33. JESTEM ODPOWIEDZIALNY ZA KOŒCIÓ£ W POLSCE

213

33. JESTEM ODPOWIEDZIALNY ZA KOŒCIÓ£ W POLSCE

Cel ogólny

Ukazanie przynale¿noœci Koœcio³a w Polsce do Chrystusa.

Uœwiadomienie odpowiedzialnoœci za Koœció³ w Polsce.

Cele szczegó³owe Uczeñ:

– podaje znaczenie s³owa „odpowiedzialnoœæ”,

– przytacza teksty Pisma Œwiêtego i nauczanie Koœcio³a, mówi¹ce o odpowie- dzialnoœci,

– wyjaœnia, na czym polega odpowiedzialnoœæ za Koœció³ w Polsce,

– wskazuje aspekty bycia odpowiedzialnym za Koœció³,

– analizuje swoje dzia³anie na rzecz Koœcio³a,

– ocenia swoj¹ postawê wobec nauki Chrystusa.

Metody

Analiza tekstu, pogadanka, wyk³ad, rozmowa kierowana, praca indywidualna z tekstem.

Œrodki dydaktyczne

Pismo Œwiête, Katechizm Koœcio³a Katolickiego, plansza z tekstami, fragment przemówienia Ojca Œwiêtego.

MODLITWA

Pieœñ „Budujemy Koœció³ Bo¿y...”.

WPROWADZENIE

Odczytanie listu z podrêcznika.

„Witaj Janku!

Pozwól, ¿e swoim krótkim listem rozwiejê w¹tpliwoœci i rozczarowania, które zrodzi³y siê w Twoim sercu. Nie masz racji, uwa¿aj¹c, ¿e Twoje „by- 213

33. JESTEM ODPOWIEDZIALNY ZA KOŒCIÓ£ W POLSCE

Cel ogólny Ukazanie przynale¿noœci Koœcio³a w Polsce do Chrystusa.

Uœwiadomienie odpowiedzialnoœci za Koœció³ w Polsce.

Cele szczegó³owe

Uczeñ: –

podaje znaczenie s³owa „odpowiedzialnoœæ”, –

przytacza teksty Pisma Œwiêtego i nauczanie Koœcio³a, mówi¹ce o odpowie-

dzialnoœci, –

wyjaœnia, na czym polega odpowiedzialnoœæ za Koœció³ w Polsce, –

wskazuje aspekty bycia odpowiedzialnym za Koœció³, –

analizuje swoje dzia³anie na rzecz Koœcio³a, –

ocenia swoj¹ postawê wobec nauki Chrystusa.

Metody

Analiza tekstu, pogadanka, wyk³ad, rozmowa kierowana, praca indywidualna z tekstem.

Œrodki dydaktyczne

Pismo Œwiête, Katechizm Koœcio³a Katolickiego, plansza z tekstami, fragment przemówienia Ojca Œwiêtego.

MODLITWA Pieœñ „Budujemy Koœció³ Bo¿y...”.

WPROWADZENIE Odczytanie listu z podrêcznika.

„Witaj Janku!

Pozwól, ¿e swoim krótkim listem rozwiejê w¹tpliwoœci i rozczarowania, które zrodzi³y siê w Twoim sercu. Nie masz racji, uwa¿aj¹c, ¿e T

woje „by-

214

cie” w Koœciele ogranicza siê tylko do pójœcia do koœcio³a w niedzielê na Mszê Œwiêt¹.

Ka¿dy z nas ma swoje miejsce w Koœciele i swoj¹ misjê do spe³nienia. Ja odkry³em to dziêki koledze, który zaprowadzi³ mnie na spotkanie grupy modlitewnej dzia³aj¹cej przy koœciele. Ich gorliwoœæ, rozmodlenie wp³ynê-

³y na moj¹ postawê chrzeœcijañsk¹, która winna mieæ odzwierciedlenie w codziennym ¿yciu. Dziêki licznym udzia³om w spotkaniach tej grupy nauczy³em siê modliæ i gorliwiej realizowaæ Ewangeliê w swoim ¿yciu.

