Julia Czapla
R
o s o m a k w ś r ó d z w i e r z ę c y c hEMBLEMATÓW JO A C H IM A CAM ERARIUSA I JEG O ŹRÓDŁA W H ISTO RII NATURALNEJ
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego
Zjawisko przypisywania zwierzętom znaczeń symbolicznych można śledzić praktycznie od zarania cywilizacji. W początkach XVI w większość znanych Europejczykom stwo
rzeń miała ustalone już od kilku stuleci sensy alegoryczne1. Jednakże rozwój nauk przy
rodniczych zaowocował odkryciem licznych nowych gatunków nieznanych starożyt
nym. Większość z nich przywożono do Europy z nowoodkrywanych ziem, de w kręgu zainteresowania badaczy pojawiły się też nowe zwierzęta europejskie. W tym artykule chcę przyjrzeć się nowożytnym przedstawieniom rosomaka — zwierzęcia opisanego po raz pierwszy dopiero w XVI w — któremu już w pierwszych relacjach przypisano za
chowanie interpretowane symbolicznie. Jego historia rozpoczyna się od literatury po
dróżniczej, skąd zaczerpnięto charakterystykę rosomaków do kompendiów historii naturalnej, by wykorzystać ją do stworzenia emblematu łakomstwa, a następnie — ra
zem z symbolicznym odczytaniem — powtarzać w tekstach przyrodniczych do końca XVIII wieku, kiedy to upowszechnił się nowy opis zwierzęcia2.
Gulo, przez Skandynawów zwany ymr, przez Niemców VieljraJH, zaś przez Słowian rossomaktł pozostawał w XVI w jednym z najsłabiej poznanych ssaków europejskich.
Wydaje się, że pierwszą osobą, która opisała to tajem nice zwierzę był polski historyk i geografMaciej z Miechowa (1457—1523). W wydanym w 1517 r. Traktacie o dwóch SarmacjachA opisuje żyjące na terytorium Litwy i Księstwa Mosldewskiego żarłoczne zwierzę zwane rosomakiem. Czarne stworzenie jest wielkości psa, z pyska przypomina
1 O renesansowej symbolice zwierząt i jej średniowiecznej genezie pisze np. S. Cohen, Animak m sym- bok in renaissance art,Uiden, Boston 2008.
2 Analiza nowoż^nych opisów rosomaka była obiektem zainteresowania A. Maranini. Por. eadem, The
„guk filfrm” and namtive fabks. 1], „Classiconorroena”, 1994, vol. 4, ss. 4-12; ibidem. [P. 2],
„Classiconorroena”, 1995, vol. 5, s. 2-10; II simbok della Ghiottoneria Da Olao Magno A Camerario,
„Classiconorroena”, 2002, vol. 20, ss. 1-15; Le glouton H ks editiom de la renaissance, „Faventia”, 2004, vol. 26, nr 2, ss. 111-122.
3 Por. C. Gesner, Historiae animalium Liber Ideąuadrupedibus viviparis,Ziirich 1551, s. 623.
4 Maciej z Miechowa, Tractatus de duabm Sarmatiis Ańana a Europiana,l&aków 1517.
kota, z ciała lisa. Żywi się padliną tak łapczywie, ze gdy więcej nie może pożreć, wcho
dzi między dwa drzewa i przeciska się między nimi z taką mocą, że się wypróżnia, a wówczas wraca do pożerania mięsa5. Tak scharakteryzowany przez Miechowitę roso
mak zagościł zarówno w nowożytnej zoologu jako tajemnicze zwierzę o dawnych za
chowaniach , jak i w emblematyce jako zwierzęcy symbol łakomstwa6.
