Antoni Jackowski, Izabela Soljan
p i e l g r z y m k i w p o l s k i m p r a w o s ł a w i u
LES P È LER IN A G E S DAN S LA RELIG IO N O R TH O D O X E PILGRIM AG ES IN POLISH EA STERN O R TH O D O X E C H URCH
W artykule przedstawiono główne problemy związane z pielgrzymkami do prawosław
nych ośrodków kultu religijnego w Polsce. Po krótkim zarysie historii Kościoła prawosła
wnego na ziemiach polskich przedstawiono istotę kultu Maryi, kultu świętych oraz specy
ficzne w prawosławiu znaczenie ikony. One bowiem decydują przede wszystkim o rozwo
ju pielgrzymek. Następnie, po rysie historycznym prawosławnych pielgrzymek w Polsce, zaprezentowano próbę oceny współczesnego pątnictwa związanego z tym wyznaniem. Głó
wną uwagę poświęcono najważniejszym ośrodkom kultu religijnego wyznawców prawo
sławia, a więc Grabarce, Jabłecznej, Świętej Górze Jawor oraz ośrodkowi w Supraślu.
'• w p r o w a d z e n i e
T radycje praw osław ia w Polsce sięg ają czasów tw orzenia się naszej pań
stwowości. Pod koniec IX w. Państw o W ielkom oraw skie opanow ało ziem ie ple
c ie n ia W iślan, w prow adzając tu chrześcijański obrządek m etodiański. Przypu- S2cza się, że jeszcze w X stuleciu w K rakow ie i W iślicy czynne były zw iązane 2 tym obrządkiem katedry biskupie. W następnych stuleciach Kościół praw osła
wny w Polsce stał się niejako spadkobiercą obrządku m etodiańskiego. P rzeja
wiało się to m. in. liturgią w języku cerkiew no-słow iańskim czy obrzędow ością charakterystyczną dla chrześcijaństw a w schodniego, które wśród Słow ian roz
powszechniali święci Cyryl i M etody.
W okresie panow ania M ieszka I państw o polskie utraciło na rzecz księcia klJow skiego W łodzim ierza (981 r.) w schodnie grody polskie (Przem yśl, C zer
wień). C hrzest Rusi w 988 r. spow odow ał, że te odebrane Polsce ziem ie były
^ ry stia n iz o w a n e przez K ościół wschodni. Ponowne w łączenie do Polski Gro-
dów C zerw ińskich w 1018 r. przez B olesław a C hrobrego zapoczątkow ało stałą ju ż obecność K ościoła praw osław nego na ziem iach polskich. O piekę i pomoc tem u K ościołow i okazyw ali m. in. K azim ierz W ielki i W ładysław W arneńczyk.
Ten ostatni w ydał w 1443 r. pierw szy przywilej, rów nający w prawach Kościół praw osław ny z K ościołem rzym skokatolickim . U łatw iło to założenie w XV w.
w Jabłecznej pierw szego na ziem iach polskich m ęskiego klasztoru (m onasteru) praw osław nego. R ozw ijała się też struktura organizacyjno-terytorialna tego K ościoła. W w yniku unii brzeskiej (1596 r.) część w yższego duchow ieństw a u- znała zw ierzchnictw o papieża. Dało to początek K ościoła unickiego (grecko
katolickiego). W 1620 r. odbudow ana została hierarchia praw osław na, uznana następnie oficjalnie przez W ładysław a IV (1634 r.). Po upadku pow stania koś
ciuszkow skiego polski K ościół praw osław ny został przyłączony do Kościoła praw osław nego w R osji. Spow odow ało to znaczną rusyfikację tego wyznania w Polsce. Sam odzielność tego K ościoła nastąpiła dopiero w okresie m iędzyw o
jennym , a proces autokefalii (tj. pełnego uniezależnienia) ciągnął się od 1922 do 1948 r .1
W latach m iędzyw ojennych Kościół praw osław ny na ziem iach polskich li
czył około 3,8 m in w iernych, co stanow iło blisko 12% ogółu ludności. Praw o
sław ie było drugim po katolicyzm ie wyznaniem w kraju. W w iększości w oje
w ództw w schodnich praw osław ni stanow ili od około 20% do blisko 80% m iesz
kańców (w ojew ództw o poleskie). Kościół ten skupiał głów nie ludność ro sy jsk ą ukraińską i białoruską.
D ruga w ojna św iatow a i pow ojenne zm iany polityczne w Europie prze
kształciły zasadniczo strukturę w yznaniow ą Polski. N ow a granica wschodnia, przesiedlenia do ZSRR ludności białoruskiej i ukraińskiej w latach 1944-1947, a także straty w ojenne oraz akcja „W isła” w 1947 r. spraw iły, że liczba wyz
naw ców praw osław ia spadła do około 300 tys. Począw szy od lat 50. wspólnota praw osław nych system atycznie w zrastała, licząc w 1990 r. ponad 570 tys. osób, tj. około 1,5% ludności kraju. N adal w ięc praw osław ie stanowi drugie co do w ielkości w yznanie w Polsce. W 1993 r. K ościół praw osław ny obejm ow ał 6 diecezji: w a rszaw sko-bielską białostocko-gdańską w rocław sko-szczecińską łód zk o -p o zn ań sk ą przem ysko-now osądecką oraz lubelsko-chełm ską. Zw ierz
chnikiem Polskiego A utokefalicznego K ościoła Praw osław nego je s t obecnie W ielce B łogosław iony Bazyli (D oroszkiew icz), Praw osław ny M etropolita W ar
szawski i całej Polski. W 1991 r. K ościół ten obejm ow ał łącznie 410 św iątyń2.