Pomog³y mi one odkryæ, ¿e bêd¹c w Koœciele, powinienem coœ dla niego czyniæ. Zrozumia³em, ¿e od momentu chrztu œwiêtego nale¿ê do Koœcio³a – nale¿ê, czyli jestem za niego odpowiedzialny. Odkry³em misjê, któr¹ powi- nienem spe³niæ, a jest ni¹ obrona Koœcio³a w sytuacji, gdy inni go oœmiesza- j¹, obmawiaj¹. Jest to trudne zadanie, ale myœlê, ¿e z pomoc¹ ³aski wyko- nam je i przys³u¿ê siê do budowania Koœcio³a Chrystusowego, którego cz³on- kami jesteœmy. Przemyœl to. Twój przyjaciel – S³awek” (zbiory prywatne).

РCo to jest odpowiedzialnoϾ?

– W czym przejawia siê nasza odpowiedzialnoœæ za Koœció³?

Nastêpuje praca indywidualna – uczniowie pisz¹ w³asne skojarzenia zwi¹zane z okreœleniami:

РodpowiedzialnoϾ,

– odpowiedzialnoœæ za Koœció³.

Czas pracy 5 minut Wyniki odczytujemy na forum klasy.

Odpowiedzialnoœæ to postawa, która s³u¿y innym. Jej Ÿród³em jest wra¿- liwoœæ na drugiego cz³owieka i p³yn¹ce ku niemu dobro. Odpowiedzialnym jest taki cz³owiek, który dzia³a w sposób wolny, œwiadomy i kompetentny.

Odpowiedzialnoœæ dotyczy ró¿nych aspektów naszego ¿ycia. Jednym z nich jest odpowiedzialnoœæ za Koœció³.

Od momentu chrztu œwiêtego nale¿ymy do Koœcio³a. Wszyscy zgroma- dzeni w imiê Chrystusa tworzymy jeden Koœció³ i stajemy siê za niego od- powiedzialni. Ta odpowiedzialnoœæ wynika ze œwiadomoœci, ¿e jesteœmy chrzeœcijanami, uczniami Jezusa Chrystusa. Uczestnicz¹c w ¿yciu Koœcio-

³a, tworzymy go i rozwijamy przez wierne przestrzeganie przykazañ Bo-

¿ych i zasad Ewangelii Chrystusowej.

Odpowiedzialnoœæ za Koœció³ w Polsce obejmuje takie aspekty jak: œwia- domoœæ bycia chrzeœcijaninem, modlitwa za Koœció³, trwanie w nauce Chry- stusa i obrona nauki Koœcio³a.

214

cie” w Koœciele ogranicza siê tylko do pójœcia do koœcio³a w niedzielê na

Mszê Œwiêt¹.

Ka¿dy z nas ma swoje miejsce w Koœciele i swoj¹ misjê do spe³nienia. Ja odkry³em to dziêki koledze, który zaprowadzi³ mnie na spotkanie grupy modlitewnej dzia³aj¹cej przy koœciele. Ich gorliwoœæ, rozmodlenie wp³ynê- ³y na moj¹ postawê chrzeœcijañsk¹, która winna mieæ odzwierciedlenie w codziennym ¿yciu. Dziêki licznym udzia³om w spotkaniach tej grupy nauczy³em siê modliæ i gorliwiej realizowaæ Ewangeliê w swoim ¿yciu. Pomog³y mi one odkryæ, ¿e bêd¹c w Koœciele, powinienem coœ dla niego czyniæ. Zrozumia³em, ¿e od momentu chrztu œwiêtego nale¿ê do Koœcio³a – nale¿ê, czyli jestem za niego odpowiedzialny. Odkry³em misjê, któr¹ powi- nienem spe³niæ, a jest ni¹ obrona Koœcio³a w sytuacji, gdy inni go oœmiesza- j¹, obmawiaj¹. Jest to trudne zadanie, ale myœlê, ¿e z pomoc¹ ³aski wyko- nam je i przys³u¿ê siê do budowania Koœcio³a Chrystusowego, którego cz³on- kami jesteœmy. Przemyœl to. T

wój przyjaciel – S³awek” (zbiory prywatne ).

– Co to jest odpowiedzialnoœæ? – W czym przejawia siê nasza odpowiedzialnoœæ za Koœció³?

Nastêpuje praca indywidualna – uczniowie pisz¹ w³asne skojarzenia zwi¹zane z okreœleniami:

–

odpowiedzialnoœæ, –

odpowiedzialnoœæ za Koœció³. Czas pracy 5 minut Wyniki odczytujemy na forum klasy

.

