969,
z. 3.
26 R. S. Cline, The Power of Nations in the 1990s: A Strategic Assessment, Lanham 1994, s. 5; tenże,
World Power Assessment: A Calculus of Strategic Drift, Boulder 1975; tenże, World Power Trends and US Foreign Policy for the 1980s, Boulder 1980.
27 А. Х. Шаваев, Некоторые методологические вопросы анализа военной мощи государства,
„Военная мысль” 1979, nr 6, s. 60-65
28
W. Chaczaturow, Rosja a geopolityczna stabilność świata, „Zeszyty Naukowe AON” 1998, nr 2 (31), s. 63
29 W. Fucks, Formeln zur Macht, Prognosen über Völker, Wirtschaft, Potentiale, Stuttgart 1965;
tenże, Mächte von Morgen. Kraftfelder, Tendenzen, Konsequenzen, Stuttgart 1978.
30
L. L. Farrar, Arrogance and Anxiety: The Ambivalence of German Powers 1849 – 1914, Iowa 1981.
31 W kwestii tej zob. S. Żeromski, Stosunek potencjału wojenno-ekonomicznego z wykorzystaniem
mierników reprezentantów, „Myśl Wojskowa” 1978, s. 37; tenże, Mierzenie potencjału obronno-ekonomicznego z zastosowaniem mierników cząstkowych, w: „Potencjał obronno-ekonomiczny.
Teoria i Praktyka” Poznań 1979, s. 14.
32
W kwestii metod badania stosunków międzynarodowych w zakresie teoretycznym zob. J. Kukułka,
Teoria stosunków międzynarodowych, Warszawa 2000, s. 161 – 176.
33 Д. П. Горский, Вопросы абстракции и образование понятий, Moskwa 1961, s. 34; А. В. Славин, Проблема возникновения нового знания, Moskwa 1976, s. 254-256; В. С. Степин, А. Н. Елсуков, Методы научного познания, Moskwa 1974. 34 Д. П. Горский, Проблемы общей методологии науки и диалектической логики, Moskwa 1976; Д. И. Дубровский, Категория идеального и ее соотношение с понятиями индивидуального и общественного сознания „Вопросы философии”, 1988, nr 1; tenże, Категория идеального и
24 modelowania35, kopii obiektów36, hipotetyczno-dedukcyjną wraz z regułami hipotez najwyższego piętra37. понятие информации, w: "Философия в процессе научно-технической революции. Сборник трудов XV Всемирного философского конгресса (Варна, 1973)", Leningrad 1976; А. В. Славин, Проблема возникновения нового знания, Moskwa 1976, s. 260-63. 35 М. А. Хрусталев, Системное моделирование международных отношений, Moskwa 1987; P. Chatterjee, The Equilibrium History of Arms Races: Some Extensions, „Journal of Peace Research”1974, nr 3. 36 Б. А. Глинский, Б. С. Грязнов, Б. С. Дынин, Е. П. Никитин, Моделирование как метод научного исследования (гносеологический анализ), Moskwa 1965, s. 74. 37 Г. И. Рузавин, Гипотетико-дедуктивный метод, „Логика и Эмпирическое Познание”, Moskwa 1972, s. 89 – 90.
