Modyfikacje przepisów kodeksowych o kościołach i ołtarzach w prawie posoborowym

Edward Sztafrowski

Modyfikacje przepisów kodeksowych

o kościołach i ołtarzach w prawie

posoborowym

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 23/1-2, 201-230

Prawo Kanoniczne 23 (1980) nr 1—2

KS. EDWARD SZTAFROWSKI

MODYFIKACJE PRZEPISÓW KODEKSOWYCH O KOŚCIOŁACH I OŁTARZACH W PRAWIE POSOBOROWYM

T r e ś ć : W stęp — I. K ościoły — 1. Pojęcie i układ kościoła — 2. Położenie kam ienia w ęgielnego i rozpoczęcie prac przy budowie — 3. Dedykacja kościoła. A. Konieczność dedykacji. B. W arunki dedyka­ cji. C. Tytuł kościoła i relikw ie Świętych. D. Sprawow anie dedykacji nowo zbudowanego kościoła. E. Obrzęd dedykacji kościoła w którym, już zw yczajnie odprawiane są nabożeństwa — 4. Pośw ięcenie kościo­

ła. — II. Ołtarze — 1. Pojęcie i podział — 2. Budowa ołtarzy stałych —• 3. Sprawow anie dedykacji ołtarza — 4. Pośw ięcenie ołtarza przenoś­ nego. — Zakończenie.

Wstęp

K ościoły i ołtarze stanow ią podstaw ową grupę m iejsc św iętych. Zgodnie z postanow ieniem kan. 1154 św iętym i są te m iejsca, które- przez konsekrację lub pośw ięcenie, dokonane w edług przepisów li­ turgicznych, zostały przeznaczone na spraw ow anie w nich kultu albo na grzebanie w iernych zmarłych.

W skazując na czynnik decydujący o zaistnieniu m iejsca świętego- Kodeks w ylicza dwa akty: konsekrację i poświęcenie. Trzeba w zw iąz­ ku z tym zasygnalizow ać, że nowe prawo liturgiczne nie używ a ter­ m inu „konsekracja” stosując w jego m iejsce słowo „dedykacja” 2. Sam term in dedykacja nie jest now y, bo spotykam y go w dotychczaso­ w ych norm ach liturgicznych. U żyw ał go np. m szał rzym ski na ozna­ czenie Mszy stosow anej z okazji konsekracji: Commune dedicationis■

ecclesiae, jednak w treści form ularza powraca słowo „konsekracja”.

Tym czasem n ow e przepisy o dedykacji kościoła i ołtarza zdają się w yraźnie elim inow ać term in konsekracja, zastępując go słow em „de­ dykacja”, która dotychczas m iała bardziej ogólną treść i oznaczała zarówno konsekrację jak i pośw ięcenie. Dodajm y jednak w tym m

iej-1 Chodzi o przepisy zaw arte w Ordo dedicationis ecclesiae et altaris,. Typis Polyglottis V aticanis 1977.

2 W ten sposób term in „dedykacja” jest używ any w podwójnym zna­ czeniu, a m ianow icie na oznaczenie dedykacji (konsekracji) i p ośw ię­ cenia (stąd w Ordo dedicationis ecclesiae et altaris jest m owa zarówno o dedykacji (konsekracji) jak i o pośw ięceniu (benedictio) kościoła i. ołtarza) oraz na oznaczenie tylko dedykacji (konsekracji). Wypada za­ uw ażyć, że ta zm iana term inologii wprowadza pew ną w ieloznaczność. Jaśniejsza była sytuacja dotychczas, k ied y to term in „dedykacja” m iał znaczenie ogólne i obejm ow ał konsekrację oraz pośw ięcenie, czyli de­

202 Ks. E. Sztafrow ski _[2]

:scu, że term in „konsekracja” pojaw ia się w schem acie nowego pra­ w a *.

Ma być tutaj m owa o zm ianach w prowadzonych w przepisach ko­ d ek sow ych przez prawo posoborowe. „Zm iany” te należy rozum ieć

w znaczeniu szerszym , czasem bowiem chodzi rów nież o pew ne uzu­ p ełn ien ia w stosunku do norm kodeksow ych 4.

Poniew aż cały dział o m iejscach św iętych pozostaje w bardzo b li­ skiej styczności z przepisam i liturgicznym i dlatego niejednokrotnie w ypadnie — m ając na uwadze całościow e ukazanie spraw y — uw ­ zględnić dyspozycje o charakterze przede w szystkim liturgicznym .

I. Kościoły

Kodeks pośw ięca tem u zagadnieniu stosunkowo dużo m iejsca, czy­ n iąc to w 27 kanonach, stanow iących oddzielny ty tu ł (IX).

1. Pojęcie i u kła d kościoła

a) P o j ę c i e k o ś c i o ł a

Zgodnie z kan. 1161 kościół jest budowlą św iętą przeznaczoną dla spraw ow ania w niej kultu Bożego w tym przede w szystkim celu, aże­ by służyć w szystkim w iernym .

W ypada zauważyć, że w ydan y ostatnio (1977 r.) obrzęd dedykacji kościoła i ołtarza pogłębił teologicznie samo pojęcie kościoła. Przy­ pom niano najpierw , że przez sw oją śm ierć i zm artw ychw stanie Chry­ stus stał się praw dziw ą i doskonałą św iątynią nowego Przymierza (por. J 2, 21) oraz zgrom adził lud przez siebie nabyty. Ten zaś n ow y Lud Boży, zgrom adzony jednością Ojca i Syna i Ducha Świętego, jest K oś­ ciołem 6, czyli św iątynią Bożą w zniesioną z żyw ych kam ieni, w której O jciec jest czczony w Duchu i praw dzie (por. J 4, 23).

Słusznie przeto już od dawna term inem „kościół” określa się rów ­ nież budowlę, w której zbiera się wspólnota chrześcijańska dla słu ­ chania Słow a Bożego, w spólnej m odlitw y, uczestnictw a w sakram en-dykacja (przeznaczenie m iejsca dla kultu) dokonywała się przez kon­ sekrację (uroczyste pośw ięcenie, w którym stosowano nam aszczenie olejem krzyżma) lub przez p ośw ięcenie (nawet uroczyste, np. cm en­ tarza, ale bez stosow ania namaszczenia).

3 Por. Schem a canonum Libri IV De Ecclesiae m u nere sanctifican-

d i Pars II — De Locis et Tem poribus sacris dequ e cultu divino, Ty-

dogm atyczna o K ościele, n. 4.

4 N ajczęściej nowe przepisy liturgiczne przynoszą szersze nliż dotych­ czas tło teologiczne, stanow iące podbudowę dla sam ych norm o charak­ terze prawnym.

5 Por. Sw. C y p r i a n , De oratione dominica, 23: PL, 4, 553; Konst. pis P olyglottis V aticanis 1977, np. kan. 1—2.

13] Przepisy o kościołach i ołtarzach 203 la c h i spraw ow aniu Eucharystii. Poniew aż jest budowlą w idzialną,

dom ten stanow i szczególny znak Kościoła pielgrzym ującego na ziem i oraz jest obrazem Kościoła niebieskiego.

b) U k ł a d k o ś c i o ł a

Jak się domaga sama jego natura, kościół w in ien być dostosow any ■do spraw ow ania w nim św iętych obrzędów, w in ien być ozdobiony, w yróżniający się szlachetnym pięknem , a n ie tylko użyteczny; ma też b yć rzeczyw iście sym bolem i znakiem rzeczy niebieskich B.

Gdy chodzi o bliższe w skazania w zw iązku z w ysun iętym i w yżej postulatam i, to trzeba m ieć na uwadze norm y zaw arte w e W prowa­ dzeniu do Mszału R zym skiego. N ajpierw „cały układ św iętej budowli pow inien być taki, ażeby był w p ew ien sposób obrazem zebranego zgrom adzenia (ludu) oraz zezw alał na odpow iednie zajęcie m iejsc p rzez w szystkich, dając rów nież każdem u m ożność w ypełn ien ia w ła ś­ ciw e j mu fu n k cji” 7.

„W prowadzenie” podaje następnie dokładne w skazania co do układu prezbiterium , ustaw ienia ołtarza zw łaszcza głównego, siedzeń, am bony oraz co do m iejsca przechow ywania N ajśw. Sakramentu. N ależy też zachow ać przepisy dotyczące rzeczy i m iejsc przeznaczonych do spra­

w ow ania pozostałych sakram entów, przede w szystkim zaś chrztu i po­ k u ty 8.