W ażną rolę w rozw oju i utrw alaniu praw osław ia odgryw ały m onastery. Od
nosi się to zarów no do czasów sprzed zaw arcia unii brzeskiej, ja k i potem, w la
tach m iędzyw ojennych i w chw ili obecnej. N a ogół posiadały one cudow ne iko
ny, relikw ie św iętych, bądź też na ich terenie znajdow ały się groby fundatorów.
Zaw sze w m onasterach notow ano ożyw iony ruch pielgrzym kow y. W okresie
1 Kościół praw osław ny w Polsce dawniej i dziś, Warszawa 1993, s. 13-14.
2 K ościół praw osław ny. . . , s. 40-42.
»¡)W ILN O
GRODNO
Źyrowice
WARSZAWA
PIŃSK Jabłeczna
O M ielec TurkowiceQ
OZim ne
Zahajce Korzec
Poczajów
(®) stolice diecezji O ośrodki klasztorne
Rys. 1. Monastery prawosławne II Rzeczypospolitej Dessin 1. Les monastères orthodoxes de la IIèmc République
(ź r ó d ł o, s o u r c e: K ościół praw osławny w Polsce dawniej i dziś, Warszawa 1993)
Międzywojennym na terenie Polski funkcjonow ało 11 m onasterów m ęskich oraz
^ żeńskich. N ajw ażniejszym był m onaster Poczajow ski, który posiadając status ławry podlegał bezpośrednio m etropolicie3. O becnie d ziałają w Polsce tylko
3 Poczajów (obecnie Ukraina) stanowi przykład miejscowości, której rozwój związany był z funkcją religijną - w tym przypadku z pielgrzymkami do słynnej Ławry Poczajowsko-Uspień-
ktej. w latach 1773-1831 Poczajów był głównym ośrodkiem pielgrzymkowym wyznawców Koś
cioła greckokatolickiego. W 1881 r. klasztor przejęli mnisi prawosławni i od tego czasu aż do J ‘8 r. Poczajów był uznawany za jedną z czterech głównych ławr Cerkwi Rosyjskiej i stał się Raźnym centrum pielgrzymkowym prawosławia. Czczone w Polsce kopie cudownej ikony Matki
“ ożcj Poczajowskiej znajdują się w Warszawie (metropolitalna cerkiew św. Marii Magdaleny oraz k°ściół 0 0 . Bazylianów).
cztery ośrodki zakonne - dw a męskie: istniejący od XV w. m onaster św. O nuf
rego w Jabłecznej i reaktyw ow any w 1984 r. m onaster w Supraślu, a także dwa żeńskie: od 1947 r. m onaster na Świętej G órze G rabarce oraz od 1993 r. Żeński Dom Z akonny w B iałym stoku-D ojlidach4.
2. KULT BOGURODZICY, KULT ŚWIĘTYCH, KULT IKONY
W praw osław iu rozbudow any jest kult B ogurodzicy i kult św iętych. Kult M aryi zajm uje szczególne m iejsce. K ościół praw osław ny widzi w N iej M atkę B ożą i O rędow niczkę za cały rodzaj ludzki. M iłość i kult M atki Bożej są „duszą praw osław ia” 5. Przejaw ia się on zarów no w hym nach liturgicznych, różnorod
nych nabożeństw ach, ja k i w ikonografii czy konsekrow aniu świątyń pod w ez
w aniem M aryi.
Znaczące m iejsce w pobożności w yznaw ców praw osław ia zajm uje kult św iętych. W yraża się on szczególnie kultem relikwii i cudow nych wizerunków.
N ajbardziej rozpow szechniony je s t kult św iętych: Jana C hrzciciela, Piotra i Pa
wła, M ikołaja, Jerzego Zw ycięzcy, Sergiusza, Onufrego.
W reszcie w pobożności praw osław nej ważny je st kult świętych ikon przed
staw iających Chrystusa, Matkę Bożą, aniołów i świętych. W przekonaniu w ier
nych ikona nie je st jed y n ie obrazem o świętej treści, ale je s t m iejscem pełnej ła
ski obecności, jak b y objaw ienia C hrystusa (lub M atki Bożej czy św iętych)6.
Inaczej m ów iąc, ikona w praw osław iu stanowi „teofanię” (objaw ienie rzeczy
w istości Bożej), „sakram ent”, jak o w idzialny znak niew idzialnej, prom ieniują
cej obecności i łaski. W edług słów św. Jana D am asceńskiego ikona je s t „oknem w nadprzyrodzoność”7.
3. PIELGRZYMKI WYZNAWCÓW PRAWOSŁAWIA W POLSCE
T radycje pielgrzym ow ania wiernych K ościoła praw osław nego na ziem iach polskich sięgają odległych czasów. Podobnie ja k w całym praw osław iu, również w Polsce w ędrów ki takie zw iązane były z objaw ieniam i ikon (szczególnie M atki B ożej) i kultem m iejscow ych św iętych. W wielu przypadkach czczony obiekt zw iązany był z m onasteram i lub pustelniam i.
