Badania nad ektoparazytofauną drobnych ssaków w ogniskach naturalnych gorączki błotnej

WIADOMOSCI PARAZYTOLOGICZNE T. VJ, NR 6, 1960

BADANIA NAD EKTOPARAZYTOFAUNĄ DROBNYCH SSAKÓW W OGNISKACH NATURALNYCH GORĄCZKI BŁOTNEJ

WŁODZIMIERZ ZWOLSKI

Zakład Antropozoonoz Instytutu Medycyny Pracy i Higieny Wsi i Zakład Zoologii WSR, Lublin

W latach 1954 - 1957 Instytut Medycyny Pracy i Higieny Wsi orga-

nizował ekspedycje badawcze dla opracowania ognisk naturalnych go-

rączki błotnej w południowych powiatach województwa lubelskiego.

Badania ekspedycji miały charakter kompleksowy i uwzględniały sze- reg najrozmaitszych zagadnień. Obok badań klinicznych prowadzone

były w terenie dokładne obserwacje meteorologiczno-kliniczne i badania nad fizykochemicznymi właściwościami wód zastoiskowych - natural- nych biotopów leptospir. Wobec ustalonego już faktu, iż przenosi- cielami krętków gorączki błotnej są drobne ssaki, zwrócono również uwagę na badania zoologiczne. Prowadzono systematyczne odłowy gry- zoni i owadożernych, analizowano je pod względem serologicznym, bak- teriologicznym i histopatologiaznym w kierunku leptospir, a w czasie ekspedycji w r. 1957 zapoczątkowano także badania nad ich ektoparazy~

tofauną. Poznanie pasożytniczych stawonogów drobnych ssaków oprócz

ściśle zoologicznego, faunistycznego znaczenia, może mieć dl,lżą wartość

z punktu widzenia epidemiologii i epizoocji w ogóle, a leptospirozy w s:zczególności, gdyż pewne eksperymenty prowadzone w latach ostat- nich wskazują na możliwość udziału niektórych ektoparazytów (kleszczy)

w przenoszeniu krętków gorączki błotnej.

MATERIAŁ I METODYKA BADAN

Przeznaczone do szczegółowych analiz ssaki pochodziły z różnych

biotopów (pola uprawne, łąki, torfowiska i zagrody), znajdujących się

w miejscowościach o dużym nasileniu gorączki błotnej, jak Niemirówek, Rachanie i Machnów w powiecie tomaszowskim. Odłowy prowadzono

głównie przy pomocy cylindrów i pułapek-żywołówek. W czasie trwania ekspedycji, w lipcu i sierpniu 1957 r., ssaki były dostarczone w specjał-

Wiadomośc, Parazytologiczne, z. 6 3

520 W. ZWOLSKI

nych puszkach, lub płóciennych woreczkach do laboratorium mieszczą­

cego się w Tomaszowie Lubelskim. Po zakończeniu ekspedycji, tj. od

września, ssaki przesyłane są nadal w ten sam sposób do laboratorium Instytutu w Lublinie w kilkudniowych odstępach czasu, badania nasze bowiem mają charakter długofalowy i odbywają się w cyklu całorocz­

nym. W laboratorium zwierzęta usypiano eterem, a następnie wyczesy- wano z nich szczoteczką lub wybierano małą pęsetką uśpione pasożyty,

które z kolei segregowano na poszczególne grupy systematyczne, a na-

stępnie etykietowano i konserwowano. Z wielu okazów sporządzano trwałe preparaty mikroskopowe.

W okresie od 1 lipca 1957 r. do 1 kwietnia 1958 r. przebadano ogó-

łem 896 ssaków, należących do 12 gatunków gryzoni - Rodentia (741 okaizów), 6 gatunków owadożernych - Insectivora (148 okazów) i 2 ga- tunki mięsożernych - Carnivora (7 okazów). Zebrano z nich liczne wszy (Aneplura), pchły (Aphaniptera) i roztocze (Acarina).

Najbogatsze i najbardziej urozmaicone były materiały zebrane w le- cie i jesieni, w okresie zaś zimowym i wiosennym ograniczały się one zazwyczaj do dwu gatunków gryzoni, a mianowicie myszy domowej (Mus musculus) i polnika zwyczajnego (Microtus arvalis).