Ze w zględu na praktyczny w ydźw ięk, bardziej szczegółow ego omó­ w ie n ia wym aga sprawa m iejsca przechow yw ania N ajśw. Sakramentu. N ow y obrzęd dedykacji kościoła przew iduje uroczyste „otw arcie” ka­ p licy przechow yw ania N ajśw. Sakram entu. N ie podaje natom iast żad­ n ych dyspozycji co do sam ego m iejsca i sposobu przechow ywania, od­ syłając do w cześniej w ydanych przepisów , zam ieszczonych w e Wpro­ w adzeniu Ogólnym do Mszału R zym skiego oraz przepisów zawartych w Uwagach W stępnych dotyczących kultu Tajem nicy Eucharystycznej poza Mszą św iętą 9.

Miejsce przechow yw ania N ajśw. Sakram entu powinno być rzeczy­ w iśc ie w yróżniające się, a rów nocześnie bardzo się zaleca, aby było •odpowiednie dla prywatnej adoracji i m odlitw y. Łatw iej da się to osiągn ąć gdy zostanie przygotowana specjalna kaplica, oddzielona od

6 Ordo dedicationis ecclesiae et altaris (dalej: Ordo dedicationis), r. I I, n. 3.

7 W prowadzenie Ogólne do Mszału, n. 257 (PPK, t. VI, z. 2, n. 11851). 8 Tamże, nn. 253, 257—267, 271—272, 276—277. Gdy idzie o m iejsce udzielania chrztu por. W ta jem n iczen ie chrześcijańskie, n. 25 (PPK, t. II, z. 2, n. 3423); o m iejsce spraw ow ania Pokuty por. Uwagi W stępne

■do odnowionego obrzędu Pokuty, n. 12 (PPK, t. VII, z. 2, n. 13531).

s W prowadzenie Ogólne do Mszału, nn. 276—277 (PPK, t. VI, z. 2, nn. 11876—11877) i U w agi Ogólne dotyczące kultu eucharystycznej Ta­ jem nicy poza Mszą, nn. 6, 9— 11 (j.w., nn. 11338—11339, 11339, 11342— 11347).

204 Ks. E. Sztafrow ski

n aw y głów nej. D otyczy to zwłaszcza tych kościołów, w których częś­ ciej zaw ierane są m ałżeństw a, ew entualnie odprawiane pogrzeby, a także tych, które są liczniej nawiedzane, bądź przez pielgrzym ki, bądź:, z racji bogactwa artystyczno-historycznego.

N ajśw iętszy Sakram ent ma być przechow yw any w tabernakulum so­ lidnym , nie przejrzystym i nieruchom ym . Z zasady w każdym k ościele powinno być tylko jedno tabernakulum. Winno być um ieszczone na ołtarzu, ew entualnie — za zezw oleniem ordynariusza m iejsca — poza ołtarzem , lecz w części kościoła dostojnej i odpowiednio ozdobio­ nej 10.

W ypada zauważyć, że rów nież w przypadku, gdy Najśw. Sakram ent jest przechow yw any w osobnej kaplicy, tabernakulum winno być um ieszczone z reguły na ołtarzu. Suponuje to w spom niany w yżej ob­ rzęd uroczystego „otw arcia” k aplicy przechow ywania N ajśw. Sakra­ m entu X1.

K lucz od tabernakulum w którym jest przechow yw any Najśw. S a­ kram ent pow inien być bardzo pilnie strzeżony przez kapłana, k tóry ma pieczę o kościół lub kaplicę albo przez szafarza nadzwyczajnego, którem u zostało zlecone udzielanie Kom unii św iętej. Obecność Najśw.. Sakram entu w tabernakulum ma być zaznaczona przez konopeum lub- w inny odpow iedni sposób, określony przez kom petentną w ładzę. Zgodnie z przekazanym zw yczajem obok tabernakulum w inna się pa­ lić lam pka, jako znak czci, którą w yraża się Panu. Ma być zasilana, olejem lub w o sk ie m ł2.

2. Położenie kamienia węgielnego

i rozpoczęcie prac p r z y budowie

Spotykam y w K odeksie dyspozycję określającą szafarza p ośw ięcen ia i położenia kam ienia w ęgielnego (por. kan. 1163). N ow e obrzędy de­

10 U w agi Ogólne dotyczące kultu eucharystycznej Tajem nicy..., n. 10 (j.w., m. 11344): „za z e zw o le n iem ord ynariusza m ie jsca — de iudicia

ordinarii loci”.

11 Ordo dedicationis ecclesiae, n. 81: Cum processio ad sacellum re-

positionis p erve n it, Episcopus deponit p y x i d e m super altare aut irt tabernaculo... (Ordo dedications, r. II, n. 81). W tej spraw ie por. także

W skazania Duszpasterskie Episkopatu Polski o nabożeństwach (K isi. Przegl. Diec., 47(1972) 261). W ypada ponadto przypom nieć, że Instruk­ cja Eucharisticum m y ste riu m , n. 54, 2 zezw ala odprawiać Mszę św. twarzą do w iernych, gdy na ołtarzu jest tabernakulum — nieduże w prawdzie, ale odpow iednie (PPK, t. I, z. 3, n. 1200).

12 U w agi Ogólne dotyczące kultu eucharystycznej Tajemnicy..., nn. 10—11 (PPK, t. VI, z. 2, nn. 11345—11347). Jak wiadom o, zam iast lam pki zasilanej w oskiem lub olejem , stosuje się powszechnie św iatło elek trycz­ ne, na co zezw alała przedtem Stolica Ap. Można w ięc m ów ić o po­ w szechnym zwyczaju, który jest przeciw ny obecnie w ydanym prze­ pisom liturgicznym . T e ostatnie n ie potępiają jednak przeciw nego zwyczaju.

[5] Przepisy o kościołach i ołtarzach 205

dykacji kościoła zaw ierają rów nież „obrzęd położenia kam ienia w ę- : gielnego lub rozpoczęcia pracy przy budowie nowego k ościoła” 13. K iedy bowiem rozpoczyna się budowę nowego kościoła, wypada odpra­ w ić obrzęd, przez który w yprasza się Boże błogosław ieństw o dla pod­ jętych prac i jednocześnie przypom ina w iernym , że ta budowla w zno­ szona z kam ieni będzie w idzialnym znakiem żyw ego Kościoła, czyli budowli Bożej u , którą oni stanowią.

Zgodnie ze zw yczajem liturgicznym obrzęd obejm uje pośw ięcenie placu pod n ow y kościół oraz p ośw ięcenie i położenie kam ienia w ęgiel­ nego. Gdzie ze w zględu na szczególny rodzaj sztuki, jak rów nież -sposób budowy nie zakłada się kam ienia w ęgielnego, wypada zastoso­

w ać obrzęd pośw ięcenia placu pod now y kościół, by Bogu powierzyć początek dzieła 15.

W ten sposób n ow e przepisy przew idują dw ie różne sytuacje:

1° pośw ięcenie i położenie kam ienia w ęgielnego, co jest zgodne z do­ tychczasow ą praktyką liturgiczną oraz

2° obrzęd zw iązany z rozpoczęciem prac przy budowie nowego k oś­ cioła, bez pośw ięcenia i położenia kam ienia w ęgielnego — co na­ leżałoby uznać za pewną nowość.

Obrzęd może być spraw ow any w dow olnym dniu i o dowolnej godzi­ nie — z w yjątk iem tryduum paschalnego. Bardzo jednak zaleca się w ybrać dzień, w którym w ierni mogą się licznie zebrać.

Jest w skazane, by obrzęd spraw ow ał biskup diecezjalny. J eśli zaś sam n ie może tego uczynić, w tedy w ykon anie tej czynności powierza innem u biskupow i lub prezbiterow i, zwłaszcza tem u, którego ma za towarzysza i pomocnika w podejm ow aniu troski pasterskiej o całą d iecezję lub o w spólnotę, dla której jest w znoszony k o śc ió ł16.

Pow yższa dyspozycja posoborowa zaw iera inną treść niż kan. 1163. W spom niany bowiem kanon, odwołując się do kan. 1156, wprowadza rozróżnienie m iędzy kościołam i należącym i do kleru diecezjalnego i koś­ ciołam i będącym i w łasnością zakonu kleryckiego w yjętego. W pierw ­ szym przypadku uprawnionym do pośw ięcenia kam ienia w ęgielnego jest m iejscow y ordynariusz, w drugim zaś w yższy przełożony zakonny. Zgodnie z cytow anym kanonem , obydwaj mogli delegować do tej czyn­ ności jakiegoś kapłana.

