Wst¿p
Introduction
Rzeki i potoki odegraäy zna- czñcñ rolö w zagospodarowaniu Su- detów. Stanowiäy one gäówne szla- ki komunikacyjne, wzdäuĔ których juĔ od wczesnego Ĉredniowiecza postöpowaäo osadnictwo. Rozwi- jajñce siö wówczas wsie na obsza- rach podgórskich, uzyskaäy podob- ny schemat lokalizacji i rozplanowa- nia, wynikajñcy z warunków panujñ- cych w dolinach rzecznych. W rezul- tacie wiökszoĈè z nich przyjöäa for- mö wsi äaþcuchowych, wywodzñ- cñ siö z wczeĈniejszych wsi äanów leĈnych [Trocka -Leszczyþska 1995;
Walczak 1968]. To szczególne poäñ- czenie kraj obrazu osadniczego z sie- ciñ hydrograficznñ przyczyniäo siö do powstania rozpoznawalnej, typo- wej dla regionu Sudetów formy kra- jobrazu kulturowego.
Dzisiaj doliny rzek i potoków wyróĔniajñ siö szczególnñ koncen- tracjñ dziedzictwa kulturowego.
W krajobrazie czytelne sñ zabytko- we ukäady osadnicze oraz towarzy- szñce im historyczne formy uĔytko- wania terenu (np. rozäogi pól, ukäad dróg, miedz, zadrzewieþ Ĉródpol- nych, alei). Elementy zwiñzane z tra- dycyjnymi formami uĔytkowania te- renu peäniñ waĔnñ rolö w tworzeniu wiözi pomiödzy czäowiekiem a jego Ĉrodowiskiem Ĕycia. Ich obecnoĈè wpäywa na atrakcyjnoĈè i walory wi- zualne krajobrazu, a w wielu przy-
padkach przyczynia siö do wzrostu róĔnorodnoĈci przyrodniczej.
W ostatnich latach na skutek powszechnej urbanizacji przestrze- ni, rozwoju infrastruktury dróg, a tak- Ĕe nowych technologii w rolnictwie i turystyce, stopniowo zanikajñ histo- ryczne formy zagospodarowania do- lin rzecznych. Przebieg tych proce- sów jest bardzo zróĔnicowany. Mamy do czynienia tutaj zarówno z gospo- darkñ intensywnñ, jak i ekstensywnñ, ale równoczeĈnie nawet z jej zupeä- nym brakiem. Wobec tak zäoĔonego charakteru obserwowanych zjawisk przestrzennych, pojawiajñ siö nowe potrzeby wzglödem opracowaþ ewi- dencyjnych, ochronnych i planistycz- nych. Ochrona krajobrazu kulturowe- go wymaga narzödzi, które pozwolñ nie tylko na rejestracjö dziedzictwa kulturowego i zmian w nich zacho- dzñcych, ale takĔe na staäe modyfiko- wanie i aktualizacjö danych oraz ich powiñzanie z innymi specjalistyczny- mi opracowaniami. Takie moĔliwoĈci dajñ Systemy Informacji Geograficz- nej (GIS – Systemy Informacji Geo- graficznej, zwyczajowo uĔywana nazwa ang. Geographic Information System), które säuĔñ do opisu, wy- jaĈniania i przewidywania rozkäadu przestrzennego zjawisk geograficz- nych. Oprogramowanie to uäatwia organizacjö, przechowywanie i do- stöp do potrzebnych danych, dziöki czemu äatwiej moĔna operowaè zdo- bytñ wiedzñ [Logley, Goodchild, Ma- guire, Rhind 2006].
K ra jo b ra z d o lin y K a rp ni ck ie go Po to ku . Z a st o so w a ni e sy st em ó w G IS w a na liz a ch hi st o ry cz ny ch k ra jo b ra zu Ju st yn a J a w o re k, Pi o tr G o Áu ch , A d a m M ic ha ls ki
Karpnicki Brook Valley Landscape.
