View of Can one serve two masters?

(1)

panom służyć?

Dominique Lambert,Ryzykowne spotkanie teologii z nauką, przeł.

P. Korycińska, Copernicus Center Press, Kraków 2018, ss. 268.

Dominique Lambert być mo˙ze nie jest postaci ˛a dobrze znan ˛a wi˛ek- szo´sci polskich filozofów, o ile nie nale˙z ˛a do grona czytelników Zagadnień Filozoficznych w Na- uce (Lambert, 2005). Choć belgijski my´sliciel ma ju˙z w swoim dorobku kilka uznanych publikacji ksi ˛a˙zkowych, a tak˙ze go´scił w naszym kraju na przestrzeni ostatnich lat¹, pozostaje dla wielu przedstawicieli rodzimej nauki postaci ˛a nieco

nie teologii z nauk ˛a jest pierw- sz ˛a jego ksi ˛a˙zk ˛a, która doczekała si˛e przekładu na j. polski. Wpraw- dzie w 2015 roku wydawnictwo Co- pernicus Center Press zdecydowało si˛e opublikowa´c jego prac˛e The Atom of the Universe. The Life and work of Georges Lemaître (Lam- bert, 2015), jednak dzieło to uka- zało si˛e na naszym rynku wył ˛acznie w j. angielskim.

D. Lambert jest wychowan- kiem prof. J. Ladrière’a – filozofia nauki, znanego w Polsce mi˛e- dzy innymi z ksi ˛a˙zki Nauka, ´swiat i wiara (Ladrière, 1978)², w któ- rej podj˛eto zagadnienie relacji mi˛e- dzy naukami przyrodniczymi a teologi ˛a³. Podobn ˛a tematyk˛e porusza

1Dominique Lambert odwiedzał nasz kraj wielokrotnie: 25 kwietnia 2001 r. wygło- sił w ramach O´srodka Bada´n Interdyscyplinarnych wykład pt. Science and Theology:

Towards New Interactions; w listopadzie 2006 r. brał udział w konferencji „Nauka – wiara. Rola filozofii” w KUL z referatem The plasticity of Life. Towards philosophical and theological interpretations; brał równie˙z udział w mi˛edzynarodowym semi- narium Language – Logic – Theology, które odbyło si˛e w Krakowie w dniach 9–10 grudnia 2011 r. W ramach posiedze´n Komisji „Fides et Ratio” PAU 15 grudnia 2011 r.

wygłosił odczyt: Towards an articulation of the science-theology relationship. W roku akademickim 2011/2012 Lambert go´scił równie˙z w Politechnice Warszawskiej jako profesor wizytuj ˛acy.

2Pierwsze wydanie tej ksi ˛a˙zki w j. francuskim ukazało si˛e w 1972 roku. Polski prze- kład pojawił si˛e w naszym kraju dzi˛eki Instytutowi Wydawniczemu PAX w 1978 roku.

3Pogl ˛ady J. Ladrière’a były w Polsce propagowane m.in. przez M. Hellera (1978).

Sam J. Ladrière go´scił tak˙ze w naszym kraju, był m.in. jednym z uczestników konferencji „The Interplay of Scientific and Theological World Views”, zorganizowanej

przez OBI w dniach 26–30 marca 1996 r. w Krakowie. ZagadnieniaFilozoficznewNauce(PhilosophicalProblemsinScience) nr66(2019),ss.317–322•CC-BY-NC-ND4.0

(2)

w omawianej tu pracy D. Lam- bert. Belgijski uczony stawia w niej za cel prób˛e „filozoficznego wyja-

´snienia trafno´sci racjonalnych mo- deli dialogu nauka-teologia” (s. 12), przy czym warto od razu nad- mieni´c, ˙ze nie jest to próba wy- czerpuj ˛aca. W zwi ˛azku z tym nie sposób traktowa´c tej pozycji jako

„podr˛ecznika” do studiowania zło-

˙zonych relacji mi˛edzy nauk ˛a i religi ˛a z punktu widzenia historycz- nego czy problemowego. Nie takie zreszt ˛a były ambicje Autora.

D. Lambert ju˙z we wst˛epie zazna- czył, ˙ze kwestie podj˛ete na kartach ksi ˛a˙zki zostały „poruszone w celu wzbudzenia dyskusji i pokazania na bie˙z ˛aco, «w trakcie pracy», ˙ze po- wi ˛azanie nauka-teologia jest do po- my´slenia” (s. 12).