N ow e przepisy nie tylko nie w spom inają o przełożonym zakonnym, ale niedw uznacznie go pomijają. Co w ięcej, zaw ężają także pojęcie rząd­ cy diecezji, uprawnionego do tej czynności. Wiadomo bowiem , że „bis­ kup diecezjaln y” n ie obejm uje w szystkich ordynariuszów m ie jsc a 17.

18 Ordo im ponendi p rim ariu m la pidem ve l inchoandi opus ad eccle-

- sia m aedificandam (Ordo dedicationis, r. I, ss. 7—20).

14 Por. 1 Kor 3, 9, Konst, sob. Lumen gentium, n. 6. 15 Ordo dedicationis, r. I, n. 1.

18 Tamże, nn. 2—3 (Ritus congruenter peragitur ab Episcopo dioece-

.s eos — n. 3).

206 Ks. E. Sztafrowski

Mając w ięc na uwadze ogólne zasady należałoby powiedzieć, że no­ w e przepisy liturgiczne zm odyfikow ały kan. 1163. Trudno jednak zgo­ dzić się z takim tw ierdzeniem . Głów nym argum entem jest fakt, że projekty now ego prawa przew idują utrzym anie dyspozycji kan. 1163 w obecnym jej b rzm ien iu 18. W ydaje się, że zauw ażam y tutaj brak pew nej precyzji w przepisach liturgicznych i dlatego raczej nie można m ów ić o odwołaniu przepisów kodeksow ych I9.

O dniu i godzinie nabożeństwa trzeba w iernych powiadom ić w od­ pow iednim czasie. Proboszcz zaś lub inni, do których to należy, w in ­ ni pouczyć w iernych o znaczeniu tego obrzędu oraz o szacunku n a­ leżnym kościołowi, który jest dla nich budowany. W ypada też zachę­ cić w iernych do spontanicznego i chętnego w łączenia się w budow ę kościoła.

N ow e przepisy polecają zw rócić uw agę na to, aby plac przew idziany pod budowę kościoła m iał dobrze w ytyczon e granice i św iątynię dało się obejść n a o k o ło 20. Na m iejscu, w którym ma być w zn iesiony ołtarz należy u staw ić krzyż odpowiedniej w ie lk o śc i21. Przy spraw ow aniu ob­ rzędu używ a się szat koloru białego lub uroczystego. N ależy zaś p rzy­ gotować:

1° dla biskupa — albę, stułę, kapę, m itrę i pastorał;

2° dla prezbitera, gdy ten ma przew odniczyć nabożeństwu — albę,,, stulę i kapę;

3° dla diakonów — alby, stuły i ew entualnie dalmatyki;

4° dla pozostałych m inistrów — alb y albo inne szaty praw nie za­ twierdzone S2.

3. D edy kacja kościoła

Przypom nijm y, że Kodeks zam ieszcza kilka kanonów, które za w ie­ rają przepisy regulujące spraw ę konsekracji kościoła (por. kan. 1165— 1168). Postaw iono tutaj n ajpierw ogólną zasadę, że w kościele n ie w olno spraw ow ać fun kcji liturgicznych dopóki nie zostanie on uro­

obejm uje „nie tylko biskupów rezydencjalnych, lecz także tych, k tórzy są im w praw ie przyrów nani”, a w ięc w ikariuszy i p refektów apostol­ skich, adm inistratorów apostolskich ustanow ionych na sposób stały,, prałatów i opatów udzielnych (motu proprio De Episcoporum m u n e ri-

bus, n. III — PPK, t. I, z. 1, n. 189). W edług projektów nowego prawa

„biskup diecezjaln y” jest synonim em kodeksow ego term inu „biskup rezyd en cjaln y” (Schem at „De Populo D ei”, kan. 233 § 1).

18 Por. kan. 10 schem atu „De locis et tem poribus sacris deque cultu di vin o ”.

19 Por. kan. 2 KPK.

20 Przypom nijm y tu, że kan. 1164 § 2 poleca zw rócić uwagę na to, b y drzwi lub okna kościoła n ie w ych odziły w prost do pom ieszczeń osób-' świeckich.

21 Ordo dedicationis, r. I, nn. 4—6. 22 Tamże, n. 8.

[

7

]

N ie w szystk ie z tych m om entów zostały uwzględnione w nowych- przepisach liturgicznych zaw artych w obrzędzie dedykacji, niektóre zaś

z

A. K o n i e c z n o ś ć d e d y k a c j i

N ow e przepisy nie powtarzają bezpośrednio kodeksowego zakazu od­ praw iania nabożeństw w k ościele jeszcze nie konsekrowanym (dedy­ kowanym ) lub nie pośw ięconym (por. kan. 1165 § 1), niem niej jednak bardzo u siln ie zachęcają do utrzym ania tej z a sa d y 24. A le m usiano w ziąć pod uw agę praktykę, która już w cześniej się w ytw orzyła, na p odstaw ie której praw ie z reguły (przynajm niej w naszych warunkach)- przez pew ien czas odprawia się nabożeństwa w kościele jeszcze nie- konsekrow anym . Stąd przew iduje się dw ie w ersje obrzędu dedykacji,, a m ianow icie:

1° obrzęd dedykacji k o ścio ła 25 — stosow any w tedy, gdy w nim nie- odprawiano jeszcze Mszy św iętej i

2° obrzęd dedykacji kościoła, w którym są już na sposób stały spra­ w ow ane czynności litu rg iczn e26.

Praw o kodeksow e nie ustaw ia na jednej płaszczyźnie spraw y obo­ w iązku konsekrowania kościołów. O ścisłym obowiązku można mówić- tylko w odniesieniu do kościołów katedralnych, na co w skazuje sfor­ m ułow anie użyte w kan. 1163 § 3: „dedicentur — w in n y być dedyko­ w a n e”. N ie można natom iast m ów ić o praw dziw ym obowiązku w od­ 23 Por. schem at „De locis et tem poribus sacris deque cultu d ivino”, s. 3.

24 Ordo dedicationis, r. III, n. 1: „...quantum fieri pote st caveatur

ne in nova ecclesia Missa celebretur antequam ipsa dedicetur”.

25 „Ordo dedicationis ecclesiae” — jest to rozdział II w Ordo dedica­ tionis (ss. 21—59).

26 „Ordo dedicationis ecclesiae in qua iam de more sacra celeb ran - tu r” — jest to rozdział III w Ordo dedicationis (ss. 60—81).

208 Ks. E. Sztafrowski _[8]

n iesien iu do pozostałych kościołów, z tym jednak, że jest na pewno przynajm niej życzeniem prawodawcy, by konsekrować kościoły kole- giackie, konw entualne i parafialne 27.

Pew ną m odyfikację tej dyspozycji przyniosło już W prowadzenie Ogól­ ne do Mszału R zym skiego (1969 r.), gdzie w stosunku do w szystkich kościołów postaw iono taką zasadę: „Jest rzeczą wskazaną, by kościo­ ły b yły uroczyście konsekrow ane” 2S. N ow y obrzęd dedykacji n ie poda­ je bezpośrednio jasno sprecyzowanej zasady, na wzór kodeksowej. Za­ biera jednak głos na ten tem at. I tak w Uwagach W stępnych do de­ dykacji kościoła zam ieszczono następującą dyspozycję: „Ponieważ zaś kościół jest w znoszony jako budowla przeznaczona w yłącznie i na spo­ sób stały do grom adzenia się w niej Ludu Bożego i sprawow ania św ię­ tych czynności, wypada go dedykow ać Bogu, zgodnie z bardzo sta­ rym zw yczajem K ościoła” 29. Do tej samej spraw y powracają nowe przepisy liturgiczne w Uwagach W stępnych do pośw ięcenia kościoła: „Jest wskazane, ażeby budowle św ięte, czyli k ościoły przeznaczone na sposób stały do spraw ow ania w nich Bożych tajem nic b yły przekazy­ w an e Bogu (dedykowane) przez zastosow anie obrzędu dedykacji (kon­ sekracji) 30. W reszcie w U w agach W stępnych do obrzędu dedykacji ko­ ścioła, w którym są już odprawiane nabożeństwa, czytamy: „... jak w yżej powiedziano należy w ed le m ożności ściśle zabiegać o to, ażeby w now ym kościele nie odprawiano Mszy św. zanim zostanie dedyko­ w a n y ” 31.