Opublikowanie pierwszego znanego przedstawienia rosomaka przypisuje się z koki biskupowi Uppsali Olausowi Magnusowi (1490—1557). N a wydanej w 1539 r. mapie mórz i ziem północnej Europy ukazane zostały stworzenia oraz ludy charakterystyczne dla poszczególnych obszarów7. N a północy Półwyspu Skandynawskiego, między Lapo
nią a zachodnim wybrzeżem Zatoki Botnickiej przedstawiono Gulones i polującego na nie łucznika na nartach. Gulones — dzięki Maciejowi z Miechowa utoKamione z roso
makami — to dwa podobne do kotów zwierzęta. Mniejsze niesie w pysku nogę upolo
wanego zwierzęcia, natom i^t większe ukazane zostało w pozie, która przez następne trzysta lat pozostanie klasycznym sposobem ukazywania rosomaka. Stoi ono między dwoma niewielkimi drzewkami, które ściskają jego żołądek, powodując wypróżnianie się zwierzęcia. U jego stóp leży ogryziony szkielet. Magnus rozwinął także opis roso
maka podany w Traktacie o dwóch Sarmacjach. W legendzie do mapy uzupełnił on jego charakterystykę o szwedzką nazwę i informacje o walorach magicznych jego skóry8.
Magnus powtórzył swój opis rosomaka w łacińsłdm traktacie Historia ludów pół
nocnych wydanym w 1555 r. w feym ie9. Charakterystyka zwierzęcia jest bezpośrednim tłumaczeniem tekstu z legendy, zaś ilustracja została z niewielkimi zmianami skopio
wana z mapy10. Ukazane na niej wśród gór rosomaki są atakowane przez dwóch
5 Ibidem, k. [30 v-31 r]: „Estque in Lithuania & Moskovia animal voracissimum & inutile, quodam alibi non compater rossomaka nominatum. Quantitatis canis, faciei catti, corpori & caude ut vulpis, colore nigrum, cadaveribus vescit, inventoque cadavere intantum vorat ut extendant ninflent tanque timpanum. Repertaque angustia stricta inter arbores intrat & intrudit se cum violentia premen ut vio- lent comesta violentius egerat, sique extenu«um denuo a i v ^ c c t ó & a^um m um implent cum vicissitudine expressionis & ad mirtinium reversionis donec tum ahuim t & devoret”.
6 Genezę symboliki rosomaka zob. w: A. Maranini, II simbolo della Ghiottoneria__
7 U Magnus Carta marina et descriptio septemfrionalium terrarum, Venezia 1539, [on-line:]
http://www.ub.uu.se/en/Collections/Map-collections/Section-for-Maps-and-Pictures-map- collection/Carta-Marina/ [11.04.20141
8 Idem, Ain kurw Auskgung und Verkkrung der neuen Mappen von den alten Gottesreich und andern Nordlenden,Venezia 1539, k. [3 U „Bedeut die tiere die man heifit auf Schwedisch Ierss aufdeutsch vielfross, welche sein unermesslich im essen an underschait. So aber die Natur uberflussig wird bezo- gen, stellen sie sich zwischen zwei foumen und trucken ihren Bauch biss dass sie sich purgieren und laufen w k fe zum fressen ais dann kumpt der Jager und schwitz sie allein um ihr Haut willen dann dieselben heut & « n dem Adel und gross herr z u beldadung dann sie ein hiibsch gebliimt wie ein tamasch. Aber wann sie solche rock tragen m i i n * schier verwandelt in der Natur des tier”.
9 Idem, Historia de Gentibus Septenfrionalibus,Roma 1555, ss. 605-607.
10 Ibidem, s. 605.
myśliwych z lukami. Mniejsze zwierzę — ponownie ukazane z nogą w pysku — agresyw
nie spogląda na ukrytych za górami myśliwych, natomiast większe, w które wycelowa
ne są obie strzafy, zdaje się koncentrować raczej na jak najszybszym powrocie do leżącej przed nim padliny.
Zarówno oba opisy, jak i przedstawienia graficzne były znane amorowi pierwszego nowożytnego kompendium zoologicznego — Conradowi Gesnerowi (1516—1565).
Jego encyklopedia historii naturalnej miała zawierać wszystko, co kiedykolwiek napisa
no o poszczególnych zwierzętach11. Przygotowując tekst, opierał się on zarówno na własnych obserwacjach, jak i na całej dostępnej mu literaturze. Sięgał nie tylko do informacji, które współcześnie zaliczane są do wiedzy zoologicznej, de także do mito
logii, podań i przekazów ludowych. Równie szeroko traktował Gesner źródła, z których czerpał ilustracje12.