WYNIKI BADAŃ

Pasożyty występowały na znacznej większości badanych ssaków

(około 750/o). Szczególnie bogatą jakościowo i ilościowo ektoparazyto-

fauną wyróżniały się Microtus ratticeps, Microtus arvalis, Arvicola ter- restris oraz ryjówki Soricidae. Na podkreślenie natomiast zasługuje wiel- kie jej ubóstwo u szczurów, na których łowiono tylko pojedyncze okazy

pcheł i wszy, nie odszukano zaś ani jednego okazu należącego do roz- toczy. Dotychczas oznaczono i opracowano w całości trzy grupy paso-

żytniczych stawonogów, a mianowicie: pchły - Aphaniptera, wszy - Anoplura i kleszcze - Ixodidae.

Aphaniptera

Zebrano ogółem 1578 okaizów pcheł należących do 14 gatunków:

1. Ctenopsyllus segnis Schon.

2. CtenopsyUus bidentatus Kol.

3. Megabothris walkeri Roths ..

4. Megabothris turbidus Roths.

5. Archaeopsylla erinacei Bouche 6. Hystrichopsylla talpae Curt.

7. Palaeopsylla sorecis Dale 8. Doratopsylla cu.spis Roths.

9. Ctenophthalmus assimilis Tasch.

EKTOPARAZYTOFAUNA DROBNYCH SSAKÓW 521

10. Ctenophthalmus agyrtes Hell.

11. Ctenophthalmus orientali! Wagn.

12. Ctenophthalmus bisoctodentatus Kol.

13. Ctenophthalmus wagneri Tasch.?

14. Nosopsy!la fasciatus Bose.

Najliczniej występowały: Ctenopsyllus segnis - głównie na myszy domowej, Archaeopsylla erinacei głównie na jeżu, oraz Ctenophthalmus assimilis i Megabothris walkeri. Do rzadkich form należy Doratopsylla cuspis ,(leg. W. Zwolski, det. W. Skuratowicz) wykazany u nas dotąd

tylko w Bieszczadach, oraz Ctenophthalmus wagneri?, gatunek nowy dla Polski. Trzeci gatunek - Ctenopsyllus bidentatus - znany jest z dwu tylko stanowisk (Zimna Woda w woj. olsztyńskim i Dziekanów

Leśny koło Warszawy); przez nas odszukany został na Microtus ratticeps (26 okazów), Microtus arvalis (10 okazów) i Apodemus agrarius (1 okaz) - ssakach złowionych w Niemirówku koło Tomaszowa Lubelskiego. Do najbardziej zapchlonych ssaków należą: jeż, karczownik, mysz domowa, polnik zwyczajny i połnik północny. Stwierdzono, że w okresie zimowym

ilość pcheł na ssakach spada prawie do zera. Rozmieszczenie Aphanip- tera na badanych ssakach przedstawia tabela 1.

Anoplura

.Zebrano 1179 okazów wszy należących do 4 gatunków, a mianowicie:

)·

1. Hoplopleura longula N e u ro.

2. Hoplopleura acanthopus Bur m.

3. Polyplax spinulosa B u r m.

4. Polyplax serrata B u r m.

Wszy występowały zawsze (z wyjątkiem jednego tylko okazu) na gryzoniach. Najbardziej zawszonymi gatunkami są: Microtus arvalis, Microtus ratticeps i Mus musculus. W porównaniu z wynikami badań

innych autorów stopień zawszenia szczurów jest w powiecie tomaszow- skim bardzo mały. Stwierdzono, że ilość wszy pasożytujących na gry- zoniach wyraźnie wzrastała w okresie zimy .. Tak np. w okresie od 1 lipca do stycznia na 1 mysz domową przypadało średnio 0,4 wszy, a na jedną

mysz zawszoną 3,4 tego pasożyta, w okresie zaś od 1 stycznia do 1 kwiet- nia wskaźniki te wynosiły odpowiednio 3,6 i 6,0. Na podkreślenie zasłu­

guje fakt stosunkowo licznego występowania na myszy domowej wszy Hoplopleura longula, specyficznego pasożyta badylarki Micromys minu- tus. Rozmieszczenie Anoplura na badanych gatunkach ssaków przed- stawia tabela 2.

TABELA 1 Występowanie pcheł Aphaniptera na drobnych ssakach w ogniskach gorączki błotnej w pow. tomaszowskim w okresie 1 VII 1957-1 IV 1958 r. i Ilość zbada-·1 i nych ssaków ! ____ ' I Gatunki p c h eł I I : I "' I"' "' "' i::; Cl ;:l ;:l .:l;'.l.:!