Na podstaw ie przytoczonych w ypow iedzi prawodawcy należałoby w y ­ ciągnąć w niosek, że obecnie n ie może być m ow y o ścisłym obowiązku konsekrow ania kościołów, a w ięc o obowiązku ujm ow anym w dotych­ czasow ych kategoriach prawnych. N igdzie bowiem nie użyto wprost kodeksow ego sform ułowania: „dedicentur”, co czyni kan. 1165 § 3 w odniesieniu do kościołów katedralnych. W ypada jednak zauważyć, że d w ie pierw sze z w yliczonych w yżej dyspozycji w ykazują duże podo­ bieństw o do sform ułow ania kodeksowego dotyczącego kościołów kole- giackich, konw entualnych i parafialnych. Można w ięc powiedzieć, że przepisy posoborowe raczej poszerzyły to, czego dom agał się cytow a­ n y w yżej przepis kodeksow y. Są jednak w ypadki, w których prawo posoborowe w yraźnie domaga się konsekracji kościoła. Taki wym óg

27 Kan. 1165 § 3: S ollem ni consecratione dedicentu r ecclesiae cathe­

drales et, quantu m fieri potest, ecclesiae collegiatae, conventuales, paroeciales.

28 Nr 255: Praesta t ecclesias sollemniter consecrari (PPK, t. VI, z. 2, n. 11849).

29 Ordo dedicationis, r. II, n. 2, 2: Ecclesiam... sollemni ritu Domino

dicari decet....

30 ..ecclesias quae m odo stabili ad divina celebranda m y ste ria desti-

nantur, ex p e d it Deo dicari secundum Ordin em dedicationis ecclesiae...

(Ordo dedicationis, r. V,. n. 1).

31 ...quantum fieri potest caveatur ne in nova ecclesia Missa cele-

19] Przepisy o kościołach i ołtarzach 209 postaw iono św iątyniom , które m ają uzyskać tytu ł bazyliki m n ie jsze j32. W ydaje się, że rów nież w odniesieniu do kościołów katedralnych na­ le ży podtrzym ać w ym óg zaw arty w kan. 1065 § 3, o konieczności kon­ sekracji.

B. W a r u n k i d e d y k a c j i

Z tego co już poprzednio powiedziano w ynika, że w dalszym ciągu obow iązuje zakaz konsekracji (dedykacji) kościoła, jeśli się przewiduje, że zostanie obrócony na cele św ieckie (por. kan. 1165 § 2). Cytowana w yżej dyspozycja kodeksowa zabrania w takim przypadku nawet U dzielania zezw olenia na budowę oraz pośw ięcenia w zniesionego już obiektu. Inaczej reguluje tę sprawę nowe prawo, ale do tego jeszcze powrócim y.

Kodeks staw ia określone w ym agania dotyczące m ateriału, z którego buduje się now y kościół. Kan. 1165 § 4 zakazał konsekrowania ko­ ścio łó w zbudow anych z drzewa, żelaza lub innego metalu. Nie doty­ czyło to jednak kościołów żelbetow ych, gdy odrzwia głównego przy­ najm niej w ejścia oraz dwanaście krzyży b yły w ykonane z k a m ie n ia 33. Już W prowadzenie Ogólne do Mszału Rzym skiego m ówiąc o kościo­ łach n ie powtórzyło w ym ogów kodeksow ych co do m ateriału. Na tem at m ateriału zabrało głos tylko w odniesieniu do ołtarzy, dokonując w y­ raźnych m odyfikacji przepisów kodeksow ych. W tym sam ym kierunku p oszły normy zawarte w nowym obrzędzie dedykacji (konsekracji) koś­ cioła. Postaw iono w łaściw ie tylko jeden w arunek, że ma to być bu­ dowla przeznaczona na sposób stały do spraw ow ania w niej Bożych ta­ jem nic. N ie ma natom iast żadnych w ym agań co do m ateriału, z k tó ­ rego ma być zbudow any kościół. W ten sposób m am y do odnotowa­ nia w ażną m odyfikację, która zdaje się poszerzać znacznie zakres bu­ d o w li św iętych, które mogą być konsekrowane. Ta nowa zasada do­ ty cz y na pierw szym m iejscu kościołów, które obecnie są budowane lub

w przyszłości będą wznoszone. Gdy bowiem idzie o św iątynie (np. dre­ w niane) w cześniej zbudowane i tylko poświęcone, to trzeba m ieć na u w adze norm y zaw arte w obrzędzie dedykacji kościoła, w którym już są zw yczajnie odprawiane św ięte czynności. Do tej sprawy później powrócim y.

Kan. 1165 § 5 precyzow ał jeszcze trzeci warunek konsekracji koś­ cioła: można konsekrować ołtarz bez konsekrowania kościoła, jednakże razem z kościołem w in ien być konsekrowany przynajm niej główny ołtarz, albo ołtarz boczny, jeśli głów n y był już konsekrowany. W praw­ dzie kodeks nie w ym agał tego do ważności, ale niektórzy autorzy

32 Instrukcja Kongregacji Obrzędów (6. 6. 1968 r.) Domus Dei, I, 2 <PPK, t. II, z. 2, n. 3163).

33 Por. D ekret Kongregacji Obrzędów z dnia 12 listopada 1909 r. <AAS 2(1909) 797).

210 Ks. E. Sztafrow ski _{[1 0 !} w yrażali zdanie, że należy ew en tu aln ie naw et ekssekrow ać jeden ołtarz,, aby można go było ponownie konsekrować razem z k o ścio łem 34.

W ydaje się, że nowe przepisy nie tylko nie odstąpiły od tego w a ­ runku, ale w prow adziły naw et pew ne obostrzenia. W ynika to przeue w szystk im z w ym agań postaw ionych w zw iązku z dedykacją (konse­ kracją) kościoła, w którym już się odprawia nabożeństwa. Pow iedziano tutaj wyraźnie, że tradycja i przepisy liturgiczne nie pozw alają de­ dykow ać kościoła bez równoczesnej dedykacji ołtarza, która stanow i głów ną część całego obrzędu d ed y k a cji85. Na w spom niane w yżej „obo­ strzenie” w skazuje przede w szystkim użyta przez praw odaw cę party­ kuła „n isi”. O czywiście nie oznacza to, że gdy ołtarz głów ny był już konsekrow any należy go ekssekrować. Raczej trzeba by pow iedzieć, że w takiej sytuacji nie ma w arunków do konsekracji kościoła.

C. T y t u ł k o ś c i o ł a i r e l i k w i e Ś w i ę t y c h

Zgodnie z dotychczas obowiązującą normą (por. kan. 1168 § 1) każdy kościół dedykow any w in ien m ieć w łasn y tytuł. Rów nież w tej dzie­ dzinie nowe przepisy przyniosły dokładniejsze w ytyczne. T ytułem ko­ ścioła m oże być: Trójca Przenajśw.; Pan nasz Jezus Chrystusem pod w ezw aniem tajem nicy życia lub im ienia w prow adzonym już do litu r­ gii: Duch Ś w ięty; N ajśw. M aryja Panna, także pod jakim ś w ezw a­ niem przyjętym już w liturgii; Ś w ięci A niołow ie albo w reszcie Ś w ięty, zam ieszczony w M artyrologium Rzym skim lub załączniku do niego, praw nie zatwierdzonym. Bez indultu S tolicy Apostolskiej tytułu ko­ ścioła nie może stanow ić Błogosław iony86. Kościół pow inien m ieć je­ den tylko tytuł, chyba że chodzi o Św iętych w pisanych razem do ka­ lendarza litu rgiczn ego37. Nie da się w ięc utrzym ać tw ierdzenia niektó­ rych k a n o n istó w 3S, że w akcie konsekracji wolno ustanaw iać n aw et kilka tytułów .

Zgodnie z dotychczasow ym i przepisam i liturgicznym i w związku z konsekracją ołtarza, która stanow i istotną część obrzędu konsekracji kościoła, należało w nim um ieścić relik w ie Św iętych M ęczenników. N o­ w e przepisy o dedykacji kościoła zachow ują m odyfikację dokonaną juz. przez W prowadzenie Ogólne do Mszału R zym sk iego89, podając ponad­ to kilka now ych w skazań w tej m aterii. Nie ma w ięc odtąd już ścisłe­ go obowiązku, lecz należy „zachować z pożytkiem ” tradycję liturgii rzym skiej um ieszczania relik w ii M ęczenników lub innych Ś w iętych.

34 Por. np. C o r o n a t a M., De locis et tem porib us sacris, s. 15 i n., B ą c z k o w i c z , Prawo Kanoniczne, II, s. 351.