Application of the GIS System for
Historical Analysis of Landscape Changes
Standardy
W niniejszym artykule podjöto próbö rejestracji charakterystycznych cech zachowanego krajobrazu do- liny Karpnickiego Potoku w rejonie wsi Karpniki oraz analizö procesów, które przyczyniäy siö do przeksztaä- cenia kompozycji krajobrazu w okre- sie od 1938 do 2004 roku. W bada- nia wäñczono techniki GIS oraz prze- tworzone zdjöcia lotnicze, pozwala- jñce uzyskaè caäoĈciowy obraz zmie- niajñcych siö relacji przestrzennych w okreĈlonym czasie i okreĈlonej przestrzeni.
W pracy przyjöto zaäoĔenie, Ĕe wybrane charakterystyczne ce- chy krajobrazu kulturowego stanowiñ wskaĒniki zmian krajobrazowych, pozwalajñce w sposób policzalny i obiektywny opisaè przeksztaäcenia kompozycji doliny Karpnickiego Po- toku. ZaäoĔenie to nawiñzuje do me- tody opisywania „charakteru krajo- brazu” (LCA – Landscape Character Assessment) zastosowanej w Anglii i Szkocji [Swanwick 2002]. W kon- cepcji LCA przyjöto, Ĕe „charakter krajobrazu” stanowi wyraĒny, roz- poznawalny, spójny ukäad elemen- tów w krajobrazie, który czyni kra- jobraz odmiennym od pozostaäych, aniĔeli lepszym lub gorszym [Swan- wick 2002]. Zgodnie z tñ definicjñ charakterystyka krajobrazu powin- na koncentrowaè siö przede wszyst- kim na opisywaniu krajobrazu i me- chanizmów go przeksztaäcajñcych, a nie jego waloryzacji i porównywa- niu wartoĈci krajobrazów.
Obszar badaÃ
Area of research
Obszar badaþ obejmuje frag- ment doliny Karpnickiego Potoku w rejonie wsi Karpniki, której po- wstanie wzmiankowane jest oko- äo 1300 roku. MiejscowoĈè zosta- äa zaäoĔona na wysokoĈci 370–410 m n.p.m. i uzyskaäa typowñ dla Su- detów formö wsi äanów leĈnych. Po- czñtkowo Karpniki miaäy charak- ter rzemieĈlniczo -rolniczy i byäy du- Ĕym oĈrodkiem produkcji wyrobów lnianych, przemysäu mäynarskiego i drzewnego [Rybka -Ceglecka, Wi- Ĉniewska, Dymarska 2005].
Przeäom nastñpiä w 1822 roku, kiedy dobra karpnickie zakupiä ksiñĔö Wilhelm Pruski, brat Fryderyka Wil- helma III, a Karpniki staäy siö waĔnym oĈrodkiem kulturotwórczym i tury- stycznym. Pod rzñdami nowego wäa- Ĉciciela w pierwszej kolejnoĈci pod- jöto dziaäania majñce na celu przebu- dowö paäacu oraz poszerzenie i za- komponowanie póĒnoromantyczne- go parku. W kolejnych etapach prac zmierzano do zharmonizowania ca- äego zaäoĔenia z okolicznym kra- jobrazem. Wówczas zagospodaro- wano tereny dominialne w Górach Sokolich i Rudawach Janowickich, a takĔe obszary rozciñgajñce siö po- miödzy posiadäoĈciñ w Karpnikach, Bukowcu i w Mysäakowicach [Fran- ke 2005; von Krosigk 2003]. W wy- niku tego szczególnego poäñczenia sztuki ogrodowej z otwartym pejza- Ĕem górskim powstaä rozlegäy krajo-
braz parkowy, obejmujñcy zespoäy paäacowo -parkowe, zabytkowe ukäa- dy osadnicze oraz liczne punkty i ta- rasy widokowe wpisane w upiökszo- ny krajobraz leĈny i rolniczy.