Przedstawiony przez Gesnera opis rosomaka opiera się wyłącznie na informacjach zawartych we współczesnej mu literaturze podróżniczej13. W rozdziale De gulone pierw
szego tomu Historiae animalium libri wydanego w 1551 r. w Zurychu14 scharak
teryzował zwierzę lokalnie znane jako rossomaka na Litwie i w Księstwie Moskiewskim, zaś w Niemczech i Szwecji jako ViljraJH. Jest to stworzenie żyjące na Litwie, w IGięstwie Moskiewskim i Tartarii, a także na ziemiach północnych będące pewną odmianą hie
ny15. Wedle cytowanego Miechowity jest ono wielkości psa, ma czarną sierść, kod pysk, ciało i ogon lisa i spokrewnione jest z hieną — zwierzęciem łączącym łączące ce
chy wilka i lisa16. Zresztą nie tylko wyglądem, ale też zachowaniem rosomak upodab
nia się do hieny, zwierzęcia słynącego już wśród amorów starożytnych z żarłoczności.
Opis rosomaka, oparty na pośrednich relacjach innych badaczy i luźnym porówna
niu do hieny, nie jest podparty informacjami zdobytymi przez Gesnera na drodze ob
serwacji, stąd ton jego wypowiedzi wyraża pewne wątpliwości co do charakteru zwie
rzęcia. Szwajcarski badacz sam przyznał, źe rosomaka nie widział i jego przedstawienie
11 Por L. Pinon, Conrad Gesner and the historical depths ofrenaissance natural history, [w:] Historia.
Empiricism and Erudition in Early Modern Europę, red. G. Pomata, N. Siraisi, Cambridge 2005, ss. 245-247.
12 Por.. S. Kusukawa, The sources of Gessner's pictures for the Historia animalium, “Annals of Science”, 2010, vol. 67, ss. 303-328.
13 Por M. z Miechowa, op. cit.; Olaus Magnus, Ain kurw Auskgung und Verkkrung...
14 C. Gesner, op. cit.
15 Ibidem, s. 623: „Plurima tamen concurrunt ut aut ipsam hyaenam, seu crocutam [...] aut omnino congenerem bestiam existimem ty ]”.
16 Ibidem: „rossomaka nominantum, magnitudine canis, fecie catti, corpore et cauda vulpinis (hyaena videtur quasi ex lupo et vulpe composita), colore nigro [...]”.
II. 1. C. Gesner, Historiae animaUum Liba^ I ck quadrupedibus. Ziirich 1551, s. 623. (B. Naukowa PAU i PAN w I&akowie).
powstało w oparciu o ilustrację z mapy Magnusa [il. I ]17. Podobnie jak na pierwowzorze, także na drze
worycie wykonanym dla Gesnera ro
somak ukazany został w najbardziej charakterystycznym momencie. Jed
n ane, w porównaniu z ilustracjami Magnusa, w encyklopedii Gesnera przedstawione zostało tylko jedno zwierzę, na którym skupiona jest cała uwaga. W szHcowo zarysowanym pejzażu między dwoma niewielUmi drzewkami stoi przypominające kota zwierzę o długiej, miękkiej sierści, uniesionym w górę delikatnym ogo
nie i mocnych łapach o długich pa
zurach, którymi zapiera się o ziemię.
Zgodnie z cytowanymi przez Gesne
ra relacjami, ukazane jest w momencie wypróżniania się wśród szczątków pożartej padliny. Uniesiony w górę łeb zwierzęcia zdaje się być pozostałością po pierwowzorze, na którym zwierzę spogląda na myśliwego. Gesner, zwykle dbający, by ukazywane w jego kompendium zwierzęta były rysowane z natury, zdecydował o zamieszczeniu tej ilustracji pokazującej nie tylko wygląd, de też zachowanie zwierzęcia, co wydatnie przyczyniło się do utrwalenia jego ikonografii.