35 Ordo dedicationis, r. III, n. 1.

36 A w ięc zostaje utrzym any w mocy przepis kan. 1168 § 3: Eccle-

siae dedicari Beatis neąueunt sine Sedis Apostolicae indulto.

37 Ordo dedicationis, r. II, n. 4.

38 Por. C o r o n a t a M., De locis et tem porib us sacris, s. 21. 80 N. 266 (PPK, t. VI, z. 2, n. 11863).

[11] Przepisy o kościołach i ołtarzach 211 Zw róćm y uwagą na to, że n ie m uszą to być relik w ie Św iętych M ęczen­ ników, jak tego dom agały się dotychczasow e przepisy.

Trzeba jednak m ieć na uwadze następujące wskazania:

1° R elikw ie pow inny być odpowiednio w ielk ie, aby było widać, że stanow ią część ludzkiego ciała. Stąd należy unikać składania w ołtarzu zbyt m ałych relik w ii jednego lub kilku św iętych.

2° Z najw iększą troską trzeba zbadać autentyczność relikw ii. Lepiej b owiem dedykow ać kościół bez relik w ii, niż um ieszczać w ołtarzu re­ lik w ie w ątpliw e.

3° N aczynka z relikw iam i n ie powinno się um ieszczać ponad ołta­ rzem lub w m ensie ołtarza, lecz — uwzględniając kształt ołtarza — należy je um ieścić pod m e n są 40.

D. S p r a w o w a n i e d e d y k a c j i n o w o z b u d o w a n e g o k o ś c i o ł a

Chociaż zagadnienie dotyczące spraw ow ania dedykacji należy n iew ąt­ p liw ie do liturgii, jednak wypada je tutaj uw zględnić nie tylko dla całości, lecz rów nież z tej racji, że w w ielu punktach posiada także aspekt prawny.

1) S z a f a r z d e d y k a c j i k o ś c i o ł a

Pierw sza sprawa dotyczy szafarza obrzędu. Zgodnie z now ym i prze­ p isam i do biskupa, którem u została powierzona troska o kościół party­ kularny n ależy dedykow anie (konsekrowanie) kościołów w ybudow anych w jego diecezji. J eśli sam nie może przew odniczyć obrzędowi zleca tę czynność innem u biskupowi, zwłaszcza tem u, który jest jego tow arzy­ szem lub pom ocnikiem w w ypełnianiu posługi pasterskiej wobec w ier­ nych, dla których kościół został wybudowany. W okolicznościach zaś rzeczyw iście szczególnych deleguje do tego prezbitera, dając mu spe­ cjalne zlecenie 41.

Podane tutaj określenie szafarza dedykacji posiada już teraz moc obowiązującą. Trzeba jednak zauw ażyć, że interpretacja tej dyspozy­ cji nastręcza pew ne trudności, zwłaszcza w tedy gdy ją zestaw iam y z dotychczasow ą kodeksow ą dyspozycją (por. kan. 1155), jak rów nież z projektem nowego prawa 42.

U żyty w now ych przepisach term in zdaje się w skazyw ać w yraźnie na biskupa diecezjalnego, co w posoborowych dokumentach oznacza biskupa rezydencjalnego i tych w szystkich, którzy są mu w prawie p rzyrów n an i43. W edług zaś projektów nowego prawa biskup diecezjal­

40 Ordo dedicationis, r. II, n. 5. 41 Tamże, n. 6.

42 Schem a canonum... De locis et tem poribu s sacris deque cultu

divino, Typis Polyglottis V aticanis 1977.

43 Por. np. m otu proprio De Episcoporu m muneribus, n. III (PPK,

2 12 Ks. E. Sztafrowski _[12]

n y jest w ła ściw ie synonim em biskupa rezydencjalnego w ujęciu ko­ d e k so w y m 44. N ależałoby się spodziewać, że w ydaw ane obecnie prze­ pisy zastosują term inologię już uzgodnioną z projektam i nowego pra­ wa. Trudno jednak to pow iedzieć mając na uwadze przytoczone w y ­ żej przepisy liturgiczne. Gdyby bowiem przyjąć, że now e przepisy o dedykacji kościoła m ówią tylko o biskupie diecezjalnym , w tedy zosta­ ją w ykluczeni ci, którzy tym czasow o zarządzają diecezją i wchodzą w zakres pojęcia „ordynariusz m iejsca”. Na taką zaś interpretację trudno się zgodzić, skoro projekty nowego prawa uw zględniają w tym punkcie ordynariusza m iejsca.

Stąd wspom nianą dyspozycję nowego prawa liturgicznego o szafa­ rzu dedykacji kościoła trzeba tłum aczyć na tle zarówno dotychcza­ sow ych przepisów kodeksowych, jak i projektów nowego prawa. W takiej zaś sytuacji term in „biskup” pow inien objąć także tych, którzy tym czasow o zarządzają d iec e z ją 46. Co w ięcej, w ydaje się, że tym cza­ sow y rządca, na podstaw ie sprawow anej funkcji może dokonać dedy­ kacji kościoła naw et w tedy, gdy nie posiada sakry biskupiej. Do w y ­ ciągnięcia takiego w niosku upow ażnia przede w szystkim fakt, że od­ now ione przepisy pozw alają pasterzowi (biskupowi) diecezji delegować do w ykonania tej czynności naw et zw ykłego prezbitera. Następnie wypada w skazać i na to, że projekt nowego prawa zaw ierający odpo­ w ied n ik obecnego kan. 1155, m ów iąc o ordynariuszu terytorium upo­ w ażnionym do konsekracji m iejsc św iętych, pomija dotychczasow y w arunek o posiadaniu przez niego sakry biskupiej 40.

Zarówno w ikariusz generalny jak i w ikariusz biskupi, posiadający sakrę biskupią potrzebują upow ażnienia pasterza diecezji. Chociaż nie w spom inają o tym w yraźnie nowe przepisy, jednak w ypada zauw ażyć że zgodnie z dotychczasow ą dyscypliną upow ażnienie tak ie jest w y ­ m agane jedynie do godziw ości aktu.

Ważną nowością w stosunku do obow iązujących dotychczas przepi­ s ó w 47, jest przyznanie biskupow i diecezjalnem u m ożności delegow a­ nia prezbitera do dokonania dedykacji kościoła. Prawodawca jednak zastrzega, że z przyznanego tutaj upraw nienia ma korzystać w okolicz­ nościach rzeczyw iście szczególnych 48.

44 Por. kan. 233 § 1 schem atu De Populo Dei.

45 Gdy idzie o projekty nowego praw a por. schem at De norm is ge-

neralibus, kan. 101.

46 Por. kan. 2 § 1 schem atu De locis et tem poribu s sacris deque cul-

t u divino.

47 N ie tylko w stosunku do przepisów kodeksow ych, lecz także w od niesieniu do upraw nień delegow anych zaw artych w tzw. Quinquen- nalia.

48 Ordo dedicationis, r. II, n. 6: ...in adiunctis omnino peculiaribus, (m unus com m ittet) pre sbyte ro, cui speciale d a bit mandatu m. Jest tu m owa o specjalnym zleceniu, które jest chyba w ym agane do w ażności. O czyw iście n ie m usi być dane na piśm ie.

[13] Przepisy o kościołach i ołtarzach ₂₁₃

2) C z a s d o k o n a n i a d e d y k a c j i

Na dedykację kościoła trzeba wybrać dzień, w którym w ierni m ogą się licznie zebrać, zw łaszcza niedzielę. Poniew aż w om aw ianym obrzę­ dzie w szystko przenika m yśl o pośw ięceniu Bogu, stąd nie wolno do­ konyw ać dedykacji kościoła w dniach, k ied y w spom ina się tajem nicę której w żaden sposób n ie wypada pominąć, a więc: w Tryduum Paschalne, w Boże Narodzenie, w O bjawienie Pańskie, w e W niebow stą­ pienie, w Zesłanie Ducha Świętego, w Popielec, w dni powszednie W. Tygodnia oraz w Dzień Z ad u szn y49.

3) O b r z ę d l i t u r g i c z n y d e d y k a c j i

N ow e p rzep isy 50 m ocno akcentują w agę M szy dedykacyjnej. Spraw o­ w an ie Ofiary eucharystycznej jest ściśle zw iązane z sam ym obrzędem dedykacji kościoła. Z tej też racji w obrzędzie dedykacji kościoła po­ m ija się tek sty liturgiczne przew idziane na dany dzień, a stosuje tek ­ sty w łasne, tak gdy idzie o litu rgię słowa jak i o liturgię eucharystycz­ ną. Jest wskazane, by biskup koncelebrował Mszę z prezbiteram i, któ­ rzy mu asystują w dokonywaniu dedykacji oraz z tym i, którym po­ wierzono posługę kierow ania parafią lub w spólnotą, dla której zbu­ dowano k o śc ió ł51.