Odpowiedzialnoœæ to postawa, która s³u¿y innym. Jej Ÿród³em jest wra¿- liwoœæ na drugiego cz³owieka i p³yn¹ce ku niemu dobro. Odpowiedzialnym jest taki cz³owiek, który dzia³a w sposób wolny, œwiadomy i kompetentny

. Odpowiedzialnoœæ dotyczy ró¿nych aspektów naszego ¿ycia. Jednym Od momentu chrztu œwiêtego nale¿ymy do Koœcio³a. Wszyscy zgroma- Odpowiedzialnoœæ za Koœció³ w Polsce obejmuje takie aspekty jak: œwia- z nich jest odpowiedzialnoœæ za Koœció³. dzeni w imiê Chrystusa tworzymy jeden Koœció³ i stajemy siê za niego od- powiedzialni. Ta odpowiedzialnoœæ wynika ze œwiadomoœci, ¿e jesteœmy chrzeœcijanami, uczniami Jezusa Chrystusa. Uczestnicz¹c w ¿yciu Koœcio- ³a, tworzymy go i rozwijamy przez wierne przestrzeganie przykazañ Bo- ¿ych i zasad Ewangelii Chrystusowej. domoœæ bycia chrzeœcijaninem, modlitwa za Koœció³, trwanie w nauce Chry- stusa i obrona nauki Koœcio³a.

215 Wiernoœæ nauce Chrystusa, odpowiedzialne przyjmowanie Jego s³ów i realizowanie ich w ¿yciu prowadzi do odkrycia swojego miejsca i roli w Koœciele. Œwiadomoœæ, ¿e Koœció³ w Polsce jest zespolony z Chrystusem od roku 966 – Chrztu Polski, a tak¿e umiejêtnoœæ dostrze¿enia jego dzia³a- nia w dziejach narodu polskiego stawia przed ka¿dym wierz¹cym Polakiem obowi¹zek odpowiedzialnoœci za Koœció³ i wiernoœæ Jego nauce. Ka¿dy z nas na miarê swoich mo¿liwoœci mo¿e byæ œwiadkiem i ¿ywym narzê- dziem pos³annictwa Koœcio³a.

ROZWINIÊCIE

Analiza tekstów biblijnych.

„W dobrych zawodach wyst¹pi³em, bieg ukoñczy³em, wiary ustrzeg³em.

Na ostatek od³o¿ono dla mnie wieniec sprawiedliwoœci, który mi w owym dniu odda Pan, sprawiedliwy Sêdzia, a nie tylko mnie, ale i wszystkim, którzy umi³owali pojawienie siê Jego” (2Tm 4,7-8).

Jako chrzeœcijanie, cz³onkowie Ludu Bo¿ego, tworzymy wspólnotê Ko-

œcio³a i jesteœmy wezwani, by strzec depozytu w³asnej wiary i to¿samoœci Polaka – chrzeœcijanina.

Koœció³ w Polsce jest od wieków zespolony z Chrystusem. Jako jego cz³onkowie mamy dawaæ œwiadectwo swej przynale¿noœci do Koœcio³a Chry- stusowego. Czynimy to, gdy nie wstydzimy siê w³asnej wiary i w sytu- acjach próby i doœwiadczeñ potrafimy broniæ Koœcio³a i wiernie staæ na stra¿y Jego nauki.

Katecheta umieszcza na tablicy plansze z aspektami odpowiedzialnoœci za Koœció³:

1. Œwiadomoœæ w³asnego chrzeœcijañstwa.

2. Modlitwa za Koœció³.

3. Trwanie w nauce Chrystusa.

4. Obrona nauki Koœcio³a.

Zastanówmy siê nad treœci¹ ka¿dego z wymienionych punktów.

Rozmowa z uczniami. Wyci¹gniêcie wspólnych wniosków.