Obecnie, pomimo, Ĕe elemen- ty dawnej wieloprzestrzennej kom- pozycji parkowej ulegäy prawie caä- kowitemu zatarciu, pejzaĔ Karpnik cechuje siö wyjñtkowymi walora- mi kulturowymi i krajobrazowymi.
O jego wyjñtkowoĈci Ĉwiadczy nie tylko duĔe nasycenie obiektami i ze- spoäami zabytkowymi, ale takĔe za- chowane elementy naturalnego kra- jobrazu wchodzñce w skäad dawnej kompozycji krajobrazowej oraz hi- storyczne formy uĔytkowania terenu (m.in. kompleksy stawów, ukäad par- celacji gruntów, ukäad komunikacyj- ny i wodny).
MateriaÁy ÉródÁowe i metodyka pracy
Source materials and work methodology
W podjötym opracowaniu na podstawie analizy map topogra- ficznych i zdjöè lotniczych oraz prac terenowych okreĈlono charaktery- styczne cechy zachowanego krajo- brazu kulturowego oraz czynniki opi- sujñce zmiany charakteru krajobrazu.
Nawiñzujñc do badaþ Jessel (2006), która zauwaĔyäa, Ĕe historyczne ele- menty i tradycyjne formy uĔytkowa- nia terenu mogñ stanowiè wskaĒniki opisujñce czytelnoĈè i stopieþ zacho-
wania historycznego charakteru kra- jobrazu, wskazano dwa najwaĔniej- sze elementy decydujñce o stopniu czytelnoĈci struktury krajobrazu do- liny Karpnickiego Potoku. Jednocze- Ĉnie okreĈlono, Ĕe takie czynniki, jak ksztaät, powierzchnia i göstoĈè lasów oraz däugoĈè i göstoĈè dróg pozwala- jñ opisaè zmianö struktury krajobra- zu (ryc. 1). Proces ten rozpatrywano w okresie od roku 1938 do roku 2004 w okreĈlonych jednostkach prze- strzennych. Podstawowñ jednostkñ odniesienia staäo siö pole o wymia- rach 100 x 100 m (geometryczne jed- nostki odniesienia przygotowano wg zaäoĔeþ systemu TEMKART, opraco- wanych przez H. Klimczak, 2001).
Materiaäami wyjĈciowymi wy- korzystanymi w analizach historycz- nych sñ zdjöcia lotnicze z lat 1938, 1982, 1994. Na ich podstawie opra- cowane zostaäy ortoobrazy, które posäuĔyäy do przygotowania map, przedstawiajñcych stan krajobrazu w róĔnych okresach historycznych.
Walorem ortoobrazów jest ich wy- soka kartometrycznoĈè i rozdziel- czoĈè, która zapewnia rejestracje na- wet bardzo drobnych elementów kra- jobrazowych.
Oprócz przetworzonych zdjöè lotniczych wykorzystano ortofotoma- pö z 2004 roku, mapy topograficzne z roku 1824, 1936 i 1997 oraz dane uzyskane z prac terenowych i pod- czas studiów literatury Ēródäowej. Ze- brane materiaäy umoĔliwiäy przygoto- wanie w Ĉrodowisku GIS map wekto- rowych ilustrujñcych stan kraj obrazu w latach 1938, 1982, 1994, i 2004.
Mapy stanowiäy jednoczeĈnie bazö danych przestrzennych zawierajñ- cñ dane opisowe i wspóärzödne geo- graficzne.
Oprogramowanie GIS pozwoli- äo nie tylko na pozyskanie i zgroma- dzenie, ale przede wszystkim na or- ganizacjö i strukturyzacjö danych.
KaĔda mapa skäada siö z trzech pod- stawowych klas obiektów: elemen- tów punktowych, elementów linio- wych, elementów powierzchnio- wych. Taka organizacja danych po- zwoliäa na rozpatrywanie wybrane- go zjawiska w róĔnych skalach kra- jobrazu i w okresach historycznych.
Cechy
charakterystyczne krajobrazu doliny Karpnickiego Potoku.