Ksi ˛a˙zka składa si˛e z cz˛e´sci wst˛epnej, pi˛eciu głównych rozdzia- łów (Trzy poziomy działalno´sci naukowej; Rozum, nauka i stworze- nie w ´swietle teologii; Trzy tryby interakcji nauki z teologi ˛a; Sakra- menty stworzenia; Kilka proble- mów współczesnych), oraz wnio-

sków wieńcz ˛acych prac˛e. Choć struktura pracy nie wzbudza za- strze˙zeń, to du˙ze zaskoczenie mo˙ze wywołać fakt, i˙z ksi ˛a˙zka nie została zaopatrzona w indeks nazwisk oraz bibliografi˛e. Jest to o tyle zadziwia- j ˛ace, ˙ze Ryzykowne spotkanie teologii z nauk ˛a zostały obficie zaopa- trzone w przypisy, w których Au- tor odwołuje si˛e do dorobku licz- nych przedstawicieli filozofii, teologii oraz nauki. Nawiasem mówi ˛ac, osadzenie rozwa˙zań na temat mo˙z- liwych oddziaływań nauki na religi˛e w tak szerokim kontek´scie jest jedn ˛a z zalet tej ksi ˛a˙zki⁴.

Z drugiej strony, odczuwalny jest brak odniesie´n do najnowszej literatury. Omawiany tu przekład ba- zuje na pierwszym, francuskim wy- daniu z roku 1999⁵. Problem kon- frontacji teologii z osi ˛agni˛eciami nauki i filozofii z ostatnich dwóch dekad nie został wi˛ec uwzgl˛ed- niony. Nie przes ˛adza to wprawdzie o warto´sci ksi ˛a˙zki D. Lamberta, jednak mo˙ze budzi´c w ˛atpliwo´sci ze strony tych czytelników, któ- rzy spodziewali si˛e po tej pozycji

4D. Lambert odwołuje si˛e w ksi ˛a˙zce przede wszystkim do literatury francuskoj˛ezycz- nej, choć zdarza mu si˛e cytować tak˙ze prace w j. angielskim. Co ciekawe, choć nie zaskakuj ˛ace w ´swietle powy˙zszych informacji, znane s ˛a mu równie˙z dzieła krakowskich filozofów: M. Hellera (zob. np. s. 68 i 180) i J. ˙Zycińskiego (s. 67).

5Skoro poruszono ju˙z kwesti˛e przekładu, to warto odnotowa´c, i˙z nie wszystkie cytaty, które przytacza D. Lambert na kartach swojej ksi ˛a˙zki, zostały przeło˙zone na j. polski (zob. np. s. 96, 186–187, 266).

(3)

syntetycznego spojrzenia na rela- cje teologii do nauk szczegółowych w kontek´scie najnowszych proble- mów, jakie generuje rozwój filozofii, przyrodoznawstwa czy techno- logii.

Autor proponuje w swojej ksi ˛a˙zce przyjrze´c si˛e teologii i nauce z perspektywy filozoficznej.

Analiza interakcji mi˛edzy naukami a teologi ˛a została poprzedzona refleksj ˛a nad fenomenem naukowym i prób ˛a u´sci´slenia, co wchodzi w zakres katolickiej teologii stworzenia i tzw. teologii rozumu, akcentuj ˛a- cej znaczenie poznania naturalnego w kontek´scie wiary religijnej. W re- fleksjach tych D. Lambert si˛ega do instrumentarium ró˙znych dys- cyplin filozoficznych. Działalno´sć naukow ˛a rozpatruje wi˛ec z płasz- czyzny ontologicznej, epistemolo- gicznej i etycznej, odwołuj ˛ac si˛e przy tym do zagadnień z za- kresu filozofii przyrody i filozofii nauki. Na gruncie przeprowa- dzonych analiz uznaje, ˙ze interak- cje mi˛edzy nauk ˛a a teologi ˛a po- winny być podejmowane z zacho- waniem kilku reguł metodologicznych, które mo˙zna stre´scić w czte- rech punktach: 1) twierdzenia nauki nie przecz ˛a dogmatom, a do- gmaty nie uchylaj ˛a twierdzeń nauki, 2) dialog nauki z teologi ˛a jest mo˙zliwy, ale równie˙z konieczny –

zarówno dla teologii, jak i dla nauki, 3) dialog nauki z teologi ˛a nale˙zy rozpatrywa´c w kontek´scie etycznym, 4) płaszczyzn˛e dialogu nauki z teologi ˛a tworzy szeroko ro- zumiana filozofia, nierezygnuj ˛aca z wymiaru metafizycznego i „m ˛a- dro´sciowego” (s. 77–91).