Ka¿dy aspekt odpowiedzialnoœci za Koœció³ jest wa¿ny, jeden wynika z drugiego i wzajemnie siê ze sob¹ wi¹¿¹. Trwanie w nauce Chrystusa jest najistotniejsze. Je¿eli odpowiedzialnie przyjmujemy s³owa Chrystusa i we- 215

Wiernoœæ nauce Chrystusa, odpowiedzialne przyjmowanie Jego s³ów i realizowanie ich w ¿yciu prowadzi do odkrycia swojego miejsca i roli w Koœciele. Œwiadomoœæ, ¿e Koœció³ w Polsce jest zespolony z Chrystusem od roku 966 – Chrztu Polski, a tak¿e umiejêtnoœæ dostrze¿enia jego dzia³a- nia w dziejach narodu polskiego stawia przed ka¿dym wierz¹cym Polakiem obowi¹zek odpowiedzialnoœci za Koœció³ i wiernoœæ Jego nauce. Ka¿dy z nas na miarê swoich mo¿liwoœci mo¿e byæ œwiadkiem i ¿ywym narzê- dziem pos³annictwa Koœcio³a.

ROZWINIÊCIE Analiza tekstów biblijnych.

„W dobrych zawodach wyst¹pi³em, bieg ukoñczy³em, wiary ustrzeg³em. Na ostatek od³o¿ono dla mnie wieniec sprawiedliwoœci, który mi w owym dniu odda Pan, sprawiedliwy Sêdzia, a nie tylko mnie, ale i wszystkim, którzy umi³owali pojawienie siê Jego” (2Tm 4,7-8).

Jako chrzeœcijanie, cz³onkowie Ludu Bo¿ego, tworzymy wspólnotê Ko- œcio³a i jesteœmy wezwani, by strzec depozytu w³asnej wiary i to¿samoœci Polaka – chrzeœcijanina.

Koœció³ w Polsce jest od wieków zespolony z Chrystusem. Jako jego cz³onkowie mamy dawaæ œwiadectwo swej przynale¿noœci do Koœcio³a Chry- stusowego. Czynimy to, gdy nie wstydzimy siê w³asnej wiary i w sytu- acjach próby i doœwiadczeñ potrafimy broniæ Koœcio³a i wiernie staæ na stra¿y Jego nauki.

Katecheta umieszcza na tablicy plansze z aspektami odpowiedzialnoœci za Koœció³:

1.Œwiadomoœæ w³asnego chrzeœcijañstwa.

2.Modlitwa za Koœció³.

3.T rwanie w nauce Chrystusa. 4.Obrona nauki Koœcio³a.

Zastanówmy siê nad treœci¹ ka¿dego z wymienionych punktów.

Rozmowa z uczniami. Wyci¹gniêcie wspólnych wniosków .

Ka¿dy aspekt odpowiedzialnoœci za Koœció³ jest wa¿ny, jeden wynika z drugiego i wzajemnie siê ze sob¹ wi¹¿¹. Trwanie w nauce Chrystusa jest najistotniejsze. Je¿eli odpowiedzialnie przyjmujemy s³owa Chrystusa i we-

216

d³ug nich ¿yjemy, mamy moc i si³ê do dawania œwiadectwa o Chrystusie i obrony Jego Koœcio³a.

Na ten temat mówi Katechizm Koœcio³a Katolickiego:

„Uczeñ Chrystusa powinien nie tylko zachowywaæ wiarê i ¿yæ ni¹, ale tak¿e wyznawaæ j¹, odwa¿nie œwiadczyæ o niej i szerzyæ j¹: <Wszyscy win- ni byæ gotowi wyznawaæ Chrystusa wobec ludzi i iœæ za Nim drog¹ krzy¿a wœród przeœladowañ, których Koœcio³owi nigdy nie brakuje>” (KKK 1816).

– Co ma czyniæ uczeñ Chrystusa?

– Co to znaczy œwiadczyæ o Chrystusie?

Ojciec Œwiêty Jan Pawe³ II czêsto przypomina³ nam o naszej przynale¿- noœci do Chrystusa, o Koœciele polskim, który od wieków jest œciœle zespo- lony z Chrystusem:

„Koœció³ przyniós³ Polsce Chrystusa – to znaczy klucz do rozumienia tej wielkiej i podstawowej rzeczywistoœci, jak¹ jest cz³owiek. Cz³owieka bo- wiem nie mo¿na do koñca zrozumieæ bez Chrystusa. (...) I dlatego Chrystu- sa nie mo¿na wy³¹czaæ z dziejów cz³owieka w jakimkolwiek miejscu ziemi.

Nie mo¿na te¿ bez Chrystusa zrozumieæ dziejów Polski – przede wszystkim jako dziejów ludzi, którzy przeszli i przechodz¹ przez tê ziemiê. Dzieje lu- dzi! Dzieje narodu s¹ przede wszystkim dziejami ludzi. A dzieje ka¿dego cz³owieka tocz¹ siê w Jezusie Chrystusie” (z homilii Ojca Œwiêtego Jana Paw³a II, Warszawa 2.06.1979 r.).

