Betonowa granica dwóch światów. Budowa muru berlińskiego. Wprowadzenie Przeczytaj Schemat interaktywny Sprawdź się Dla nauczyciela

(1)

Betonowa granica dwóch światów. Budowa muru berlińskiego

Wprowadzenie Przeczytaj

Schemat interaktywny Sprawdź się

Dla nauczyciela

(2)

Mur berliński dzielił miasto dokładnie przez 28 lat, 2 miesiące i 27 dni. Powstał w 1961 r. i oddzielił komunistyczną część Berlina od zachodniej, demokratycznej. Mur spontanicznie rozebrali Niemcy, kiedy w 1989 r. upadł komunizm w Europie Środkowo‐Wschodniej. Ta potężna, ponura konstrukcja przez cały okres swojego istnienia budziła raczej grozę niż zachwyt. Mimo to mur berliński stał się jedną z najbardziej rozpoznawalnych budowli XX w., przyciągającą uwagę nie tylko znamienitych polityków czasów zimnej wojny, ale także malarzy, ﬁlmowców, pisarzy, grafﬁciarzy i muzyków. Dla wielu to najbardziej wyrazisty symbol Europy podzielonej na część

demokratyczną i komunistyczną. Kiedy wreszcie mur runął, jego pozostałości stały się symbolem upadku komunistycznego totalitaryzmu.

Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele

Wytłumaczysz, dlaczego mur berliński rozpalał i nadal rozpala wyobraźnię nie tylko historyków, ale również artystów i zwykłych turystów.

Przeanalizujesz powody budowy jednego z najsłynniejszych, chociaż raczej nie najbardziej urokliwych murów świata.

Opiszesz utrudnienia konstrukcyjne, które uniemożliwiały przekroczenie muru berlińskiego.

Wcielisz się w rolę uciekiniera z NRD na Zachód i wyjaśnisz powody swojego czynu.

Spróbujesz swoich sił w pracy dziennikarza – świadka wydarzeń związanych z powstaniem muru berlińskiego.

Murarze z Berlina Wschodniego podnoszą poziom muru dzielącego miasto.

Źródło: picture-alliance/dpa, tylko do użytku edukacyjnego.

Betonowa granica dwóch światów. Budowa muru berlińskiego

(3)

Przeczytaj

Zmagania supermocarstw

Zgodnie z postanowieniami konferencji Wielkiej Trójki z Jałty i Poczdamu po II wojnie światowej nastąpił podział Niemiec na cztery strefy okupacyjne: sowiecką, amerykańską, brytyjską i francuską. Mimo że Berlin znalazł się na terenie okupacji sowieckiej, miasto także zostało podzielone na cztery sektory kontrolowane przez aliantów. W 1949 r. zachodnie strefy okupacyjne przekształciły się w Republikę Federalną Niemiec (RFN), a część sowiecka w Niemiecką Republikę Demokratyczną (NRD). Wschodnia część Berlina stała się wówczas stolicą komunistycznych Niemiec.

Tymczasem zachodnia część metropolii, jako obszar specjalny o statusie zbliżonym do wolnego miasta, wciąż formalnie podlegała kontroli zachodnich aliantów. Berlin Zachodni utrzymywał jednak ścisłe relacje z RFN. Jako przyczółek zachodniego –

demokratycznego i kapitalistycznego – stał się solą w oku władz komunistycznych w Moskwie i Berlinie Wschodnim i jako taki stanowił poważne zarzewie konﬂiktów zimnowojennych. Po śmierci Stalina w marcu 1953 r. nastąpił wprawdzie okres odprężenia w relacjach między USA a ZSRS. Kiedy jednak Nikita

Chruszczow, następca Stalina, umocnił swoją pozycję na Kremlu, rywalizacja supermocarstw ponownie się zaostrzyła. Chruszczow uznał stanowisko USA w sprawie kryzysu sueskiego oraz krwawej pacyﬁkacji Węgier za dowód słabości Zachodu.