Szacuje się, że na ziem iach polskich w XVI stuleciu funkcjonow ało ponad 100 ośrodków kultow ych (w w iększości zw iązanych z kultem ikony M atki Bo-
4 K ościół p ra w o sła w n y..., s. 105-107.
5 S. B u l g a k o w , Prawosławie. Zarys nauki Kościoła Prawosławnego, Białystok 1992, s. 132.
6 S. B u ł g a k o w , P raw osław ie..., s. 156.
7 Z. J. Z d y b i c k a, Religia i religioznawstwo, Lublin 1988, s. 214; A. J a c k o w s k i, Zarys geografii pielgrzym ek, Kraków 1991 s. 46-47.
& j) o zasięgu co najm niej regionalnym . Polscy w yznaw cy praw osław ia przez całe stulecia szczególnie chętnie pielgrzym ow ali do głów nych sanktuariów po
łożonych w R zeczypospolitej bądź na Rusi K ijow skiej, zw łaszcza do K ijow a, Poczajowa, Żyrow ic, Sm oleńska, Jabłecznej, G rabarki. W latach m iędzyw ojen
nych czynnych było 30 ośrodków o zasięgu ponad lokalnym . O becnie K ościół Prawosławny m a 1 ośrodek o zasięgu m iędzynarodow ym (G rabarka), 1 ośrodek 0 zasięgu krajow ym (Jabłeczna) i około 15 ośrodków o zasięgu regionalnym 8.
Wilno J
O Guzdowo f i ra k P O B arunskim t l i
\ (¿rodno
o ^ O K a szu b in o Krasnystok
O OSupraśl
Święta Wodan OŹyrowicze
Grabarka O P™*any Wirów O CUabłeczna
L e ś r i? O K0deń Q Horodyszcza
Turkowice1 0 W«JzMerz
Z im n £ ) q O Dermań Zahajec O Dubno ° r
q K rzem ieniecjp55^
Mielec O
o ! I
Obycze 5
O !
Poczajów }
Rys. 2. Główne prawosławne ośrodki pielgrzymkowe w granicach II Rzeczypospolitej Dessin 2. Les principaux centres orthodoxes de pèlerinage dans les Frontières de la IIème
République (ź r ó d ł o, s o u r c e: K ościół praw osław ny w Polsce dawniej i dziś, Warszawa 1993)
Tę ostatn ią grupę stanow ią przede wszystkim sanktuaria, które przed drugą w ojną św iatow ą m iały zasięg jedynie lokalny. W wyniku zmian terytorialnych i zw iązaną z nimi utratą w iększości głównych centrów kultu religijnego siłą rze
czy część ich funkcji przejęły te ośrodki, które pozostały w granicach Polski.
N iem al w szystkie sanktuaria położone są w granicach historycznego Podlasia, a szczególnie w w ojew ództw ie białostockim .
Rys. 3. Główne prawosławne ośrodki pielgrzymkowe po II wojnie światowej Dessin 3. Les principaux centres orthodoxes de pèlerinage après la IIême guerre mondiale
4. GŁÓWNE PRAWOSŁAWNE OŚRODKI KULTOWE W POLSCE
W tej części opracow ania om ów iono G rabarkę (ośrodek o zasięgu m iędzy' narodow ym ), Jab łeczną (zasięg krajow y) oraz krótko scharakteryzow ano wybra
ne ośrodki regionalne cechujące się w ostatnich latach w ysoką dynam iką roz
w oju i przyciągające coraz w iększą liczbę pątników.
G rabarka
Św ięta G óra G rabarka je s t największym i najw ażniejszym centrum piel' grzym kow ym Polskiego A utokefalicznego K ościoła Praw osław nego. Ranga te
go ośrodka znacznie w zrosła po drugiej w ojnie św iatow ej, co z jed nej strony spowodowane było utratą, w tym czasie, w ielu sanktuariów na W schodzie, z drugiej zaś pozytyw ny w pływ w yw arło założenie w 1947 r. żeńskiego klasz
toru praw osław nego, do niedaw na jed y n eg o w Polsce.
D ata i okoliczności pow stania sanktuarium na Świętej Górze nie są dokład
nie znane. W przekazyw anej tradycji rów nopraw nie funkcjonują dwa różne po
dania9. Jedno zw iązane je s t z kultem cudow nej ikony Spasa Izbaw nika, która w obaw ie przed najazdem T atarów została w yw ieziona z cerkwi w M ielniku Jeszcze w XIII w. i m iała być przechow yw ana na G rabarce. Brak jed n ak źródeł historycznych potw ierdzających tę hipotezę, nie zachow ały się rów nież żadne
‘nformacje na tem at pobytu ikony na Świętej Górze. B ezsporny jed n ak pozos
taje fakt, iż począw szy od XIII w. kult ikony Zbaw iciela cieszył się du żą popu
larnością na terenach nadbużańskich. M usiał być także silny w okolicach G ra
barki skoro w zniesiona tutaj cerkiew otrzym ała w ezw anie Przem ienienia Pań
skiego (S pasa Izbawnika), a św ięto Spasa je s t do dzisiaj głównym odpustem ob
chodzonym w sanktuarium . Drugie podanie datuje początki ośrodka dopiero na w iek XVIII i naw iązuje do epidem ii cholery, która w ybuchła w Siem iatyczach
^ 1710 r. W ów czas jed en z parafian obrządku w schodniego m iał w idzenie we S|iie, w którym dow iedział się, że od śmierci może go uratow ać jed y n ie w ykona
n e dużego krzyża i udanie się z nim na pobliską górę. Sen ten opow iedział pro
boszczowi - księdzu Pawłowi Sm oleńskiem u (była to parafia unicka), który Przyjął relację za objaw ienie Boże i zaprow adził ludność na wzgórze. W śród pi
jących w odę ze źródła, w ypływ ającego ze w zgórza śm iertelność ustała. W ierni Postanowili w tym cudow nym m iejscu w ybudow ać cerkiew ja k o podziękow anie
&ogu za otrzym ane łaski.