W ´swietle zaproponowanych reguł metodologicznych D. Lam- bert odrzuca dwa podej´scia do ujmowania relacji mi˛edzy nauk ˛a a wiar ˛a: konkordyzm, zacieraj ˛acy ró˙znice mi˛edzy nauk ˛a a teologi ˛a, oraz dyskordyzm (separacjo- nizm), który przeciwstawia nauk˛e teologii w oparciu o tez˛e, i˙z teologia oraz nauki szczegó- łowe znajduj ˛a si˛e na dwóch, całko- wicie odmiennych płaszczyznach ontologicznych i epistemologicz- nych. Według belgijskiego uczo- nego adekwatn ˛a analiz˛e interakcji mi˛edzy naukami a teologi ˛a umo˙z- liwia natomiast koncepcja zespojenia. W ´swietle tej idei mo˙z- liwy jest „dialog mi˛edzy teologi ˛a i nauk ˛a na gruncie filozoficz- nym: na płaszczy´znie metafizycz- nej z punktu widzenia ontologii, na polu filozofii przyrody z punktu widzenia epistemologii oraz w ob- szarze moralnych pyta´n o działal- no´s´c naukow ˛a – z punktu widzenia etyki” (s. 160). Według D. Lam- berta, dzi˛eki koncepcji zespojenia

(4)

mo˙zliwy staje si˛e m.in. opis relacji Boga do ´swiata, który byłby spójny z religijn ˛a wizj ˛a stworzenia, respek- towałby reguł˛e naturalizmu meto- dologicznego i nie pozostawałby w sprzeczno´sci z wynikami nauk szczegółowych o ´swiecie.

Koncepcja zespojenia miałaby okaza´c si˛e tak˙ze skuteczna w po- dejmowaniu refleksji nad współ- czesnymi problemami, pojawiaj ˛a- cymi si˛e na styku nauki i teologii. Autor wskazuje i analizuje w tym miejscu rozmaite problemy filozofii przyrody, antropologii filozoficznej i filozofii Boga, m.in. zagadnienia zwi ˛azane z pocz ˛atkiem i ko´ncem wszech´swiata, pochodze- niem ˙zycia, uduchowieniem czło- wieka, genez ˛a zła i cierpienia. Po- dejmuje równie˙z krótk ˛a refleksj˛e nad zwi ˛azkami matematyki i teologii, a tak˙ze zastanawia si˛e nad rol ˛a i znaczeniem uniwersytetów katolickich, w obr˛ebie których ko- egzystuj ˛a – obok wydziałów teolo- gicznych – o´srodki naukowe pro- wadz ˛ace badania w dziedzinie nauk przyrodniczych i humanistycznych.

Choć zakres tematyczny pracy jest bardzo szeroki, mo˙zna wskazać kilka kluczowych idei, które tkwi ˛a u podstaw analiz podejmowanych na kartach tej ksi ˛a˙zki. Gdyby po- kusić si˛e o syntetyczne uj˛ecie pro-

pozycji filozoficznej D. Lamberta, to mo˙zna sprowadzić j ˛a do dwóch generalnych tez: 1) mi˛edzy nauk ˛a a teologi ˛a zachodzi wiele interakcji, które mo˙zna skutecznie analizo- wać przy u˙zyciu narz˛edzi filozoficznych, 2) mo˙zliwy jest owocny dialog nauki i teologii, w ramach któ- rego nie potrzeba naruszać autory- tetu nauki, ani przeczyć twierdze- niom teologii.

Pierwsza teza – bazuj ˛aca wprawdzie na kilku istotnych za- ło˙zeniach – bywa kwestionowana, jednak jej akceptacja nie przes ˛adza jeszcze na korzy´c ˙zadnej ze stron, które bior ˛a udział w tytułowych „ryzykownych spotkaniach”. Dopiero przyj˛ecie drugiej tezy niesie ze sob ˛a perspektyw˛e mo˙zliwego roz- wi ˛azania problemu relacji mi˛edzy nauk ˛a a religi ˛a, przy czym powstaje pytanie, na ile b˛edzie to próba akceptowalna ze strony naukow- ców, teologów i filozofów repre- zentuj ˛acych odmienne stanowiska epistemologiczne i ontologiczne.

W przypadku ksi ˛a˙zki D. Lamberta pozostaje to kwesti ˛a otwart ˛a, choć mo˙zna odnie´sć wra˙zenie, ˙ze Au- tor nie do´sć wystarczaj ˛aco poru- szył w swojej pracy fundamentalny problem mo˙zliwo´sci dialogu teologii z nauk ˛a, z góry przyjmuj ˛ac,

˙ze taki dialog jest nie tylko mo˙z-

(5)

liwy, ale równie˙z owocny⁶. Takie podej´scie mo˙ze narazi´c Autora na dwa zarzuty. Pierwszy z nich do- tyczy tendencyjnego doboru ´srod- ków do realizacji celu, jaki powzi ˛ał belgijski uczony na kartach swojej ksi ˛a˙zki. Czy wizja nauki i teologii, zaproponowana przez Autora, nie została przemy´slana w taki sposób, aby odpowiadała logice wywodu, opartym na „nadziei, ˙ze mo˙zliwy jest dialog, który nie okalecza ani prawdy naukowej, ani prawdy teologicznej”? Drugi zarzut wi ˛a˙ze si˛e z pytaniem, na ile rozumowanie Autora – w kontek´scie odgórnie przyj˛etego zało˙zenia o mo˙zliwym owocnym dialogu nauki i teologii – stało si˛e obarczone ryzykiem bł˛edu petitio principii.