Do XVIII w rosomak pozostawał stworzeniem na wpół legendarnym, znanym ra
czej z podań ludowych niż bezpośredniej obserwacji18, a jego opisy i przedstawienia — jeśli pojawiały się w literaturze zoologicznej — opierały się zwykle na wymienionych wyżej tekstach i ilustracjach. Piszący o rosomakach kompilatorzy nowożytni, jak Ulis
ses ^drovan di (1522—1605), Edward Topsell (1572—1625), Jan Jonston (1603—1675) i Gaspar Schott (1608—1666) zgadzali się z Gesnerem, że historia naturalna powinna obejmować tak informacje o wyglądzie zwierzęcia, jego charakterystycznym zachowa
niu i środowisku życia, jak i o jego roli w kulturze — materialnej, czyli wykorzystaniu przez człowieka i niematerialnej, czyli przypisywanej mu symbolice. Uwzględnianie w opisie natury informacji o znaczeniach symbolicznych różnych gatunków stanowi
Ibidem: „De qua eadem scribit Olaus Magnus in libello quem adiunxit Septentrionalium regio num descriptioni, unde nos etiam picturam hic appositam mutuati sumus: quam quidem ad vivum factam non assero, sed dedi qualem inveni”.
Por A. Maranini, Le Gkuton et ks editions.. s. 112.
zresztą jedną z cech charakterystycznych dla nowożytnego przyrodoznawstwa19. Dlate
go trudno się dziwić, że przy opisywaniu tajemniczego, żyjącego w niedostępnych re
jonach stworzenia starano się zacytować wszystkie znane informacje, by przekazać możliwie jak najpełniejszy jego obraz20. Zazwyczaj też badacze X\dl-wieczni nie mieli podstaw, by kwestionować wiarygodność upowszechnionej przez Gesnera ilustracji [il. 2]. Aldrovandi stanowił wśród nich wyjątek M m o ^ jego opis rosomaka jest d o k rozbudowany i uwzględnia dodatkowe, rzadko chowane, źródła21, bolońsld przyrodnik nie znał jego przestawienia22. T ak e opracowujący materiał po jego śmierci współ
pracownicy nie dołączyli przestawienia rosomaka do wydanego w 1645 r. tomu kom
pendium. Pozostali wymienieni wcześniej kom
pilatorzy X \d - i X\dl-wieczni nie podziel^i jego wątpliwości do wyglądu rosomaka i rozpow
szechniali ilustrację opracowaną dla Magnusa.
Uznanie rosomaka za symbol łakomstwa sta
ło się podstawą utrwalenia charakterystycznego sposobu przedstawiania tego zwierzęcia w epoce nowożytnej. Encyklopedie przyrodnicze w dru
giej połowie XVI w. były źródłem motywów ikonograficznych dla wielu dziedzin sztuki23.
Niebagatelną rolę odegrały także w kztał- towaniu się kiążek emblematycznych - jednego z najpopularniejszych typów druków XVI w
Według definicji Pauliny Buchwald-Pelco- wej emblemat „składał się z ikonu, to jest obra
zu {imago), inskypcji na ogół w postaci sen
tencji, motta (określanej też jako kmma, epigra- phe) i wreszcie subskypcji pisanej wierszem lub
19 Por W B. Ashworth, Natural history and the emblematic world view, [w:] Reappraisak of the Scientific Revolution, red. D. C. Lindberg, & S. Westman, Cambridge 1990, s. 312.
20 Zob. J. Jonston, Historia naturalis de quadrupedibus, Frankfurt 1650, s. 132, tabl. 47; G. Schott, Physica curiosa siveMirabilia Naturae,¥. 2, Wurzburg 1662, s. 1039, tabl. 40.
21 Por U. V<Eovandi, De quadrubedibus digitatis viviparis, Bologna 1645, Cap. 11, ss. 178-180.
22 Nie zachowało się ono w zbiorze akw^elowych szkiców, będących ważną częścią muzeum Vdrovan- diego i zarazem źródłem ^zeworjrtów do jego kompendium. Por Kolekcja V<Eovandiego [on-line:]
http://www.filosofia.unibo.it/aldrovandi/pinakesweb/main.asp [1 1-04.2014],
23 Por C. Acheson, T o^// and thepurposes ofpictures in early modern natural history, [w:] Printed images in early modern Britain,\:cd. M. Hunter, Farnham 2010, ss. 135-136.
II. 2. G. Schott, Physica curiosa sive Mir- abilia Naturae..., P 2. Wmzburg 1662, tabl. 40. (B. Naukowa PAU i PAN w Krakowie).
rzadziej prozą (potem [...] nieobowiązkowo dochodził człon czwarty — komentarz)”24.