D ata budow y cerkw i i nazw isko budow niczego nie są znane. Praw dopodob
n e nastąpiło to w krótce po 1710 r. Pierw szy dokum ent w spom inający o kaplicy na G rabarce pochodzi dopiero z 1789 r. i dotyczy now o w ybudow anej w ów czas kaplicy w m iejsce pierw o tn ej10. Cerkiew do czasu kasaty unii brzeskiej w 1839 r.
stanowiła filię unickiej parafii w Siem iatyczach, po czym stała się w łasn ością Prawosławnych. W XVIII w. Św ięta G óra stanow iła ju ż znane centrum kultowe, d° którego schodzili się, zw łaszcza w Święto Przem ienienia Pańskiego, w yz
nawcy obrządku w schodniego przynosząc ze so b ą różnej w ielkości krzyże w o tywne, które pośw ięcano i w kopyw ano wokół świątyni.
K rzyże są niejako w yróżnikiem G rabarki, którą często nazywa się „w zgó- rzein pokutników ” . N ajstarsze form uły na krzyżach głoszą „Zdarow ia” i tu imię 1 nazwisko osoby, w intencji której zatknięto krzyż. Inne zaw ierają błagalne Prośby: „B oże prosti m ienia” lub „H ospodi zm iłujsia nad m noj” . W edług lokal
9 Opracowano głównie na podstawie rozpraw magisterskich K. L e s i e c k i e j (1993),
• S k i b i ń s k i e j (1988) oraz I. C z y r w i k (1988).
10 Akta wizytacji dekanatu drohickiego z 1789 r. przeprowadzonej przez ks. A. Duchnow- skiego.
nych tradycji w ielkość krzyży zależała od w ielkości choroby i cierpienia osoby staw iającej go.
Po roku 1839, czyli po w łączeniu K ościoła unickiego do Cerkw i praw osław nej kaplica na G rabarce stopniow o popadała w ruinę. Praw osław ie nie było je szcze w ystarczająco silne na tym terenie, a ludność unicka, nie pogodzona z lik
w id acją unii, przeniosła się na drugą stronę Bugu. Dopiero w latach 1884-1895 przeprow adzono gruntow ny rem ont i rozbudow ę, a raczej przebudow ę cerkwi.
N adal je d n a k swym w yglądem przypom inała ona bardziej klasyczną bezkopuło- w ą cerkiew unicką aniżeli praw osław ną.
Zarów no pierw sza ja k i druga w ojna św iatow a nie spow odow ały dew astacji cerkwi. Stało się to dopiero w 1990 r., kiedy to w wyniku podpalenia zabytkowa św iątynia spłonęła. W tym samym roku przystąpiono do je j odbudow y, tym ra
zem w zniesiono ju ż obiekt m urowany, na zew nątrz obłożony drew nem , zgodnie z historyczną architekturą.
C erkiew ta p.w. Przem ienienia Pańskiego usytuow ana je st w najwyższym punkcie wzgórza. Z trzech stron otaczają j ą rzędy drew nianych krzyży w otyw nych, w kopanych w ziem ię lub um ocow anych na drzew ach. Za nimi znajduje się klasztor p.w. św. M arty i M arii w raz z cerkw ią zim ow ą p.w. M atki Boskiej W spom ożycielki i O piekunki (z 1956 r.) oraz cm entarz. W ażnym elementem sanktuarium je s t cudow ne źródełko w ypływ ające u podnóża góry.
Jak ju ż w spom niano, szczególnie uroczyście obchodzony je s t na Świętej G órze odpust Przem ienienia Pańskiego, przypadający corocznie 18-19 sierpnia- W ów czas to przybyw ają tysiące wiernych z całej Polski, a w ostatnich latach także wielu pielgrzym ów z zagranicy (głów nie z Białorusi, Finlandii, Węgier)- Ludow a nazw a św ięta to Spas. W edług legendy Bóg w ysłał z nieba dwóch św iętych: R ocha i Spasa. Roch przybył na ziem ię 16 sierpnia i stał się patronem zw ierząt, a Spas 19 sierpnia i został patronem ludzi. N a pam iątkę tego w ydarze
nia ustanow iono 19 sierpnia święto.
B iblijnie Św ięto Przem ienienia zw iązane je s t z górą Tabor, na której aposto
łow ie - Piotr, Jakub i Jan ujrzeli C hrystusa rozm aw iającego z M ojżeszem i Elia
szem.