-----~----- ;:l 1l

i L.

i~ "' "' ., ., I:::: ~ :] .§ .§ t; .§ ·•O ;:l ;:l ,.., • .., 1;:,, o:, Cl ó ó..., Cl .!<:'"":::: ::;:o:, l--l--:"' P.. or! ~ .r!!=,r! 1«sS;:,, ;:,,.:lor! ,r! IP.. 0 ...,., .... ...,<»...,., I t/J ~ Cl) Cl) ~

o -~ o

., I - ~ C) <) ..., I Cl '" i::; :"' p. d -YJ ~ o or! 1;;, ~ ;;, ... ,s:: -+,,:IC'-,..1~ .-.>~Cl) •r-lc,; ,g_·i::,g. ~~ g.., Cli;;,

I

<) ~ >, -: ~ f.-<

I ,

s

6 1

f

.., 1 -r!

~,e

2i

7 9 2 17 I 38 24 j 53 I 68 16 : 14j 17 1: 1 15 15 9 17 6 24 84 li 40 18 118 27 2 6 I 1 1 I 8 1 21, 2 1 I 4 I 316 1s1 644 i 3' 31 1 1 63 5 5 1 3 4 I

5 16 4 2 26 : 1 10 10. 7 / 672 I 150 8!2 I 302 6521 37 104 !

i

2 2 1

8 8 4 2 ! 1 26: 3 2 36 I 3 3 57 3 1 ! 2: ' 3 I ,-----·1 ' 1 I ~~9

I

1

o<»..,., P..i::; ., ... .::«s i:, != c:l • .., O ,.., Cl '-> ,...., f.-< ~ g, 8

fr

55 10 3 2

6 85 28 1 537 . 33 140 86 1 1 2 646

1!

-: - 1

-~ ^{... --,:}

EKTOPARAZYTOFAUNA DROBNYCH SSAKÓW 523

•--·-- ·--· --- -------·---- - -- - - - - -

TABELA 2

Występowanie wszy Anoplura na drobnych ssakach w ogniskach gorączki błotnej

w pow. tomaszowskim w okresie 1 VII 1957-1 IV 1958 r.

L. p. Gatunek żywiciela

1 _i - - - -

1 Talpa europaea 2 Neomys fodiens 3 Sorex araneus 4 Sorex minutus 5 Crocidura leucodon 6 Erinaceus roumanicus 7 Arvicola terrestris 8 Microtus ratticeps 9 l\!licrotus arvalis 10 Apodemus siLvaticus 11 Apodemus agrarius 12 Micromys minutus 13 Clethrionomys glareolus 14 Mus musculus

15 Rattus norvegicus 16 CiteHus suslica 17 Cricetus cricetus 18 Fiber zibethicus 19 MusteHa putorius 20 MusteHa nivalis

Ra ze m

Ixodidae

I _{2 7} ^! 21 17 15 53 3 14

1 !

15 8 9 60 24 100 18

6 8 21 1 386 4

28 3 1 63

1 3 4

- - - -- -·---- - ·-

Gatunki wszy ¹

3~

I ⁱ

I

^I

I

68 I 1 I

17 i

I

I

1

I

15

17 I

84 15 149 I 149

118 46 473 ⁶¹ 479

6 4 1 4 2 7

8 4 2 15 17

21 7 32 32

1

390 85 20 383 403

31 11 91 91

1 63 1 3

I

4

Wszystkie niemal bez wyjątku kleszcze łowione były tylko w czasie trwania ekspedycji, tj. w lipcu i sierpniu. Łącznie ,zebrano 466 okazów larw, nimf i samic, należących do 4 gatunków:

1. lxodPs ricinus L.

2. Ixodes ex gr. autumnalis Le ach.

3. Ixodes hexagonus Le ach.

4. lxodes apronophorus P. Sc h.

O występowaniu na ziemiach Polski trzech ostatnich gatunków kle- szczy nie było dotąd żadnej wzmianki w literaturze (kleszcze te ma jednak w swych zbiorach doc. dr J. Rafalski z Zakładu Zoologii UP).

Najpospolitszym kleszczem pasożytującym na badanych ssakach był Ixo- des ricinus, którego larwy i nimfy występowały · na ryjówkach, jeżu,

TABELA 3 Występowanie kleszczy Ixodidae na drobnych ssakach w ogniskach gorączki błotnej w pow. tomaszowskim w okresie 1 VII 1957-1 IV 1958 r. Ilość zbada-Gatunek żywiciela nych ssaków Ogólna ilość Ixodes Ixodes ex gr. Ixodes Ixodes apro-zebranych ricinus autumnalis hexagonus nophorus kleszczy L. p. Gatunek żywiciela li='~

• Oe

-5

i a

<I.I N ~ <I.I ~ ~ ~ ~ >, •t.> (I) li=

8

a

a

a

s a

·a

·a

· a

· a

- - - - -

I I

I

I

19 Mustella putorius 3 3 1 2 3 2 31 20 j MusteUa nivalis 4 4 I I I I Ra ze m j 74a j 1so j 896 j 102 j 241 j 168 j si

I I

I

i

I I

I

I

I

- ~ -... , ... ,...,,,..1!"-"'"''·"t':""':'1'-~."'.'.