Główną cechą emblematów, która w znaczący sposób zaważyła na popularności tego rodzaju przedstawień, było połączenie w nich znaczenia dosłownego i metaforycznego, często dostępnego jedynie wtajemniczonym. Większość badaczy za pierwszy nowożyt
ny zbiór emblematów (będący żarnem pierwowzorem gatunku) uznaje Emblematum liber — zbiór przygotowany przez Andreę Aciatiego i wydany w 1531 r. w Augsburgu25.
Jego emblematy zawierały przedstawienia ludzi (także postaci mitologicznych), zwie
rząt (zarówno rzeczywistych, jak i legendarnych), roślin oraz przedmiotów codziennego użytku. Nośność tych motywów oraz możliwość wykorzystania książek emblematycz- nych jako wzorników w różnych dziedzinach sztuki sprawify, że dzieło Aciatiego do
czekało się Miku wydań oraz ndladownictw. Motywy i inspiracje czerpano z różnorod
nych źródeł — hieroglifów, antycznych rneźb, medali i monet, Biblii, mitologii rzymsHej, wczesnochrneścijańsldego Fizjologa i średniowiecznych zielników i bestiariuszy, bajek, poezji, p r z y s ł ó w i porzekadeł, ale też nowożtynych opracowań historycznych i przyrodni
czych26. Bogaty symbolikę średniowiecznego świata przyrody dopełniono o humani
styczną interpretację rzymsHego antyku i starożytnego Egiptu uważanego wówczas za krainę magów. Jednym z podstawowych zadań emblematyki było opisywanie świata natury pod kątem jego symbolicznych znaraeń; twórcy różnego rodzaju lsiąrók emble- matycznych chętnie sięgdi po motywy zwiernęce. Jednym z ciekawszych przykładów ich wykorzystania jest Symbolorum et Emblematum Centuriae... Joachima Camerariusa Młodszego (1534-1598) wydane po raz pierwszy w Norymberdze w latach 159027. Szty
chowane przez Hansa Sibmachera ilustracje koncentrowały się na symbolice świata przy
rody. Pierwsza część zawierała sto emblematów praedstawiających rośliny, druga poświę
cona była. zwierzętom czworonożnym, trzecia — ptakom i owadom, zaś czwarta, wydana już po śmierci Camerariusa, zwierzętom wodnym.
Analizując przedstawienia zwierząt w X\h-wiecznych drukach, nie należy zapomi
n a c i e nowożytna historia naturalna czerpała informacje nie tylko z antycznego przy
rodoznawstwa i obserwacji natury, de także z innych tradycji przedstawiania zwierząt, między innymi właśnie z emblematyki28. Książki emblematyczne wyjaśniały
24 P. Buchwald-Pelcowa, Embkmaty w drukach polskich i Polski dotyczĄtych XVI-XVIII wieku. Bibliogra
fia,Wrocław et al. 1981, s. 8.
25 A. Alciati, Embkmatum Liber,Strafiburg 1531. Por Embkmata: Handbuch zur Sinnbildkunst fós XVI.
undXVIIJahrhunderts,red A. Henkel i A. Schone, Stuttgart 1978, s. X.
26 Por Embkmata..., s. MI.
27 J. Camerarius: Symbokrum et embkmatum ex re hwbaria desumtorum centuria una, Niirnberg 1593;
Symbokrum et embkmatum ex animaUbus quadrupedibus desumtorum centuria altera,Niirnberg 1595;
Symbokrum H embkmatum ex oolatilibus U imectis desumtorum centuria tertia, Niirnberg 1596;
Symbokrum et embkmatum ex aąuatilibus et reptilibus desumptorum centuria quarta,Niirnberg 1604.
28 Por W. B. Ashworth, op. cit., s. 308.
symboliczne znaczenia otaczającego świata, a tym samym aspirowały do stanowienia studiów natury równoważnych z kompendiami historii naturalnej29.