G łów ne uroczystości kościelne rozpoczynają się w ieczorem 18 sierpnia- W ielu pątników przynosi krzyże i wchodzi z nimi na klęczkach na Ś w iętą Górę- Po odpraw ieniu w ieczornej m szy rozpoczynają się nabożeństw a nocne. Jedno z nich, celebrow ane przy grobach m niszek, je s t nabożeństw em żałobnym za du
sze zm arłych zakonnic z tutejszego klasztoru. O statnią m szę św iętą Przem ienię' nia Pańskiego odpraw ia się następnego dnia przed południem . Ze św iętem tym zw iązany je s t także starodaw ny zwyczaj pośw ięcania ow oców i kłosów zboża- Ponadto w ielu pątników , w celu uzdrow ienia i odpuszczenia grzechów , pije wo
dę z cudow nego źródełka i obm yw a nią chore części ciała. W sierpniow ym od
puście bierze udział kilkadziesiąt tysięcy wiernych (w 1992 r. 50 tys. pątników), w śród których system atycznie w zrasta liczba pielgrzym ów przybyw ających pie-
Rys. 4. Trasa pieszej pielgrzymki Białystok-Święta Góra Grabarka Dessin 4. L'itinéraire du pèlerinage à pied de Białystok au Mont Saint de Grabarka
s z o '1. Pierw sza nieoficjalna piesza pielgrzym ka m łodzieży praw osław nej wyru- s*yła na G rabarkę z Z abłudow a w 1985 r. i liczyła ok. 60 uczestników . Dwa lata Później udało się zorganizow ać ju ż oficjalną, sześciodniow ą pielgrzym kę, tym ra2ein z Białegostoku. Od tego czasu pielgrzym ka ta corocznie w sierpniu na
p ę d z a sanktuarium , przy czym trasy w kolejnych latach nieco się zm ieniały.
Ostatnio rejestruje się także piesze pielgrzymki z G rodna i M ińska na Białorusi.
Począw szy od 1980 r. G rabarka je s t rów nież m iejscem spotkań m łodzieży Prawosławnej organizow anych przez Kolo Teologów Praw osław nych Szkół Te-
°'°gicznych oraz B ractw o M łodzieży Praw osław nej. Spotkania odbyw ają się 2vvykle w m aju, w okresie paschalnym .
K ościół praw osławny..., s. 138.
tys.
60
40
20
Rys. 5. Pielgrzymi na Świętej Górze Grabarce w odpust Przemienienia Pańskiego - 19 sierpnia Dessin 5. Les pèlerins au Mont Saint de Grabarka le jour du pardon de Transfiguration, le 19 août
(ź r ó d 1 o, s o u r c e: Kościół praw osławny w Polsce dawniej i dziś, Warszawa 1993)
O S Ó B 30 0 0
2000
1000
0 198 0 1981 198 2 1983 1984 198 5 198 6 1987 1988 1989 199 0 1991 1992
Rys. 6. Uczestnicy „Majowej ” Pielgrzymki na Świętą Górę Grabarkę organizowaną przez Bractwo Młodzieży Prawosławnej
Dessin 6. Les participants du “Pèlerinage de Mai” au Mont Saint de Grabarka organisé par la Fraternité de la Jeunesse Orthodoxe
(ź r ó d I o, s o u r c e: K ościół praw osławny w Polsce dawniej i dziś, Warszawa 1993) j pielgrzymi ogółem
I
w tym uczestnicy pieszej pielgrzymkil i
H '¡i
i# i M i ml! i i i iw
H f 1111 :! Uli! i
lUflt
|! iu iili
1986 1987 1988
Maro
1989 1990
f
I l) ii if ! i '
Hg
1991 1992
Z innych św iąt i uroczystości obchodzonych na Świętej Górze należy w y ' m ienić św ięto M atki Bożej Pocieszyciel ki (6 listopada) oraz św ięto Jordanu "
pośw ięcenie w ody (19 stycznia).
Jableczna
M onaster św iętego O nufrego w Jablecznej stanowi dla polskiej społecz
ności praw osław nej głów ne - obok G rabarki - centrum ku lto w e12. Sanktuarium Położone jest w odległości około 1,5 km od ostatnich zabudowań wsi Jableczna, w malowniczej scenerii doliny Bugu. Od strony północnej i południowej teren kla
sztorny otaczają grzęzawiska i bagna oraz fragmenty dawnej dąbrowy. Dojście do klasztoru możliwe jest jedynie od zachodu, drogą prowadzącą ze wsi. Obecny zes- Pół klasztorny stanowi jedynie część dawnego założenia architektoniczno-ogro- dowego formowanego i przekształcanego na przestrzeni wieków. W jego skład Schodzi: murowana, klasycystyczna cerkiew p.w. św. Onufrego, wzniesiona w la
lach 1838-1840 (w miejsce dwóch poprzednich: XV-wiecznej i X V ll-w iecznej), klasztor oraz dw ie kaplice: Św. Ducha i Z aśnięcia Matki Boskiej.
Jableczyński m onaster ju ż od w ieków funkcjonuje ja k o m iejsce pielgrzym kowe, zw iązane przede w szystkim z kultem cudow nej ikony św. O nufrego. Ż a
ł o w a ł się zapis m ieszczan Brześcia z 1527 r. potw ierdzający odbycie przez nich pielgrzym ki w dniu 12 czerw ca na odpust w Jablecznej.