Wybór wskaÉników krajobrazowych
Features of the Karpnicki Brook Valley landscape.
Selection of landscape indicators
WaĔnym czynnikiem wpäywa- jñcym na percepcjö doliny Karpnic- kiego Potoku jest czytelnoĈè zacho- wanej, historycznej organizacji kra- jobrazu kulturowego. CzytelnoĈè
to stopieþ wyrazistoĈci elementów scenerii. Pojöcie to, spopularyzowa- ne przez Kevina Lyncha, odnosi siö do tych jakoĈci Ĉrodowiska fizycz- nego, które sprawiajñ, Ĕe äatwiej jest go zapamiötaè i nauczyè siö. Zrozu- miaäa sceneria uäatwia poruszanie siö oraz orientacjö w czasie i przestrze- ni, a takĔe wpäywa na preferencje ob- serwatorów, którzy traktujñ jñ za bar- dziej atrakcyjnñ wizualnie [Greene, Fisher, Bell, Baum 2004]. Im bardziej czytelna i jednoznaczna jest struktura krajobrazu, tym äatwiejsze jest okre- Ĉlenie granic i charakteru danej prze- strzeni [Curdes 1993]. Szczególnñ rolö w tworzeniu silnego, rozpozna- wanego wizerunku przestrzeni mogñ odgrywaè historyczne elementy kra- jobrazu. Ich obecnoĈè nadaje krajo- brazowi indywidualny i unikatowy charakter, odmienny od pozostaäych [Coeterier 1996; Bell 2004].
W dolinie Karpnickiego Poto- ku o czytelnoĈci krajobrazu decydu- je stopieþ zachowania ukäadu droĔ- nego, stanowiñcego Ĉwiadectwo tra- dycyjnych form uĔytkowania terenu.
Zachowany regularny ukäad dróg po- lnych, utrwalajñcych dawne äany le- Ĉne stanowi rodzaj szkieletu caäej kompozycji krajobrazowej (ryc. 2).
WaĔnym czynnikiem decydu- jñcym o stopniu wyrazistoĈci i czy- telnoĈci krajobrazu sñ lasy i tereny zadrzewione. Zasiög wystöpowania lasów, a takĔe proporcja pomiödzy otwartymi terenami rolniczymi a ob- Ryc. 1. Relacje miödzy elementami, cechami
i strukturñ krajobrazu (oprac. J. Jaworek) Fig. 1. Relations between landscape
components, features and structure (by J. Jaworek)
Ryc. 2. Dolina Karpnickiego Potoku, 2008 Fig. 2. The Karpnicki Brook Valley, 2008
szarami leĈnymi, okreĈla moĔliwoĈci eksponowania elementów wyróĔnia- jñcych siö (punktów orientacyjnych), takich jak np. szczyt KrzyĔnej Góry, charakterystyczne grupy skalne, czy zespóä paäacowo -parkowy w Karpni- kach. Proporcjö miödzy terenami le- Ĉnymi a otwartymi determinuje nie tylko procentowy udziaä powierzch- ni lasów, ale takĔe forma i rozplano-
wanie zadrzewieþ w dolinie rzecz- nej. Prowadzona w Karpnikach wie- lowiekowa gospodarka rolnicza i le- Ĉna oraz zróĔnicowane uksztaäto- wanie terenu przyczyniäy siö do po- wstania charakterystycznego gradien- tu miödzy terenami leĈnymi a rol- niczymi. Tworzy go mozaika roz- proszonych lasów znajdujñcych siö na szczytach wzniesieþ (gdzie ist-
niejñ niekorzystne warunki dla go- spodarki rolniczej), przechodzñcych stopniowo w coraz wiöksze i bardziej zwarte kompleksy w wyĔszych par- tiach doliny. Taki ukäad zadrzewieþ i äñk tworzy rozlegäy, póäotwarty kra- jobraz parkowy z dalekimi powiñza- niami widokowymi.