Wśród zwierząt czworonożnych drugiej centurii, w rozckiale 54, znałaś się roso
mak [il. 3]30. Pod insłuypcją Nescit gula modum (Łakomstwo nie zna granic) znajduje się obraz przedstawiający rosomaka oraz subsłuypcja: Qui plencts lautasque, dapes secta- tur et ambit // Hunc similem brutis, vel superare reor („Ci, którzyod pełnemu i obfitemu posiłkowi odchodzą // Tej bestii są podobni, a n aw a ją, moim zdaniem, przewyższa
ją ”). Rosomak jest tu przedstawiony jako zwierzę łagodniejsze niż to ukazane w ency- Uopedii Gesnera. Podobne do niedużego niedźwiedzia stworzenie o łuótszym, lirowa- tym ogonie i przypominającym łasiczy pysku stoi w tej samej pozie co na starszych ilustracjach. Mimo że towarzyszy mu ogryziona padlina, nie ma ono w sobie drapież
ności poprzedników. Rycinom Camerariusa towarzyszą nie tylko subsłuypcje, ale też opisy zwierząt zaczerpnięte z kompendiów historii naturalnej. Zarówno ilustracja, jak i chaakterystyka zMerzęcia miały służyć nie tylko humanistom interesującym się em
blematami - poetom, malarzom czy starożtynikom - lecz również przyrodnikom, bo
wiem ich podstawową funkcją było „rzucanie śMatia na emblematyczny śMat natury”31.
Wracając jednak do emble
matu rosomaka i jego wyjaś
nienia, należy zw ócić uwagę, że dopiero w interpretacji Ca
merariusa zMerzę jednoznacz
nie staje się symbolem łakom
stwa32. Wydaje się, że odwołał się on również do innych źró
deł niż jego poprzednicy. Cy
tuje on między innymi ńcarum Exercitationum lik XV. Juliusa Scaligera (1484-
II. 3. J. Cam erarius, Symbokrum et embkmatum [ . . . ] centuria altem, k. 62 recto. (B. Narodow a, Warszawa).
29 Por ibidem, s. 315.
30 J. Camerarius, Symbolorum et emblematum [ . . ] centuria altem, k. 62. W niektórych wariantach (?) tej edycji w miejscu rosomaka widnieje skopiowane z emblematu 51 przedstawienie hieny. Por Em
bkmata. .., s. XX2GX.
31 W. B. Ashworth, op. cit,. s. 308.
32 Aldrovandi w podroz<Łi^e poświęconym znaczeniom symbolicznym zwraca uwagę na nowatorstwo taUej interpretacji. Zob. Idem, op. cit., s. 179. Zob. też starsze symbole łakomstwa w: A. Mra-anini, //
simbob della Ghiottoneria..., s. 2.
1558)33 oraz z ^ r ^ a uwa^ę na, skądinąd zgodne ze współczesną ldasyfikacją, porówna
nie rosomaka do łasicy34. Co więcej, możliwe, że znal inna bliższe realnemu zwierzę
ciu, przedstawienie rosomaka, bowiem miedzioryt Sibmachera zwraca uwagę na te elementy opisu jego wyglądu, któro nie zostały ukazane na drzeworytach Magnusa i ich pochodnych. Camerarius stworzył indywidualne zestawienie tradycyjnej charakte
rystyki zwierzęcia - porównującej je przede wszystDm do hieny (nota bene, symbolu raczej tchórzostwa niż łakomstwa35), ale także do sępa i lisa36 oraz nowatorsDego przedstawienia łączącego tradycyjne zachowanie i wygląd zbliżony do rzeczywistego.
Tajemniczemu, rzadko spotykanemu rosoma
kowi o niecodziennych zwyczajach łatwo można by
ło przypisać znaczenie symboliczne. O ile zamiesz
czane w opracowaniach historii naturalnej opisy charakteryzują jedynie jego zachowanie, ot^^e w emblematyce zawarto już jego metaforyczną in
terpretację, którą dobrze uzupełniało tradycyjne przedstawienie zMerzęcia.
Dopiero gdy zainteresowano się przyrodą Euro
py północnej i na terytorium Rosji, a także - choć w mniejszym stopniu - Półwyspu SkandynawsDego wyruszyły ekspedycje przyrodni czo-badawcze, w Uteraturze pojaMły się informacje na temat ro
somaka oparte na obserwacji żywych stworzeń37.