Początki m onasteru nie są dokładnie znane, nie istn ieją bowiem żadne doku- nienty erekcyjne, brak rów nież jakichkolw iek zapisków źródłow ych na ten te- niat. W iększość badaczy opow iada się za założeniem ośrodka w wieku XV, Sdyż na specjalnie dla klasztoru ręcznie napisanym egzem plarzu Ewangelii w id
nieje data 1498 r. Także historyczne dokum enty z 1499 i 1522 r .13 oraz w spom niany wyżej zapis m ieszczan z 1527 r. zaw ierają inform acje o istniejącym ju ż klasztorze.
W przekazyw anej przez stulecia ludowej tradycji geneza sanktuarium wiąże się z osobą św. O nufrego - egipskiego m nicha, który m iał się ukazać nad Bu- 8'eni m iejscow ym rybakom, w m iejscu dzisiejszego m onasteru. W krótce po tym Nvydarzeniu rybacy znaleźli na brzegu ikonę Świętego i um ieścili j ą w specjalnie Vv tym celu w ybudow anej cerkwi. W legendzie nieznane pozostaje m iejsce, 2 którego przypłynęła ikona. N iegdyś mówiono „Bóg dał ikonę, a Bugiem ona Przyplynęła” . W edług jednej z hipotez ikonę mogli przyw ieźć tutaj zakonnicy- 'nialarze, którzy przypłynęli Bugiem. Pom ijając różnice interpretacyjne pew ne Jest, iż początki i rozwój jabłeczyńskiego sanktuarium w iązały się z kultem iko
ny św. O nufrego. N iestety w 1990 r. X V -w ieczna ikona, stanow iąca od stuleci cel licznych pielgrzym ek została skradziona i dotąd je j losy są nieznane.
*2 Opracowano na podstawie rozprawy magisterskiej M. S z c z e p a n i a k ( 1 9 9 1 ) oraz A- 0 a r g i e 1 (1993).
Z 1499 r. pochodzi dokument potwierdzający nadanie wsi Jableczna Mikołajowi Nassucie.
klasztor położony był - według tego dokumentu - na terenie wsi, ale stanowił już wydzieloną enklawę. Dokument z 1522 r., wystawiony przez króla Zygmunta Starego, potwierdza sprzedaż
^vvoru Jabłeczno z „monasterem św. Onufria” Janowi Zaberezińskiemu.
/ ^
Święty O nufry uznaw any był za szczególnego patrona praw osław ia w Pol
sce, a zw łaszcza patrona Podlasia. Mial on bowiem obiecać m ieszkańcom Jab- łecznej, iż m iejsce to zaw sze pozostanie przy praw osław iu, co znalazło potw ier
dzenie w trudnych latach „naw racania” cerkwi na obrządek greckokatolicki.
Podczas gdy potężne sanktuaria praw osław ne ja k Poczajów czy Supraśl przy
ję ły unię, klasztor św. O nufrego pozostał praw osław ny. Do dzisiaj na bramie w jazow ej do klasztoru w idnieje napis: M onaster Jabłeczyński p.w. św. O nu
frego założony w XV w. nieprzerw anie zachow ujący w ierność św. praw o
sław iu” .
W ciągu swej długiej historii m onaster przeżyw ał zarów no lata znacznego rozwitu ja k i praw ie zupełnego upadku. Poza w spom nianym okresem unijnym (XV III w.) drugi pow ażny kryzys m iał m iejsce w okresie powojennym . O żyw ie
nie nastąpiło dopiero na początku lat 70. w raz z przybyciem do m onasteru bis
kupa Sawy, ordynariusza diecezji bialostocko-gdańskiej, który został przeorem klasztoru. Od 1974 r. w Jablecznej mieści się siedziba W yższego Praw osław nego Sem inarium D uchow nego. K lasztor utrzym uje kontakty z w ielom a ośrod
kami praw osław nym i m. in. z m nicham i z Góry A thos oraz z C erkw ią rosyj
ską.
G łów ne uroczystości, o zasięgu ogólnokrajow ym m ają m iejsce 25 czerwca, w św ięto patrona cerkw i. R ozpoczyna je w ieczorne i nocne czuw anie w cerkwi.
O trzeciej nad ranem zaczyna się praw ie trzygodzinna jutrzn ia, odpraw iana w kaplicy Św. D ucha nad brzegiem Bugu. Święto kończy przedpołudniow a li
turgia celebrow ana przez m etropolitę oraz procesja okrążająca trzykrotnie cer
kiew. W odpuście uczestniczy ponad 30 tys. pielgrzym ów z całej Polski.
Supraśl
Praw osław ny m onaster B azylianów w Supraślu został założony ju ż w 1500 r.
O środek ten należał do najw ażniejszych m iejsc pielgrzym kow ych zarówno w I i II R zeczypospolitej. W okresie m iędzyw ojennym klasztor przekazano koś
ciołow i katolickiem u. Praw osław ny m onaster reaktyw ow ano tu w 1984 r.