Podjöta w artykule analiza zmiany däugoĈci i göstoĈci dróg oraz
Ryc. 4. Zmiany powierzchni zalesionych oraz däugoĈci dróg
analiza zmian powierzchni i göstoĈci lasów pozwoliäa okreĈliè stopieþ za- chowania historycznego ukäadu dróg i zadrzewieþ, a takĔe, w jaki sposób zalesienia lub wylesienia oraz zmia- ny ukäadu droĔnego wpäynöäy na czy- telnoĈè struktury krajobrazu.
Zmiany cech krajobrazu
Changes of landscape features
Zmiana udziaäu powierzchni la- sów i dróg. Aspekt tematyczny. W la- tach 1938–2004 na terenie tym nastñ- piäo zwiökszenie o 27% udziaäu po- wierzchni lasów. W rezultacie grani- ca wystöpowania lasów stale obniĔa- äa siö. Do 1994 roku lasy zwiöksza- äy swój zasiög, poprzez nowe zale- sienia i stopniowe wäñczanie w ich granice mniejszych kompleksów (ryc. 3). W ostatnim okresie od 1994 do 2004 roku strefö granicznñ utwo- rzyäy drobne struktury, w których skäad wchodziäy pojedyncze drze- wa i grupy drzew. Elementy te sñ re- zultatem postöpujñcej sukcesji przy- rodniczej na dawnych terenach rol- niczych.
W omawianym okresie od 1938 do 2004 roku zmniejszyä siö udziaä dróg polnych o 24%. W efekcie do 1994 roku gösty ukäad dróg staä
siö bardziej rozproszony i nieregu- larny. Po 1994 roku powstöpowaäo dalsze zanikanie historycznych dróg, jednoczeĈnie w krajobrazie zaczö- äy pojawiaè siö nowe, przypadkowe drogi polne.
Aspekt czasowy. Porównu- jñc kolejne stany pomiödzy 1938 a 2004 rokiem moĔna zauwaĔyè, Ĕe do 1982 roku powierzchnia lasów stale zwiökszaäa siö, przy jednocze- snym zmniejszeniu siö däugoĈci dróg polnych. Po 1982 roku nastñpiäo spo- wolnienie zmian, po czym w latach 1994–2004 zmiany ulegäy ponowne- mu przyspieszeniu (ryc. 4).
Aspekt przestrzenny. Do roku 1982 najwiöksze zmiany zasiögu wy- stöpowania lasu oraz zmiany ukäa- du komunikacyjnego pojawiäy siö w wyĔszych partiach doliny rzecz- nej, gdzie ze wzglödu na säabñ do- stöpnoĈè terenu, utrudnione byäo prowadzenie gospodarki. Od 1994 roku zmiany objöäy gäównie tereny rolnicze, poäoĔone w niĔszych czö- Ĉciach doliny (ryc. 5 i 6). Proces ten jest rezultatem zmian uĔytkowania terenu (pojawienie siö intensywniej- szej gospodarki rolniczej i stawowej w zachodniej czöĈci lub jej zupeäny brak w wyĔszych partiach doliny).
Podobne zjawiska czytelne sñ tak- Ĕe w miejscach, gdzie pojawiäa siö rozproszona zabudowa mieszkalna i letniskowa.