Dzień dedykacji jest obchodzony w kościele dedykow anym jako „uro­ czystość”. Oficjum bierze się z dedykacji kościoła, poczynając od pierwszych nieszporów. Gdy przewidziano obrzęd um ieszczenia relik w ii w ołtarzu, jest bardzo w skazane zorganizow ać w igilię przy relikw iach M ęczennika lub Świętego. Może ją w ypełn ić na pierw szym m iejscu godzina czytań, zaczerpnięta z części w spólnej lub w łasnej Liturgii godzin. Mając zaś na uwadze uczestnictw o w iernych czuw anie takie n ależy odpow iednio przystosować, zachow ując odnośne przepisy praw ­ ne 62.

Obrzędy dedykacji rozpoczyna w ejście do kościoła, które zależnie od okoliczności — może przybrać potrójną formę:

1° procesji, która przechodzi z m iejsca położonego w pewnej odległo­ ści od nowego kościoła;

2° „uroczystego w ejścia ” od drzwi kościoła;

3° „zwykłego w ejścia ” — biskup, koncelebransi i usługujący w ycho­ dzą procesjonalnie z zakrystii.

Z obrzędem „w ejścia” związano dwa akty: 49 Tamże, r. II, n. 7.

50 Chodzi o Ordo dedicationis ecclesiae et altaris z 1977 r. W ypada tu przypom nieć, że w roku 1961 ukazało się now e w ydan ie Pontyfikatu, które w prow adziło szereg zm ian w stosunku do w ydań poprzednich.

51 Ordo dedicationis, r. II, nn. 8—9.

52 Tamże, n. 10. Gdy idzie „odnośne przepisy p raw ne” por. Wpro­ w adzenie Ogólne do Liturgii Godzin, nn. 70—73 (PPK, t. 7994—7999).

214 Ks. E. Sztafrow ski _[14]

a) przekazanie kościoła biskupow i — dokonywane przez tych, którzy w zn osili budowlę oraz

b) pokropienie kościoła — biskup św ięci w odę i kropi nią najpierw lud, który stanow i duchową św iątynię, a następnie ściany kościoła i o łta r z 6S.

Z kolei następuje Liturgia słowa. O bejm uje ona przede w szystkim trzy czytania biblijne, zaczerpnięte z L ekcjon arza54. Po nich następu­ je hom ilia, w której biskup w yjaśnia zarówno czytania jak i sens obrzędu dedykacji. Zawsze odm awia się w yznanie w iary, a opuszcza m odlitw ę powszechną, poniew aż jej m iejsce zajm uje śp iew litan ii do W szystkich Św iętych.

Po liturgii słow a jest śpiew ana (odmawiana) Litania do W szystkich Ś w iętych , a po jej zakończeniu ma m iejsce —■ jeśli jest przew idzia­ ne — złożenie (w ołtarzu) relik w ii jakiegoś M ęczennika dla podkre­ ślenia, że ofiara członków w zięła swój początek z ofiary Głowy. Jeśli nie można zdobyć relik w ii M ęczennika, w tedy wolno złożyć relik w ie innego Św iętego. Z tego sform ułowania (n. 14) w ynika, że w m iarę m ożności należy się postarać o relik w ie Męczennika.

Jak już poprzednio w spom niano nowe przepisy mocno podkreślają (n. 15), że spraw ow anie E ucharystii stanow i najw ażniejszy obrzęd i jed ynie konieczny do dokonania dedykacji kościoła. Mimo tego — zgodnie z tradycją w spólną K ościołow i wschodniem u i zachodniem u — odm aw ia się także specjalną m odlitw ę dedykacyjną, która wyraża w o­ lę przekazania kościoła na zaw sze Bogu i kieruje do Niego prośbę o błogosław ieństw o.

Po m odlitw ie dedykacyjnej następuje nam aszczenie ołtarza i ścian kościoła. Przez nam aszczenie krzyżm em ołtarz staje się sym bolem C hrystusa, który przed w szystk im i jest „Namaszczony” i taką otrzymał nazwę: albow iem Ojciec nam aścił Go Duchem Ś w iętym i ustanow ił N ajw yższym Kapłanem , który na ołtarzu swojego Ciała złożył ofiarę życia za zbaw ienie wszystkich.

N atom iast nam aszczenie kościoła oznacza, że zostaje on przeznaczo­ ny cały i na stałe dla spraw ow ania w nim chrześcijańskiego kultu. Zgodnie z liturgiczną tradycją dokonuje się dw unastu namaszczeń, ew entualnie — gdy tak zalecają okoliczności — czterech, przez które podkreśla się, że kościół jest obrazem św iętego Miasta Jeruzalem.

Po dokonaniu nam aszczenia, na ołtarzu spala się kadzidło, co przy­ pom ina, że ofiara Chrystusa, która na ołtarzu uwiecznia się w tajem ­ nicy, w stępuje do Boga jako w oń słodkości. Sym bolizuje także błagal­ ne i dziękczynne m odlitw y w iernych, docierając aż do tronu Bożego. Z kolei następuje okadzenie naw y kościoła, wyrażające przeznaczenie go na dom m odlitwy. Okadza się jednak przede w szystkim lud Bo­

53 Ordo dedicationis, r. II, n. 11.

115] Przepisy o kościołach i' ołtarzach 215 ży: on jest bow iem żyw ą św iątynią, w której każdy w ierny stanow i ż y w y o łta r z 5S.

Po zakończeniu obrzędu okadzenia, rńinistrzy w ycierają ołtarz i nakryw ają obrusem. Jest w skazane przyozdobić ołtarz k w ia ta m i56; to w szystk o ma przypom inać, że ołtarz chrześcijański jest m iejscem spra­ w ow ania ofiary eucharystycznej i stołem Pańskim, przy którym zgro­ m adzeni kapłani oraz w ierni, w tej sam ej czynności — choć przez w ykon yw anie różnych fun kcji — spraw ują Pam iątkę śm ierci i zm art­ w ych w stan ia Chrystusa i spożyw ają w ieczerzę Pańską. Szczególnie przyozdobienie ołtarza podkreśla, że w ierni z radością m ają się zbie­ rać, aby tutaj posilić się Bożym pokarmem.

W tym też m om encie zapala się świece- potrzebne do sprawowania Eucharystii, jak rów nież te, które są um ieszczone w m iejscach na­ m aszczenia kościoła. Cała też św-iątynia rozbłyska św iatłem dla przy­ pom nienia, że Chrystus jest praw dziw ą św iatłością oraz że jego św ia­ tło ścią jaśnieje Kościół, a poprzez niego cała rodzina lu d z k a 57.

Po przygotow aniu ołtarza biskup spraw uje Eucharystię, co stanow i najw ażn iejszą i najstarszą część obrzędu. O dprawianie bowiem Eucha­ r y stii jak najbardziej odpowiada obrzędowi dedykacji kościoła:

— przez spraw ow anie bowiem Eucharystii osiąga się cel głów ny dla którego została zbudowana św iątynia i w zn iesiony ołtarz;

— ponadto Eucharystia, która uśw ięca serca przyjm ujących ją, w p ew ien sposób konsekruje ołtarz i m iejsce odprawiania, co niejedno­ k rotn ie stw ierdzali starożytni O jcow ie Kościoła: „Ołtarz ten godny .jest podziwu, ponieważ, chociaż z natury sw ej jest kam ieniem , jednak­

że zostaje uśw ięcony gdy przyjm ie Ciało Chrystusa” 58.

— w reszcie ścisły zw iązek pom iędzy dedykacją kościoła i spraw o­ w aniem Eucharystii ukazuje się rów nież przez to, że Msza obrzędo­ w a o dedykacji została ubogacona w łasną prefacją, która łączy się ściśle z ob rzędem 69.