W tym samym roku do cerkwi pow róciła cudow na ikona Matki Boskiej, będąca tutaj od stuleci przedm iotem szczególnego kultu. Jest ona kopią ikony Matki Boskiej Sm oleńskiej zw anej O rędow niczką Ziemi B iałostockiej. Te dw a fakty zadecydow ały o odnow ieniu ruchu pielgrzym kow ego do Supraśla. N a uroczys
tości M atki Boskiej Supraskiej, odbyw ające się corocznie 9 i 10 sierpnia, przy
byw ają pątnicy nie tylko z w ojew ództw a białostockiego, ale i z innych regio
nów Polski. W 1994 r. odnotow ano ok. 1000 pielgrzym ów , w tym piesze piel
grzymki z H ajnów ki, M ichałow a, Gródka, Sokółki. W ierni licznie naw iedzają cerkiew także w św ięto Zw iastow ania N ajśw iętszej M arii Panny - 25 marca oraz św. Jana T eologa - 21 m aja i 9 października.
Krynoczka
K rynoczka to nazw a niew ielkiej polany na skraju Puszczy Białow ieskiej ko- 0 H ajnów ki14. N azw a ta wywodzi się od znajdującego się tutaj cudow nego źró
d e łk a - białoruskie: krynoczka. N ajw ięcej pielgrzym ów , głów nie z okolicznych vviosek, przybyw a tu w trzeci dzień Pięćdziesiątnicy. W ierzą oni iż, dzięki szczególnej obecności D ucha Św., pośw ięcona w ów czas w oda nabiera nie- 2wykłej mocy. W ielogodzinnej liturgii w cerkwi tow arzyszy rytuał picia wody Ze źródełka i obm yw ania nią chorych części ciała. W odę zabiera się też do do- lr|ów dla tych, którzy nic mogli przybyć na odpust.
I*iatienka
W edług tradycji początki sanktuarium zw iązane są z objaw ieniem Matki
°żej, która m iała uratow ać ludność od szalejącej w ów czas zarazy 15. W m iej- Scu w skazanym przez M aryję w ybudow ano kapliczkę, w pobliżu której w krótce Wypłynęło źródełko. N a pam iątkę tych w ydarzeń, co roku w dziesiąty piątek po ielkanocy, z m iejscow ej cerkwi do kaplicy w yrusza uroczysta procesja nio- Hca obraz M atki Boskiej. W zdłuż drogi klęczy wielu pielgrzym ów pragnących, aby obraz został przeniesiony nad ich głowam i. W kaplicy kapłan dokonuje po- Svyięcenia wody, której podobnie ja k w innych ośrodkacli przypisuje się w łaści
wości oczyszczające i uzdraw iające.
^óra Jaw or
Sanktuarium położone jest w województwie nowosądeckim , w pobliżu m iej- Scowości W ysowa. Jego historia sięga roku 1925, kiedy to jed nej z m iejsco
wych kobiet m iała ukazać się M atka Boska. W m iejscu tym w 1929 r. w znie
cono cerkiew p.w. Opieki M atki Boskiej. Na Świętej Górze nabożeństw a od
mawiane są dw a razy w roku: 12 lipca (św. Piotra i Paw ła) oraz 14 października
¡ęto O pieki Matki Boskiej). Miejsce to otaczane je s t szczególnym kultem tak-
?e Przez ludność łem kow ską.
5' Po d s u m o w a n i e
W ostatnim okresie obserw uje się w yraźne ożyw ienie m igracji pielgrzym ko- vych w chrześcijaństw ie. O dnosi się to przede w szystkim do katolicyzm u, ale
*4 E. Z i ó ł k o w s k a , Ścieżkam i św iąt i zwyczajów ludowych. Warszawa 1990, s. 87-88.
15 Tamże.
podobne zjaw isko obserw ujem y rów nież w K ościele wschodnim - zarówno w Polsce, ja k i w innych krajach daw nego „obozu kom unistycznego” . Co roku w pielgrzym kach do praw osław nych ośrodków kultowych w Polsce bierze u*
dział ponad 100 tysięcy wiernych tej społeczności (ponad 20% ogółu polskich w yznaw ców ). Pątnicy licznie pielgrzym ują nie tylko na G rabarkę i do Jabłecz- nej - centrów K ościoła praw osław nego w Polsce - ale i do pozostałych miejsc kultow ych. W e wszystkich ośrodkach o zasięgu regionalnym w głów ne odpusty i św ięta obserw uje się znaczny napływ pielgrzym ów . D użą p opularnością wier
nych cieszy się Supraśl, K rynoczka, Piatienka oraz G óra Jawor.
W ydaje się, że do ożyw ienia ruchu pielgrzym kow ego oraz zbliżenia mło
dzieży praw osław nej i katolickiej znacznie przyczynił się VI Św iatow y Dzieli M łodzieży w C zęstochow ie 14-15 sierpnia 1991 r. W śród kilku m ilionów ucze
s tn i k ó w - pokaźną grupę stanow ili młodzi w yznaw cy praw osław ia, rekrutujący się zw łaszcza z terenów byłego Związku Radzieckiego. W ielu spośród tych pąt
ników pokonyw ało ostatn ią część swej w ędrów ki na spotkanie z Papieżem Ja
nem Pawłem 11 uczestnicząc w pielgrzym kach pieszych katolickich, które z róż
nych stron Polski zm ierzały w kierunku Jasnej Góry. Szczególnie wielu młO' dych w ędrow ało w pielgrzym kach z Przem yśla, Lublina, Białegostoku. Wydaje się, że głów nie ci m łodzi, ja k rów nież ich następcy będą stanow ić ju ż w naj
bliższej przyszłości o randze pielgrzym ek w procesie kształtow ania duchowości m łodego pokolenia w yznaw ców praw osław ia - zarów no w Polsce, jak i w ifl' nych krajach. W skazują na to ju ż obecnie ożyw ione przyjazdy m łodych z róż' nych krajów i często różnych wyznań chrześcijańskich do naszej G rabarki.