WpÁyw zmian na organizacj¿
krajobrazu
Impact of changes on landscape organization
W omawianym okresie od roku 1938 do roku 2004 zwiökszenie siö powierzchni terenów zalesionych oraz stopniowe zanikanie dróg po- lnych wpäynöäy na czytelnoĈè struk- tury krajobrazu. Rozlegäe póäotwar- te przestrzenie ograniczone zosta- äy licznymi, zwartymi przegrodami krajobrazowymi w postaci pasm za- drzewieþ i grup samosiewów, któ- re zredukowaäy widok z dna i sto- ków doliny na dalsze plany. W re- zultacie wiökszoĈè punktów widoko- wych utraciäo swoje walory estetycz- ne. Jednoczesnie wzrost powierzchni zalesionych przyczyniä siö do coraz säabszej ekspozycji elementów wy- róĔniajacych siö w krajobrazie, które uäatwiaäy orientacjö w terenie. Nowe zalesienia oraz rozproszone zadrze- wiania na terenach rolniczych, spo- wodowaäy nie tylko zmianö proporcji pomiödzy terenami rolniczymi i le- Ĉnymi, ale takĔe zmianö formy strefy granicznej miödzy nimi. W rezulta- cie obszary graniczne posiadajñ bar- dziej zäoĔonñ, ziarnistñ i maäo czytel- nñ strukturö. Z kolei proces stopnio- Ryc. 3. Stan krajobrazu w latach: 1938, 1982,
1994 i 2004 (oprac. J. Jaworek)
Fig. 3. State of the landscape in 1938, 1982, 1994 and 2004 (by J. Jaworek)
wego zanikania dróg polnych i ele- mentów liniowych, peäniñcych nie- gdyĈ funkcjö granic krajobrazowych (np. miedze, rzödy drzew), przy- czyniä siö do utraty powiñzaþ prze- strzennych pomiödzy poszczegól- nymi fragmentami doliny. W wyni- ku tych zmian kompozycja krajobra- zu wydaje siö byè coraz mniej czy- telna i spójna.
Podsumowanie
Conclusion
Däugotrwaäy, stopniowy rozwój doliny Karpnickiego Potoku przyczy- niä siö do powstania charakterystycz- nego ukäadu zabudowy, tradycyjnych form uĔytkowania terenu oraz unika- towego, rozlegäego krajobrazu o cha- rakterze parkowym. ObecnoĈè tych elementów stwarza „tradycjö miej- sca”, a takĔe wpäywa na atrakcyj- noĈè terenu.
W okresie miödzy 1938 a 2004 rokiem nastñpiä szereg zmian prze- strzennych, które zmieniäy charak- ter krajobrazu. Szczególny przeäom zaobserwowano po 1994 roku, kie- dy z uwagi na nowñ sytuacjö gospo- darczñ i spoäecznñ w regionie (zmia- na polityki rolnej w okresie transfor- macji i w 2004 roku w momencie ak- cesji Polski do UE), nastñpiäo gwaä- towne przyspieszenie zmian. Naj- wiöksze przeksztaäcenia zaobserwo- wano na terenach rolniczych, gdzie wyraĒnie zwiökszyä siö udziaä rozpro- szonych drzew i krzewów, przy jed-
Ryc. 6. Typ zmian däugoĈci dróg w latach 1938–2004 (w jednostce odniesienia 100 x 100 m) (oprac. J. Jaworek)
Fig. 6. Types of the change in lengths of roads between 1938 and 2004 (grid cell: 100 x 100 m) (by J. Jaworek)
Ryc. 5. Typ zmian powierzchni lasów w latach 1938–2004 (w jednostce odniesienia 100 x 100 m), (oprac. J. Jaworek)
Fig. 5. Types of the change in forested areas between 1938 and 2004 (grid cell: 100 x 100 m) (by J. Jaworek)
NW – nie wystõpuje P – przyrost B – brak zmian U – ubytek NW – nie wystõpuje P – przyrost B – brak zmian U – ubytek
noczesnym zanikaniu historycznego ukäadu dróg polnych.
Z uwagi na to, Ĕe elementy te sñ drobne, a zmiany majñ charak- ter czösto spontaniczny i nie zawsze trwaäy, procesy te sñ trudne do stu- diowania. Pewne moĔliwoĈci opi- sywania i monitorowania zmian wi- zualnych krajobrazu oferuje anali- za porównawcza w Ĉrodowisku GIS z uĔyciem przetworzonych zdjöè lot- niczych. Pozwala ona na caäoĈcio- we (holistyczne) analizowanie zmie- niajñcych siö relacji przestrzennych w krajobrazie, na róĔnych pozio- mach jego zäoĔonoĈci [Van Eetvelde, Antrop 2004]. Uzyskane w ten spo- sób informacje, na temat cech mor- fologicznych krajobrazu oraz czynni- ków i procesów ksztaätujñcych prze- strzeþ, pozwala przewidzieè przyszäñ formö krajobrazu i oceniè jñ z este- tycznego punktu widzenia. Wiedza ta moĔe mieè szczególne znaczenie przy podejmowaniu decyzji dotyczñ- cych nowych zalesieþ, planowania funkcji terenu, czy ochrony zabyt- ków i przyrody.