4) P r z y s t o s o w a n i e o b r z ę d u

Podobnie jak w analogicznych sytuacjach rów nież i w tym przy­ padk u przew iduje się możność przystosow ania obrzędu. K onferencje

Biskupie są uprawnione przystosow ać obrzęd do obyczajów każdego regionu (kraju), w ten jednak sposób, by nic nie ująć z jego dostoj­ ności i uroczystego charakteru. N ależy zaś m ieć na uwadze co nastę­ puje:

56 Ordo dedicationis, r. II, nn. 14—16. 56 Tamże, n. 69.

67 Tamże, n. 16.

58 S. I o a n n e s C h r y s o s t o m u s , llom il. X X in II Cor., 3: PG, 61, 540.

216 Ks. E. Sztafrowski

1° nigdy nie w olno pom inąć odprawienia Mszy z w łasną prefacją, oraz m odlitw y dedykacyjnej;

2° należy zachować obrzędy, które na podstaw ie tradycji liturgicznej posiadają szczególne znaczenie i moc 00, w prow adzając w razie potrzeby odpow iednie przystosow ania form uł, chyba że poważne racje zade­ cydują o ich pom inięciu.

Kom petentna władza kościelna powinna się konsultow ać ze S tolicą A postolską, gdy idzie o dokonyw anie przystosow ań i za jej zgodą w pro­ w adzać odpow iednie m odyfikacje 61.

Oprócz przystosow ań wprow adzonych na sposób stały do obrządu z okazji tłum aczenia na język narodowy, istn ieje możność dokonyw a­ nia przystosow ań przez sam ych szafarzy, w ram ach określonych przez, przepisy. I tak, biskup lub inne osoby sprawujące obrzęd ded ykacji mogą:

1° ustalić sposób „w ejścia do k ościoła”, o którym m owa w n. 11 (U w ag W stępnych);

2° ustalić sposób „przekazania” nowego kościoła (por. n. 11);

3° zadecydow ać o użyteczności um ieszczenia relikw ii. W tej ostatniej, sp raw ie należy m ieć na w zględzie dobro duchow e w iernych i zachow ać przepisy zawarte w n. 5.

Natom iast do rektora kościoła dedykow anego, w raz z jego w sp ół­ pracow nikam i, należy u stalenie szczegółów dotyczących czytań, śpie­ w ów , jak rów nież w szystkiego co ma na uwadze dostarczenie pom ocy duszpasterskich do ow ocnego uczestniczenia w iernych i w łaściw ego zorganizowania całego nabożeństwa litu rgiczn ego62.

5) P r z y g o t o w a n i e d u s z p a s t e r s k i e

A żeby w ierni m ogli ow ocnie uczestniczyć w obrzędzie dedykacji m u­ szą być odpowiednio pouczeni, przez rektora danego kościoła oraz. przez inne osoby zorientowane w sprawach duszpasterskich, o znacze­ niu tej czynności liturgicznej, jej m ocy duchow ej, eklezjalnej i m isyj­ nej. N ależy przeto podać w iernym w yjaśnienia na tem at poszczegól­ nych elem entów kościoła oraz ich znaczenia, a także odnośnie do sam e­ go obrzędu i stosow anych w nim symboli. Chodzi też o to, by wierni,, m ając do dyspozycji odpow iednie pomoce, św iadom ie i czynnie bra­ li udział w św iętym obrzędzie 63.

E. Obrzęd d e d y k a c ji kościoła w k tó r y m ju ż zw y c z a jn ie są o d p r a w ia n e

nabożeństw a

Zaleca się jako regułę, że otw arcie nowego kościoła w inno się łą -. czyć z jego dedykacją. Poniew aż jednak od tej reguły należało cza­

60 Chodzi o elem en ty w yliczone w r. II, n. 16. 61 Ordo dedicationis, r. II, n. 18.

02 Tamże, n. 19. 63 Tamże, n. 20.

[17] Przepisy o kościołach i ołtarzach

sem czynić w yjątk i, dlatego przewidziano obecnie specjalny obrzęd’ na tę sytuację. Prawodawca staw ia p ew ne w arunki gdy idzie o dedy­ kację takich kościołów:

1° M usi być przygotow any ołtarz do dedykacji, poniew aż zwyczaj, i prawo liturgiczne słusznie zabraniają dokonywania dedykacji kościo­ ła bez dedykacji ołtarza; dedykacja bow iem ołtarza stanow i głów ną część całego obrzędu.

2° W ymaga się następnie, aby do dawnego kościoła była dobudowana jakaś część lub wprowadzone b yły poważne zm iany w samej budowli (np. kościół został gruntow nie odnowiony), ew entualnie w jej stanie prawnym (np. św iątynia otrzym ała godność kościoła p arafialn ego)84.

Zwłaszcza drugi w arunek zdaje się w skazyw ać na to, że chodzi tu ­ taj na pierw szym m iejscu o kościoły, w których już przez dłuższy czas spraw ow ano kult Boży. Stąd mam y tutaj pośrednio odpowiedź na pytanie kiedy można obecnie ew entualnie konsekrować kościoły, które według dawnego prawa m ogły być tylko pośw ięcone (np. kościoły drewniane). A w ięc muszą być spełnione w skazane w yżej warunki. W ydaje się jednak, że om aw iany teraz obrzęd należy stosować także przy dedykacji (konsekracji) św iątyń niedawno w praw dzie zbudowa­ nych, w których naw et przez stosunkowo niedługi czas, „tym czasow o” odprawiano nabożeństwa liturgiczne, w oczekiw aniu na dzień dedyka­ cji. W praktyce bowiem dedykuje się kościół już całkow icie w ykończo­ ny. Zresztą w skazuje na to dość w yraźnie druga z zam ieszczonych poniżej dyspozycji.

O m awiany teraz obrzęd różni się od poprzedniego opisanego w na­ stępujących punktach:

a) pomija się czynności zw iązane z otw arciem drzwi, poniew aż ko­ ściół jest faktycznie dostępny dla w iernych. Z tej też racji ma za­ stosow anie „w ejście zw yk łe”. Gdyby jednak kościół był przez dłuższy czas zam knięty i obecnie zostaje na nowo udostępniony do sprawo­ w ania w nim nabożeństw, w olno zastosow ać obrzęd „otwarcia”, p onie­ w aż ma on sw oje uzasadnienie.

b) Obrzęd przekazania biskupow i kościoła należy — zależnie od oko­ liczności — zachować, pominąć lub przystosować, ażeby odpowiadał realnej (konkretnej) sytuacji kościoła dedykowanego. Tak np. jest w skazane zachować ten obrzęd w przypadku dedykacji kościoła, któ­ ry niedaw no został zbudowany, a opuścić w odniesieniu do kościoła starego, w którego zew nętrznym stanie nic się nie zm ieniło (gdy zm ia­ na nastąpiła tylko w stanie prawnym ), przystosować gdy id zie o koś­ ciół stary ale gruntow nie odrestaurowany.

c) Opuszcza się obrzęd pokropienia ścian w odą św ieconą, ponieważ ma on charakter oczyszczający.

d) W prowadza się pew ne zm iany w czytaniach b ib lijn y ch 85. 84 Ordo dedicationis, r. III, n. 1.

218 Ks. E. Sztafrow ski [18]

4. Poświęcenie kościoła

Także i w tym przypadku uw zględnim y zarówno przepisy prawnoli- turgiczne zaw arte w Uwagach W stępnych (do obrzędu) jak i sam ob­ rzęd, w którego rubrykach spotykam y niejednokrotnie w ażne w skaza­ nia praktyczne.

A. U w a g i W s t ę p n e

I tutaj praw odawca najpierw przypom ina, że jest w skazane, ażeby budowle św ięte c z y li. kościoły przeznaczone na sposób stały do spra­ w ow ania w nich Bożych tajem nic były przekazywane Bogu przez za­ stosow anie obrzędu dedykacji (konsekracji) kościoła, który odznacza się w ym ow ą obrzędów i sym boliki. Natom iast kaplice pryw atne, kapli­ czki, ew entualnie budowle sakralne (świątynie), które z racji szcze­ gólnych okoliczności jedynie czasowo m ają być przeznaczone dla spra­ w ow ania w nich kultu Bożego, wypada p ośw ięcić stosując opisany niżej obrzęd.

Gdy id zie o liturgiczne urządzenie tych obiektów, w ybór tytułu i duszpasterskie przygotow anie w iernych n ależy zachow ać — w prow a­ dzając w szakże odpow iednie m odyfikacje — norm y podane poprzednio, zaw arte w Uwagach W stępnych do obrzędu dedykacji k o ścio ła 66.