– Co jest istot¹ Koœcio³a w Polsce?

– Kto pomaga zrozumieæ dzieje narodu polskiego?

Koœció³ Chrystusowy potrzebuje autentycznych œwiadków. Poddawany ró¿nym próbom i doœwiadczeniom oczekuje od wyznawców wiernoœci Chry- stusowi i Jego nauce, strze¿enia depozytu wiary i dawania œwiadectwa o mi³oœci Boga.

ZAKOÑCZENIE

Koœció³ przyniós³ Polsce Chrystusa i nada³ znaczenie dziejom narodu polskiego. Jesteœmy odpowiedzialni za jego kszta³t i rozwój, bo jak cz³o- wieka nie mo¿na zrozumieæ bez Chrystusa, tak i dzieje Koœcio³a polskiego mo¿emy odkryæ i zrozumieæ jedynie w Chrystusie.

Swoj¹ postaw¹ mamy przyczyniaæ siê, by Koœció³ stawa³ siê ewident- nym znakiem królestwa Bo¿ego.

216

d³ug nich ¿yjemy, mamy moc i si³ê do dawania œwiadectwa o Chrystusie i obrony Jego Koœcio³a. Na ten temat mówi Katechizm Koœcio³a Katolickiego:

„Uczeñ Chrystusa powinien nie tylko zachowywaæ wiarê i ¿yæ ni¹, ale tak¿e wyznawaæ j¹, odwa¿nie œwiadczyæ o niej i szerzyæ j¹: <Wszyscy win- ni byæ gotowi wyznawaæ Chrystusa wobec ludzi i iœæ za Nim drog¹ krzy¿a wœród przeœladowañ, których Koœcio³owi nigdy nie brakuje>” (KKK 1816).

– Co ma czyniæ uczeñ Chrystusa? – Co to znaczy œwiadczyæ o Chrystusie?

Ojciec Œwiêty Jan Pawe³ II czêsto przypomina³ nam o naszej przynale¿- noœci do Chrystusa, o Koœciele polskim, który od wieków jest œciœle zespo- lony z Chrystusem:

„Koœció³ przyniós³ Polsce Chrystusa – to znaczy klucz do rozumienia tej wielkiej i podstawowej rzeczywistoœci, jak¹ jest cz³owiek. Cz³owieka bo- wiem nie mo¿na do koñca zrozumieæ bez Chrystusa. (...) I dlatego Chrystu- sa nie mo¿na wy³¹czaæ z dziejów cz³owieka w jakimkolwiek miejscu ziemi. Nie mo¿na te¿ bez Chrystusa zrozumieæ dziejów Polski – przede wszystkim jako dziejów ludzi, którzy przeszli i przechodz¹ przez tê ziemiê. Dzieje lu- dzi! Dzieje narodu s¹ przede wszystkim dziejami ludzi. A dzieje ka¿dego cz³owieka tocz¹ siê w Jezusie Chrystusie” (z homilii Ojca Œwiêtego Jana Paw³a II, Warszawa 2.06.1979 r

.).

– Co jest istot¹ Koœcio³a w Polsce? – Kto pomaga zrozumieæ dzieje narodu polskiego?

Koœció³ Chrystusowy potrzebuje autentycznych œwiadków. Poddawany ró¿nym próbom i doœwiadczeniom oczekuje od wyznawców wiernoœci Chry- stusowi i Jego nauce, strze¿enia depozytu wiary i dawania œwiadectwa o mi³oœci Boga.

ZAKOÑCZENIE

Koœció³ przyniós³ Polsce Chrystusa i nada³ znaczenie dziejom narodu polskiego. Jesteœmy odpowiedzialni za jego kszta³t i rozwój, bo jak cz³o- wieka nie mo¿na zrozumieæ bez Chrystusa, tak i dzieje Koœcio³a polskiego mo¿emy odkryæ i zrozumieæ jedynie w Chrystusie.

Swoj¹ postaw¹ mamy przyczyniaæ siê, by Koœció³ stawa³ siê ewident- nym znakiem królestwa Bo¿ego.