Justyna Jaworek Instytut Architektury Krajobrazu
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocäawiu Institute of Landscape Architecture
Wroclaw University of Environmental and Life Sciences
Piotr Goäuch Adam Michalski Instytut Geodezji i Geoinformatyki
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocäawiu Institute of Geodesy and Geoinformatics Wroclaw University of Environmental and Life Sciences
Praca naukowa finansowana ze Ĉrodków na naukö w latach 2008 -2010 jako projekt badawczy.
Literatura
1. Bell S., 2004, Elements of visu- al design in the landscape, London, s. 9–12.
2. Bogdanowski J., 1976, Kompo- zycja i planowanie w architekturze krajobrazu, Warszawa – Wrocäaw, s. 41–43.
3. Curdes G., 1993, Stadtstruktur und Stadtgestaltung. Stuttgart, Berlin.
Köln, s. 1–15.
4. Coeterier J. F., 1996, Dominant attributes in the perception and eva- luation of Dutch landscape [w:]
„Landscape and Urban Planning 34 (1996)“, s 27–44.
5. Franke A., 2005, ćlñskie Eli- zjum. Zamki, paäace, dwory i parki w Kotlinie Jeleniogórskiej, Poczdam, s. 62–63.
6. Greene T. C., Fisher J. D., Bell P.
D., Baum A., 2004, Psychologia Ĉro- dowiskowa, Gdaþsk, s. 45–130.
7. Jessel B., 2006, Elements, charac- teristics and character – Information functions of landscape in terms of in- dicators [w:] “Landscape and Urban Planning 6(2006)”, s. 153–167.
8. Klimczak H., 2001, Studia roz- mieszczenia obiektów punktowych, liniowych i powierzchniowych na przykäadzie obszarów leĈnych i terenów zadrzewionych [w:] „Mo- delowanie kartograficzne w bada- niach przydatnoĈci obszarów pod za-
lesienie”, pod red. H. Klimczak, Wro- cäaw, s. 23–46.
9. Krosigk K., 2003, Peter Joseph Lenné i inni architekci krajobrazu.
Sztuka ogrodowa w Kotlinie Jelenio- górskiej w XIX wieku [w:] “Dolina zamków i ogrodów. Kotlina Jelenio- górska – wspólne dziedzictwo”, pod red. O. Czernera, Berlin, s. 204–209.
10. Logley P. A., Goodchild M. F., Maguire D. J., Rhind D. W., 2006, GIS. Teoria i praktyka, pod red.
A. Magnuszewskiego, Warszawa, s. Xiii, s. 4–18.
11. Lynch K., 1960, The image of the city. Massachusetts Institute of Tech- nology, Cambridge, Massachusetts and London, s. 6–13.
12. Rybka -Ceglecka I., WiĈniew- ska D., Dymarska E., 2005, Gmina Mysäakowice. Powiat jeleniogórski.
Studium Ĉrodowiska kulturowego, s. 75–104.
13. Swanwick C., 2002, Landscape Character Assessment. Guidance for England and Scotland, Scottish Natu- ral Heritage, The Countryside Agen- cy, s. 1–52.
14. Trocka -Leszczyþska E., 1995, Wiejska zabudowa mieszkanio- wa w regionie sudeckim, Wrocäaw, s. 45–57.
15. Van Eetvelde V., Antrop M., 2004, Analyzing structural and func- tional changes of traditional landsca- pe – two examples from Southern France [w:] “Landscape and Urban Planning 67 (2004)”, s. 79–95.
16. Walczak W., 1968, Sudety, War- szawa, s. 226–240.