P ośw ięcenia kościoła lub kaplicy dokonuje biskup diecezjalny lub delegow any przez niego p rezb iter67. W tym punkcie nowe przepisy ujm ują spraw ę inaczej niż dyspozycje kodeksowe. Kanon bow iem 1156 rozróżnia pom iędzy m iejscam i należącym i do diecezji i do zakonu k leryckiego w yjętego. W pierw szym przypadku prawo pośw ięcenia przysługuje ordynariuszow i danego terytorium w drugim zaś przeło­ żonem u w yższem u, przy czym obydwaj mogą delegować do tej czyn­ ności kapłana.

Jak w idzieliśm y, cytow any przepis posoborowy prawo p ośw ięce­ nia kościoła przyznaje biskupowi diecezjalnem u. Użycie tego terminu zdaje się w ykluczać nie tylko wyższych przełożonych zakonnych, lecz także tych ordynariuszy m iejsca, którzy nie są przyrównani biskupowi diecezjalnem u. Rodzi się zatem pytanie, czy tym sam ym został już obecnie zm odyfikow any przepis kodeksowy. Na tak postaw ione pyta­ n ie trudno odpowiedzieć, w sposób jednoznaczny pozytyw nie, zw łasz­ cza dlatego, że schem at now ych kanonów powtarza bez zm ian dyspo­ zycję kodeksową zawartą w kan. 1156. A w ięc raczej dostrzegamy i tu ­ C6 Chodzi o norm y zaw arte w Ordo dedicationis, r. II, nn. 4—5, 7, 20. 67 Ordo dedicationis, r. V, n. 2: Ecclesiae vel oratorium benedicitur

ab Episcopo dioeceseos ve l a p re sbyte ro ab eo delegato. Wypad i za­

uważyć, że jest tutaj m owa ogólnie o delegacji, ale n ie w spom ina się o „zleceniu — m andatum ”, co zaznaczono w yraźnie w przypadku upow ażniania prezbitera do dokonania dedykacji (konsekracji) kościo­ ła (por. Ordo dedicationis, r. II, n. 6).

119] Przepisy o kościołach i ołtarzach 219 ta j brak precyzji w term inologii stosow anej w odnowionych przepisach liturgicznych.

Pośw ięcenia kościoła lub k aplicy można dokonać w jakim kolw iek dniu, z w yjątk iem Tryduum paschalnego. Na pierw szym jednak m iej­ scu n ależy wybrać dzień, w którym w ierni mogą licznie się zebrać, zw łaszcza niedzielę, chyba że racje duszpasterskie zalecają co innego. W dniach liturgicznych, zam ieszczonych w tablicy pierw szeństw a pod nn. 1—4, odprawia się Mszę św. z dnia. W pozostałych natom iast przypadkach wolno w ziąć albo Mszę z dnia albo Mszę tytu łu kościo­ ła 6S.

B. O b r z ę d p o ś w i ę c e n i a

Rozpoczyna się „w ejściem ” do kościoła. Gdy w ierni się już zgro­ m adzą i podejm ą w spólny śpiew , biskup, koncelebrujący prezbiterzy, diakoni i m inistranci — ubrani w szaty liturgiczne — poprzedzani krzyżem , w ychodzą z zakrystii i naw ą kościoła zdążają do prezbite­ rium. Biskup, pom ijając ucałow anie ołtarza idzie od razu do „kate­ d ry”. Po pozdrow ieniu w iernych następuje p ośw ięcenie w ody i pokro­ p ien ie nią w iernych, ścian kościoła oraz ołtarza, chyba że był już pośw ięcony lub dedykow any (konsekrowany).

Po h om ilii odm awia się w yzn anie w iary, a po nim następuje modli-' tw a w iernych, po czym ma m iejsce p ośw ięcenie ołtarza (o ile nie jest jeszcze p ośw ięcony lub dedykowany). L iturgię eucharystyczną spra­ w u je się jak zw ykle, z tym , że, opuszcza się okadzanie darów i ołta­ rza. J eśli jednak w spraw ow aniu obrzędu n ie było pośw ięcenia lub d e­ d y k a c ji ołtarza, dokonuje się okadzenia. Gdy przewidziano uroczyste

otw arcie k aplicy N ajśw. Sakram entu zachow uje się obrzęd przepisany

■w

II. Ołtarze

Obecny Kodeks pośw ięca tej spraw ie osobny tytu ł obejm ujący ka­ nony 1197—1202. N ow y projekt kanonów o Miejscach i czasach ś w ię ­

ty c h n ie p rzew iduje dyspozycji dotyczących ołtarzy. Kom isja doszła

•do w niosku, że sprawa ta stanow i m aterię liturgiczną i jest już w y ­ starczająco uregulowana odnow ionym i przepisam i liturgicznym i, stąd należy ją pom inąć w now ym Kodeksie. Poniew aż jednak dotychcza­ sow e przepisy w tej m aterii nie zostały form alnie odwołane, dlatego w ydaje się rzeczą konieczną wskazać na ile zostały zm odyfikow ane now ym i przepisami.

68 Ordo dedicationis, r. V, nn. 3—4. 69 Tamże, nn. 10—26.

220 Ks. E. Sztafrowski {201;

1. Pojęcie i podział

W obrzędzie dedykacji kościoła i ołtarza spotykam y w szechstronne n aśw ietlen ie ołtarza, na którym jest sprawow ana z reguły Ofiara C iała i K rwi Chrystusa. Starożytni Ojcowie Kościoła, m edytując S ło­ w o Boże, nie w ahali się tw ierdzić, że Chrystus hostia i kapłan sta ł się ołtarzem w łasnej o fia r y 70. W liście bowiem do Hebrajczyków Chry­ stu s został przedstaw iony jako w ielk i Kapłan oraz jako ołtarz żyw y' niebieskiej ś w ią ty n i71; w A pokalipsie zaś ukazuje się nasz Z baw iciel jako Baranek z a b ity 7S, którego ofiara przez ręce anioła jest zanoszona na ołtarz n ieb ieski 7S.

Skoro zaś Chrystus, Głowa i Mistrz, jest praw dziw ym ołtarzem, to rów nież Jego członki i uczniow ie są ołtarzami duchow ym i, na któ­ rych składana jest Bogu ofiara św iętego życia. Zdają się na to w ska­ zyw ać sam i Ojcowie: św. Ignacy A ntiocheński, gdy w spaniałom yślnie- prosi Rzymian: „W yświadczcie m i tę najw iększą przysługę i pozw ól­ cie siebie złożyć Bogu na ofiarę, skoro ołtarz ofiarny jest już goto­ w y ” 74, albo św. Polikarp, gdy napom ina w dow y, aby postępow ały w sposób św ięty, poniew aż „są ołtarzem ” 75.

Zgodnie zaś z innym obrazem, który spotykam y u pisarzy k ościel­ nych w ierni oddający się m odlitw ie, ofiarow ują Bogu błagania, sta­ jąc się w ten sposób żyw ym i kam ieniam i, z których Pan Jezus budu­ je K ościołow i o łta r z 70.

C hrystus Pan, ustanaw iając w postaci ofiarnej uczty pam iątkę ofia­ ry, jaką m iał złożyć Ojcu na drzew ie krzyża, uczynił św ięty stółr aby w ierni m ogli się przy nim zbierać dla spraw ow ania swojej Paschy Ołtarz jest w ięc stołem ofiary i uczty, na którym kapłan, reprezen­ tując Chrystusa Pana, spełnia to samo, co On czynił i co polecił sw o­ im uczniom w ypełniać na sw oją pamiątkę.

W prawdzie dzieci Kościoła, zależnie od okoliczności mogą w szędzie spraw ow ać pam iątkę Chrystusa i zbierać się przy stole Pańskim , jed ­ nakże sama tajem nica eucharystyczna bardziej postuluje, ażeby w ier­ ni zbudow ali ołtarz stały dla spraw owania na nim W ieczerzy Pańskiej, bo tak było od najdaw niejszych czasów.

Ołtarz chrześcijański będąc ze sw ej natury specjalnym stołem ofia­ ry i uczty paschalnej:

70 Por. S. E p i p h a n i u s , Panarium II, I, Haeresis 55: PG 41» 979; S. Cyrillus A lexandrinus, De adoratione in sp iritu et v e r it a te , IX: PG 68, 647.

71 Por. Hbr 4, 14; 13, 10. 72 Obj 5, 6.

73 Por. Ordo M issae, n. 96 (Mszał Rzymski). 74 A d Romanos 2, 2: ed. F. X. Funk, p. 225. 75 A d Philippenses 4, 3: ed. F. X. Funk, p. 301.

76 Por. O r i g e n e s , In librum Iesu Nave, H om ilia IX, 1: SC 71, pp. 244 et 246.