Spotykany w naturalnym srodoMsku rosomak, którego Linneusz zaliczył do lasicowatych i przypisał
33 J. Scaliger, Exotericarum Exercitationum lib. XV de Subtilitate, Paris 1557, k. 272 verso. W pr^ci- wieństwie do niego, opis Cardanusa nie był ctyowany, por. H. Cardano, De subtilitate Libri XXI, Niirnberg 1550, k. 193.
34 Por. J. Camerarius, Symbolorum et emblematum [...] centuria altera, k.61 recto.
35 Pol C. Gesner, op. cit., s. 264.
36 Po l J. Camerarius, Symbokrum et embkmatum [...] centuria altera, k. 61 recto. Po l też: U. żU- drovandi, op. cit., ss. 178-180.
37 Pierwszym podróżnildem, który uznał opis zachowania rosomaka za kłamstwo był S. Krasennikov, którego opis KamczatN przetłumaczył i spopularyzował G. W Steller. Zob. S. foasennikov, Opisanie Zemli Kamcatki, T 1, Sanktpeterburg [1755], s. 219; idem, Beschreibung des Landes Kamtschatka, Lemgo 1766. G. W Steller, Beschreibung von dem lande Kamtschatka, Frankfurt, Feipzig 1774, s. 119.
I. K ( II, O l ' T O \
II. 4. U Leclerc de Buffon, Histoire naturelle generde et p^ticuliere. Supplement. T. 3, tabl.
48. (B. b u k o w a PAU i PAN w foakowie).
tradycyjną nazwę Gub gub już w 1748 r.38, doczekał się zmodernizowanej ikonografii pozbawionej elementów dawnego ujęcia39. W XWII wieku zwrócono uwagę raczej na drapieżny charakter zwierzęcia, również zresztą opisywany w tektach X\^-wiecznych40, natomiast większość przedstawień koncentruje się na wiernym oddaniu jego wyglądu, a nie zachowania [il. 4].
Jednakże badaczom nie było łatwo zapomnieć, jak przez wieki opisywano rosoma
ka. Nie tylko kompilatorzy tacy jak Benedykt Chmielowski (1700-1763), którego encyklopedia jest jeszcze utrzymana w tradycji dawnej historii naturalnej i któremu nie
dostępne jeszcze były nowe opisy41, ale także autorzy pisanych już zgodnie z innym para
dygmatem X\^II-wiecznych kompendiów — w tym nawet autorzy Wielkiej Encykbpedii
— powoływali się na przekazy Magnusa i Miechowity42. Jeszcze pod koniec M X wieku, niemieck. zoolog Alfred Brehm (1829-1884) cytował ich opisy, choćby tylko po to, by zwrócić uwagę na ich fałszywość [il. 5]43.
Stworzony na początku XW w przez godne zaufania, piszące o lokalnej faunie — choć w opa
rciu o przekazy ludowe — osoby opis rosomaka, dodatkowo poparty frapującym przedstawieniem nie był kwestionowany przez prawie dwa i pół wieku. W tym okresie był wykorzystywany głównie przez przyrodników w kompendiach historii naturalnej, skąd przejęty został do zbioru emblematyki Camerariusa — jednego z najpo
pularniejszych źródeł informacji o znaczeniach symbolicznych świata przyrody. Emblemat i przypisane mu znaczenia zostały z koki wy
korzystane przy opracowywaniu kolejnych
38 Por C. von Linne, Systema naturae sistens regna tria naturae in classes, Leipzig 1748, s. 5.
39 Por np. P. S. Pdlas, Spicilegia zoologica quibus novae [...] et obscume animalium species [...] illustrantur Fasc. 14, Berlin 1780, ss. 25-41, tabl. 2. G. Leclerc de Buffon, Histoire naturelle generale et particu- liere, T. 13, M s 1765, ss. 278-286 oraz idem, Histoire naturelle generale etparticuliere. Supplement, T. 3, Pms 1776, ss. 240-24, tabl. 48.