217

„(...) prosimy Ciê, Bo¿e (...). Spraw, abyœmy co dzieñ stawali siê zdolni w³asnymi rêkami i spo³eczn¹ solidarnoœci¹, wpatrzeni w tajemnicê Twoje- go Krzy¿a, budowaæ nasz¹ wspóln¹ przysz³oœæ. (...) Chroñ nas przed ego- izmem indywidualnym, rodzinnym, spo³ecznym. Nie pozwól, ¿eby moc- niejszy gardzi³ s³abszym. Broñ nas przed nienawiœci¹ i uprzedzeniem wo- bec ludzi innych przekonañ. Naucz nas zwalczaæ z³o, ale widzieæ brata w cz³owieku, który Ÿle postêpuje i nie odbieraæ mu prawa do nawrócenia.

Naucz ka¿dego z nas dostrzegaæ w³asne winy, byœmy nie zaczynali dzie³a odnowy od wyjmowania ŸdŸb³a z oka brata” (Jan Pawe³ II, Kraków, 10 czerwca 1987 r.).

P o m y œ l m y :

– Jak czêsto modlê siê za Koœció³ polski?

– Jak oceniam moje trwanie w nauce Chrystusa?

– W jaki sposób broniê Koœcio³a i Jego nauki?

ZESZYT UCZNIA

Zapisanie z tablicy aspektów odpowiedzialnoœci za Koœció³ i wyci¹gniê- tych wniosków.

PRACA DOMOWA

Napisz, jak rozumiesz s³owa Jana Paw³a II: „Nie trwajcie w bezczynno-

œci, podejmujcie odpowiedzialne zadania na wszystkich dostêpnych Wam polach w naszym œwiecie”.

MODLITWA

Ojcze, dziêkujê Ci, ¿e od chrztu œwiêtego przynale¿ê do Twojego Ko-

œcio³a i mogê troszczyæ siê o jego rozwój. Spraw, abym odkrywaj¹c swoje miejsce i rolê w Koœciele, umia³ wiernie trwaæ w jego nauce i, w poczuciu odpowiedzialnoœci za Jego to¿samoœæ, dawa³ œwiadectwo prawdziwego chrzeœcijañstwa. Amen.

217

„(...) prosimy Ciê, Bo¿e (...). Spraw , abyœmy co dzieñ stawali siê zdolni w³asnymi rêkami i spo³eczn¹ solidarnoœci¹, wpatrzeni w tajemnicê Twoje- go Krzy¿a, budowaæ nasz¹ wspóln¹ przysz³oœæ. (...) Chroñ nas przed ego- izmem indywidualnym, rodzinnym, spo³ecznym. Nie pozwól, ¿eby moc- niejszy gardzi³ s³abszym. Broñ nas przed nienawiœci¹ i uprzedzeniem wo- bec ludzi innych przekonañ. Naucz nas zwalczaæ z³o, ale widzieæ brata w cz³owieku, który Ÿle postêpuje i nie odbieraæ mu prawa do nawrócenia. Naucz ka¿dego z nas dostrzegaæ w³asne winy, byœmy nie zaczynali dzie³a odnowy od wyjmowania ŸdŸb³a z oka brata” (Jan Pawe³ II, Kraków, 10 czerwca 1987 r.).

Po my

œl my

: Jak czêsto modlê siê za Koœció³ polski? Jak oceniam moje trwanie w nauce Chrystusa? W jaki sposób broniê Koœcio³a i Jego nauki? – – –

ZESZYT UCZNIA

Zapisanie z tablicy aspektów odpowiedzialnoœci za Koœció³ i wyci¹gniê- tych wniosków.

PRACA DOMOWA

Napisz, jak rozumiesz s³owa Jana Paw³a II: „Nie trwajcie w bezczynno- œci, podejmujcie odpowiedzialne zadania na wszystkich dostêpnych Wam polach w naszym œwiecie”.

MODLITWA

Ojcze, dziêkujê Ci, ¿e od chrztu œwiêtego przynale¿ê do Twojego Ko- œcio³a i mogê troszczyæ siê o jego rozwój. Spraw, abym odkrywaj¹c swoje miejsce i rolê w Koœciele, umia³ wiernie trwaæ w jego nauce i, w poczuciu odpowiedzialnoœci za Jego to¿samoœæ, dawa³ œwiadectwo prawdziwego chrzeœcijañstwa. Amen.