Inna rzecz, ˙ze omawian ˛a ksi ˛a˙zk˛e mo˙zna potraktowa´c jako prób˛e spojrzenia na relacj˛e nauki i teologii niejako z „wn˛etrza chrze-

´scijaństwa”. Zmiana perspektywy nakazywałaby jednak zastanowić si˛e, czy Ryzykowne spotkanie teologii z nauk ˛a to pozycja pisana z punktu widzenia filozofii, czy ju˙z raczej teologii. A mo˙ze jest to przykład filozofii chrze´scijańskiej w praktyce, je´sli oczywi´scie zaak-

ceptujemy ten termin? Niezale˙znie od odpowiedzi, tytułowe spotka- nia teologii z nauk ˛a w zamierzeniu Autora miały być nie tylko ryzykowne, ale tak˙ze owocne dla osób wierz ˛acych. W tym sensie ksi ˛a˙zka D. Lamberta mo˙ze spełnić swoj ˛a rol˛e. Jest to bowiem wszechstronna próba analizy istotnych problemów, jakie rodz ˛a si˛e na styku nauk szcze- gółowych i teologicznej refleksji o Bogu, człowieku oraz otacza- j ˛acym nas ´swiecie. Co ciekawe, próba ta momentami zbli˙za si˛e do propozycji podejmowanych na gruncie tzw. teologii nauki, zaini- cjowanej przez M. Hellera i J. ˙Zy- cińskiego, a rozwijanej po dzień dzisiejszy w ´srodowisku filozofów krakowskich (Polak, 2015; Obole- vitch, 2012).

Według D. Lamberta człowiek mo˙ze słu˙zyć dwóm panom; odda- wać nale˙zn ˛a cze´sć nauce, a jedno- cze´snie uwa˙zać, ˙ze teologia formu- łuje warto´sciowe poznawczo s ˛ady.

Nie wszyscy podpisz ˛a si˛e pod ta- kim stanowiskiem, jednak nie zmie- nia to faktu, ˙ze prowokuje ono do stawiania kolejnych pyta´n dotycz ˛a- cych mo˙zliwych interakcji pomi˛e- dzy nauk ˛a a wiar ˛a. „Kto nie ry-

6W tym kontek´scie zaskakuj ˛ace mog ˛a wyda´c si˛e słowa Autora, który napisał, i˙z „ta ksi ˛a˙zka opiera si˛e na nadziei [pogrubienie moje], ˙ze mo˙zliwy jest dialog, który nie okalecza ani prawdy naukowej, ani prawdy teologicznej” (s. 9).

(6)

zykuje, ten nie pije szampana” – mówi znane powiedzenie. Nawi ˛a- zuj ˛ac do poruszanego w recenzji problemu – być mo˙ze jeszcze nie nadeszła pora, by otwierać butelki, ale im wi˛ecej ryzykownych spo- tkań, tym lepiej. Zarówno dla nauki, jak i dla teologii.

Kamil Trombik

Bibliografia

Heller, M., 1978. Wyzwanie rzu- cone racjonalno´sci. Znak [On- line], (291), ss. 1187–1191. Do- st˛epne na:<http://miesiecznik.

znak.com.pl/archiwumpdf/291.

pdf> [ostatni dost˛ep: 21 maja 2019].

Ladrière, J., 1978. Nauka, ´swiat i wiara (A. Paygert. Tłum.).

Warszawa: Instytut Wydawni- czy Pax.

Lambert, D., 2005. Relativités et déformations de structu- res: lecture cohomologique de

l’invention théorique. Philoso- phical Problems in Science (Za- gadnienia Filozoficzne w Na- uce) [Online], (37), ss. 98–

118. Dost˛epne na: <http : / / zfn . edu . pl/ index . php / zfn / article/ view / 332> [ostatni dost˛ep: 11 czerwca 2019].

Lambert, D., 2015. The Atom of the Universe: The Life and Work of Georges Lemaître. Kraków: Co- pernicus Center Press.

Obolevitch, T., 2012. Problem relacji pomi˛edzy nauk ˛a i wiar ˛a w OBI. Philosophical Problems in Science (Zagadnienia Filozo- ficzne w Nauce)[Online], (50), ss. 75–84. Dost˛epne na:<http : / / zfn . edu . pl / index . php / zfn / article/ view / 103> [ostatni dost˛ep: 12 czerwca 2019].

Polak, P., 2015. Teologia nauki w perspektywie metodologicz- nej. W: M ˛aczka, J. i Urba´n- czyk, P. red. Teologia nauki.

Kraków: Copernicus Center Press, ss. 23–54.