40 Por C. Gesner, op. cit.
41 B. ChmielowsD, Nowe Ateny alboAkademia wszelkiej sciencyipełna, T. 1, Lwów 1745: Rosomak to ma tylko w sobie notandum, żc )cst zwierz żarłoczny, stąd po łacinie Gulo rzeczony. Objąwszy się, idzie między podwójne g^ęzie, tam się per vim póty ciśnie, póki żołądka obepchanego ową nie wypróżni wiolencją i znowu na nowe obż^*tosci swojej czyni zadość. [...] W Moskwie i Litwie znajduje się.
Szpetna bestia, ale piękne z niego i mocne kołpald zacne częstokroć zdobią głovty.
42 Por np. P. S. Pdlas, op. cit., ss. 28-30; D. Diderot ^ ^/., En^clopedie, Ou Dictionnaire Raisonne, T. 16, Bern 1779, s. 255.
43
PorA
E. Brehm, Tierleben. 1 Abt. Saugetiere,
2 Bd., Leipzig 1877, ss. 104-105.książek przyrodniczych. Potrzeba było nowej relacji naocznego świadka, by tak charak
terystykę, jak i ikonografię rosomaka przenieść do sfery przekazów ludowych i przedstawień symbolicznych.
BIBLIOGRAFIA
Hdrovandi U., De quadrubedibus digitatis viviparis, Bologna 1645.
Brehm A. E., Tierleben. 1 Abt. Saugetiere, 2 Bd., Leipzig 1877.
Buffon, O Leclerc, de, Histoiw naturelle generale et particuliere, X 13, Paris 1765.
Hem, Histoire naturelle generale et particuliere. Supplement, X X Paris 1776.
Camerarius J., Symbolorum et emblematum ex animalibus quadrupedibus desumtorum centuria altera, Niirnberg 1595.
Cardano H., De subtilitate Libri X X I, Niirnberg 1550.
Chmielowski B., Nowe Ateny albo Akademia wszelkiej sciencyipełna, X. 1, Lwów 1745.
Diderot D ., En^clopedie, Ou Dictionnaire Raisonne, X 16, Bern 1779.
Gesner C., Historiae animalium Liber I de quadrupedibus viviparis, Ziirich 1551.
Jonston J., Historia naturalis de quadrupedibus, Frankfurt 1650.
Krasennikov S., Beschreibung des Landes Kamtschatka, Lemgo 1766.
Hem, OpisanieZemli Kamcatki, X 1, Sanktpeterburg [1755].
von Linne C., Systema naturae sistens regna tria naturae in classes, Leipzig 1748.
Maciej z Miechowa, Tractatus de duabus Sarmatiis M iana et Europiana, Kraków 1517.
Magnus O., M n kurze Auslegung und Verklerung der neuen Mappen von den alten Got- tesreich und andern Nordlenden, Venezia 1539.
Hem, Carta marina et descriptio septemtrionalium terrarum, Venezia 1539.
Hem, Historia de Gentibus Septentrionalibus, Roma 1555.
Pallas P S., Spicilegia zoologica quibus novae [ ...] et obscurae animalium species [ ...]
illustrantur, Fasc. 14, Berlin 1780.
Scaliger J ., Exotericarum Exercitationum lib. XVdeSubtilitate, Paris 1557.
Schott G., Physica curiosa sive Mirabilia Naturae, P. 2, Wurzburg 1662.
Steller O W , Beschreibung von dem lande Kamtschatka, Frankfurt, Leipzig 1774.
SUM M ARY
Wolverine in Joachim Camerariuss Emblemata and its origins in natural history treatises
The article analyses the iconography o f wolverine in the early modern period as an animal both exotic and symbolic. The wolverine was unknown to the ancient and medievd natural historians. Its first descriptions from early 16th c. show ferocious beast with peculiar eating habits. The characteristic and accompanying image accentuating its supposed behaviour o f simultaneous eating and defecation was popularised by the authors o f natural history compendia who copied it without much doubt. Soon wolverine was considered not only exotic and mysterious animal o f the North, but also as an an go ry o f gluttony, mainly thanks to Joachim G ^ e r m ^ author o f the most popular early modern treatise on animal emblems. His interpretation influenced the perception o f wolverine in the natural history o f 17th and 18th c. so strongly that the early 16th c. description were cited even afe r tfe first-hand observations, contradicting predous descriptions, were sent from Russia in the 18th rernu^.