PIŚMIENNICTWO
B a r g i e l A., 1993, Wybrane elementy atrakcyjności turystycznej Polesia Podlaskiego, prac8 magist., Zakład Geografii 'Puryzmu IG UJ.
B u ł g a k o w S., 1992, Prawosławie. Zarys nauki Kościoła prawosławnego, Biały stok-War
szawa , Orthdruk s.e., Formica.
C z y r w i k I., 1988, Zróżnicowanie kulturowe województwa białostockiego ja k o czynnik atrak' cyjności turystycznej, praca magist., Zakład Geografii Turyzmu IG UJ.
J a c k o w s k i A., 1991, Pielgrzymki i turystyka w Polsce. Instytut Turystyki, Warszawa.
J a c k o w s k i A., 1991, Zarys geografii pielgrzymek, Zeszyty Naukowe UJ, Pract Geogr., z. 85- ! Kościół Prawosławny w Polsce dawniej i dziś, 1993, red. L. Adamczuk, A. Mironowicz, GLJS. ;
Warsz. Metropolia Prawosławna, Warszawa.
L c s i e c k a K., 1993, Święta Góra Grabarka, praca magist., lnst. Religioznawstwa UJ.
S k i b i ń s k a L., 1988, Geografia prawosławia w Polsce, praca magist., Zakład Geografii Tu' ryzmu IG UJ.
S z c z e p a n i a k M., 1991, Jableczyński monaster ¿w. Onufrego w życiu i kulturze miejsc0' wej ludności, praca magist., Inst. Religioznawstwa UJ.
U s p i e n s k i L., 1993, Teologia ikony, W drodze, Poznań.
^ d y b i c k a Z. J., 1988, Religia i religioznawstwo, Lublin, Red. Wydawnictw KUL.
Z i ó ł k o w s k a E., 1990, Ścieżkam i św iąt i zwyczajów ludowych, Inst. Turystyki, Warszawa.
frof. dr hab. Antoni Jackowski Wpłynęło:
^gr Izabela Sołjan 21 października 1995 r.
1 nstylut Geografii Uniwersytet Jagielloński u'’ Grodzka 64
^ 1-044 Kraków
Résum é
Les traditions de pèlerinage des fidèles de l'Église orthodoxe sur les terres polonaises rcmontcnt aux temps très éloignés. Ainsi que dans toute la religion orthodoxe, en Pologne ces Pèlerinages étaient liés avec les révélations des icônes (celles de la Mère de Dieu avant tout) et le CuHe des saints locaux. Souvent l'objet vénéré restait en liaison avec les monastères ou les
^mitages. On estime, que sur les terres polonaises au XVI. siècle il y avait plus de 100 centres de à l'importance du moins régionale. Les orthodoxes polonais, pendant les siècles entiers, liaient volontiers aux sanctuaires situés dans la République Polonaise ou la Russie de Kiev, tels tlUe: Kiev, Poczajów, Żyrowice, Jableczna, Grabarka. Dans la période de l'entre deux guerres, il y jjvait 30 centres à l'importance plus que locale. A présent, l'Eglise orthodoxe compte I centre à
‘■mportance internationale (le Mont Saint de Grabarka), 1 centre à l'importance nationale Uableczna) et 15 centres environ à l'importance régionale (Supraśl. Krynoczka, Piatienka, le Mont awor, entre autres). La plupart de ces sanctuaires n'avainet que de l'importance locale avant la e guerre mondiale. Les changements territoriaux et la perte des centres principaux du culte pl'gieux ont occasionné l'interception des fonctions de ces centres par ceux qui sont restés en Qlogne. Presque tous ces sanctuaires sont situés dans la région de Podlasie, dans la voïvodie de B'ałystok.
Traduit pa r Lucjan Kowalski
SlJMMARY
The tradition o f pilgrimages o f the Orthodox Eastern Church followers on Polish ground goes a long way back in time. Like in all Orthodox Eastern Church areas, also in Poland such P'lgrimages were connected with the manifestation o f icons (especially those o f Mother Mary) and the cult o f local saints. In many cases the sacred object was connected with monasteries or e,'mitages. It is estimated that in the 16th century, on Polish ground there existed over 100 cult
^entres o f at least regional influence. For several centuries Polish Orthodox Eastern Church
°Ilowers travelled to the main sanctuaries situated in Rzeczpospolita (“republic”) or Kiev Russia,
^specially to Kiev, Poczajow, Zyrowice, Jableczna, Grabarka. In the interwar period there were 30 Ur|ciioning centres o f wider than regional influence. At present the Orthodox Eastern Church has
°ne international centre (St. Mount o f Grabarka), one national (Jableczna) and about 15 regional Centres (e. g. Supraśl, Krynoczka, Piatienka, Jawor Mountain). Most o f them are sanctuaries which
before World War II had only local influence. As a result o f territorial changes and the loss o f the main religious cult centres, some o f their functions were taken over by those centres which remained within Polish borders. Almost all sanctuaries are situated in the Podlasie, especially £>n the area o f Bialystok voievodship.
Translated by Ewa Mossakowski'