.-,.

EKTOPARAZYTOFAUNA DROBNYCH SSAKÓW 525

polniku zwyczajnym, polniku północnym, myszy polnej, badylarce i nor- nicy, samice zaś na jeżu. 1 samicę I:r:odes z grupy autumnalis odszukałem

na jeżu, stwierdziłem je także na koniu i psie. I:r:odes hexagonus · we wszystkich stadiach rozwojowych pasożytował na jeżu, nadto 3 samice i jedną larwę odszukałem na tchórzu, a jedną jego nimfę na myszy do- mowej. Jedną samicę gatunku Ixodes apronophorus złowiłem na Micro- tus ratticeps. Rozmieszczenie kleszczy na badanych ssakach przedstawia tabela 3.

Materiały dotyczące ektoparazytofauny gromadzone są nadal i wraz z dotychczasowymi wynikami badań staną się one podstawą do opra- cowania zagadnienia dynamiki vvystępowania pasożytów zewnętrznych

na drobnych ssakach w cyklu całorocznym.

STRESZCZENIE

Badania mają charakter długofalowy. W okresie od 1 lipca 1957 r. do 1 kwiet- nia 1958 r. autor przebadał 896 sztuk drobnych ssaków, należących do gryzoni - Rodentia, owadożernych - lnsectivora, i mięsożernych - Carnivora, złowionych

w pow. tomaszowskim i miejscowościach o dużym nasileniu gorączki błotnej

(Niemirówek, Rachanie i Machnów). Oznaczono i opracowano wszystkie zebrane w tym czasie pchły (1578 okazów), wszy (1179 okazów) i kleszcze (466 okazów).

Pchły należą do 14 gatunków, z których najliczniej występowały: CtenopsyUu.s segnis, Archaeopsylla erinacei, Ctenophthalmus assimilis i Megabothris walkeri.

Z rzadkich w Polsce form odszukano Ctenophthalmus wagneri?, Doratopsytta cuspis i Ctenopsyttus bidentatus. Wszy reprezentowane były przez 4 gatunki: Hoplopleura acanthopus (głównie na Microtus arvalis i Microtus ratticeps), Hoplopleura łon­

gula (głównie na Mus musculus), Polyplax spinulosa (wyłącznie na Rattus norve- gicus) i Polypla.:r serrata (na Apodemus silvaticus i Apodemus agrarius). z 4 ga- tunków kleszczy najpospolitszy był l:rodes ricinus, 3 pozostałe formy nie były dotąd

podawane z ziem Polski. Były to: Ixodes hexagonus (na jeżu, tchórzu i myszy), lxodes ex gr. autumnalis (na jeżu) i lxodes apronophorus (na Microtus ratticeps).

Otrzymano 30 VI 1960 Adres autora:

Lublin, Al. Racłq:wickie 20, II p.

LITERATURA

1. Dubin i n W. B.: Parazitofauna myszewidnych gryzunow i jejo izmienienija w deltie Wołgi. - Parasit. Sbornik, XV, 252-301, 1953.

2. Fe r r is G. F.: The sucking lice. - Memoir of the Pacific Coast Entomol.

Society, San Francisco 1951.

3. Ger we 1 C.: Materiały do fauny wszy (Anoplura) Polski. - Acta Parasit.

Polon., II, 8, 1954.

4. Ja n ck e O.: Flohe oder Aphanipteren Deutschlands. - Die Tierwelt Deutsch- lands, 35: 1-42, 1938.

5. I off I. G.: Błochy (Aphaniptera) Biełowieżskoj Puszczy. - Ektoparazity, 3, Moskwa 1956.

526 W. ZWOLSKI

···---- ---- - - -

6. I off I. G., Skal o n O. I.: Opriedielitiel bloch wostocznoj Sibirii, Dalniego Wostoka i prilegajuszczich rajonow. - Gos. Izd. Mied. Lit., Moskwa 1950.

7, Lach maje r J.: Niektóre dane o ekologii kleszczy Ixodidae BPN. - Wiad.

Parazyta!., II, 5, 1956.

8.-Lach maje r J. i Skierska B.: Pchły występujące na Microtus arvalis Pall. i innych małych ssakach oraz ptakach w woj. szczecińskim. - Acta Pa- rasit. Polon., 5, 5, 1957.

9. Namysłowska A.: Wstępne badania nad ekologią kleszczy rodziny lxo- didae Białowieskiego Parku Narodowego. - Ann. UMCS; sectio C, V, 3, Lu- blin 1931.

10, N ie w i ad omska K.: Materiały- do fauny pcheł Polski (Aphaniptera). - Fragm. Faunist. Musei Zool. Polon., 6. 15, 1953.

11. Pomierancew B. I.: Iksodowyje kleszczi (Ixodidae). - Fauna SSSR, 4, wyd. 2, Moskwa-Leningrad 1950.

12. Sc hu 1 ze "P.: ZP.cken. Ixodides. - Die Tierwelt Mitteleuropas, III, 3, Leip- zig 1929.

13. Sc hu 1 ze P.: Die kleinhi:ihlenbewohnenden -Zecken der Artengruppe um Ixo- des autumnalis Leach 1815. - Zeitschr. fiir Parasitenkunde, 9 : 351-372, 1937.

14. Sc h I os s ber g er H.: Excerpta Medica, 4, 6, 3 : 231-235, 1953.

15. Se gu y E.: Fauna de France, 43, Insectes ectoparasites, Paris 1944.

16. Se v en et G.: Fauna· de France, 32, Ixodoides, I .'ris 1937.

17. Skrodzki E.: Badania nad pchłami szczurów. -· Biul. Inst. Med. Morskiej, 4, Gda!'1sk 1952.

i8. Skuratowicz W.: Materiały do fauny pcheł (Aphaniptera) Polski. - Acta Parasit. Pólon., 2, 5, 1954.

19. Skuratowicz W.: Doratopsylla cuspis Rothschild i niektóre inne rzadkie gatunki pcheł (Aphaniptera) w Polsce. - Acta Parasit. Polon., 5, 24, 1957.

20. S o ł o s z· en ko I. Z.: Zurnał mikrobiologii, epidemiologii i immunologii, 29, 1 : 22-27, 1958.

21. W ag ner J.: Aphanipfora (Siphonaptera> Fli:ihe. - Die Tierwelt Mittelcuropas, VI, 2, 1936.

22. ·Wegner Z.: Wszy występujące na małych ssakach w woj. szczecińskim. -

Acta Parasit. Pólon., V, 8, 1957.

23. Wyr wicka W.: 7, badań nad zewnętrznymi pasożytami niektórych gryzo- ni. - Pozn. Tow. Przyj. Nauk, S. B, X, 5, ^Poznań 1947.

24. Wysocka S. O.: Siezonnyje izmienienija zarażonosti wszami sieroj polowki.

- Parasit. Sbornik, XII, 1950.

25. Zł ot or z y ck i ,J.: O pchłach jeża (Erinaceus). - Acta Parasit. Polon., III, 17, 1955.

26. Z wierz J.: Leptospirozy, Warszawa 1957.

STUDIES ON THE ECTOPARASITOFAUNA OF SMALL MAMMALS IN THE NATURAL CENTRES OF SWAMP FEVER

W; ZWOLSKI

The .. studies have a I_ong character. D_uring the period from July 1, 1957 to April 1, 1958 the author examined a total number of 896 small mammals classified to Roden,tia,. Insectivora and Oarnivora. The animals were caught in the Tomaszów district, · in localities characterized by the great intensity of Swamp fever (Niemi-

EKTOPARAZYTOFAUNA DROBNYCH SSAKÓW 527

rówek, Rachanie and Machnów). During the examinations were classified and eiaborated all of the then collected fleas (1578 specimens), licr (1179 specimens) and ticks (466 specimens). The fleas belong to 14 species of which most numerous were: Ctenopsyllus segnis, ArchaeopsyLla erinacei, Ctenophthaimus assimilis and Megabothris walkeri. The rarer in Poland species were Ctenophthalmus wagneri?, Doratopsylla cuspis and Ctenopsyllus bidentatus. The lice were represented by 4 species: Hoplopleura acanthopus (mainly on Microtus arvalis and Microtus rat-

ticeps), Hoplopleura longula (mainly on Mu!! musculus), Polyplax spinulosa (ex- clusively on Rattus norvegicus) and Polyplax serrata (on Apodemus silvaticus and Apodemus agrarius). Out of the 4 species of the ticks the most common wa:s Ixodes ricinus, the 3 remaining forms were hitherto not recordet in Poland. They were: Ixodes hexagonus (on a hedge-hog, polecat and mouse), Ixodes ex gr_ au- tmnnalis (on a hedge-hog) and Ixodes apronophorus (on Microtus ratticeps).