Mapa przedstawiająca okupowany przez aliantów Berlin. Rozpoznaj ﬂagi poszczególnych mocarstw. Zwróć uwagę, że w ramach sektorów okupacyjnych istniały tzw.

eksklawy, czyli terytoria przynależne do zachodnich sektorów, ale ze wszystkich stron otoczone obszarem okupacji sowieckiej, a od 1949 r. – Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Takich eksklaw było dziesięć i wszystkie miały niewielkie rozmiary. Na przykład jedna z nich, Steinstücken w dzielnicy Wannsee, zajmowała powierzchnię ok. 12 hektarów. Steinstücken jako jedyna była też zamieszkana, przez ok. 200 ludzi. Pozostałe eksklawy stanowiły m.in. nieużytki, cmentarz lub ogródki działkowe.

Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o. na podstawie Stefan-Xp, Wikimedia Commons, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

4 października 1957 r. Sowieci zdołali umieścić w przestrzeni kosmicznej sztucznego satelitę o nazwie Sputnik. Rakieta, która wyniosła go na orbitę okołoziemską, miała moc wystarczającą do przeniesienia głowicy jądrowej na kontynent amerykański. Radziecki sukces sprawił więc, że w Stanach Zjednoczonych ogromnie wzrosło poczucie zagrożenia atakiem nuklearnym. W rzeczywistości Sowietom brakowało jednak odpowiedniej techniki oraz funduszy, aby wyprodukować taką liczbę rakiet, aby realnie zagrozić atakiem na USA. Chruszczow liczył natomiast, że paniczna obawa przed wojną nuklearną skłoni Zachód do ustępstw. Roszczenia Kremla dotyczyły m.in. Berlina Zachodniego – sowiecki przywódca żądał wycofania stamtąd zachodnich wojsk.

Amerykanie nie zamierzali jednak w tej kwestii ustępować. Kiedy w maju 1960 r.

Sowieci zestrzelili nad swoim terytorium amerykański samolot szpiegowski U‐2, poirytowany Chruszczow odwołał planowaną w Paryżu konferencję pokojową w sprawie Niemiec. Tym samym po raz kolejny, od czasu pierwszego kryzysu berlińskiego, Berlin znalazł się w centrum wydarzeń zimnej wojny.

Mapa przedstawiająca podział wpływów w Europie po II wojnie światowej.

Dlaczego Szwajcaria pozostała neutralna?

Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie na onalww2museum.org, licencja: CC BY-SA 3.0.

(4)

Szczelina w żelaznej kurtynie

Sytuacja w NRD i Berlinie Wschodnim budziła tymczasem obawy władz sowieckich i wschodnioniemieckich władz komunistycznych.

W czerwcu 1953 r. wybuchło w Berlinie Wschodnim masowe powstanie antykomunistyczne, a rozruchy szybko rozprzestrzeniły się na całą republikę. Skala buntu zaskoczyła przywództwo Socjalistycznej Partii Jedności Niemiec (SED). Władzę komunistów w NRD ocaliła zdecydowana i brutalna interwencja wojsk sowieckich. Upadek powstania w NRD pociągnął za sobą szeroko zakrojone represje władz wobec jego uczestników. Ponadto komuniści wzmocnili kontrolę nad społeczeństwem poprzez zwiększenie roli służb specjalnych: Stasi.

Zadbali także o uszczelnienie granic z RFN, aby zapobiec popowstaniowej emigracji wschodnich Niemców na Zachód.

Luką w systemie granicznym pozostawał jednak Berlin Zachodni, ponieważ wciąż stosunkowo łatwo było przedostać się ze wschodniej części miasta do któregoś z sektorów zachodnich. Bywało, że granica między dwiema częściami Berlina przebiegała wzdłuż tych samych ulic. Przez różne strefy przejeżdżała także kolejka metra, zaś wschodni berlińczycy chodzili do zachodniej części miasta uczyć się, pracować lub robić zakupy. Wobec braku perspektyw na gruntowne zmiany polityczne oraz trudną sytuację ekonomiczną w NRD wielu mieszkańców kraju decydowało się wykorzystać możliwość stosunkowo łatwej emigracji przez Berlin. Ucieczki przybrały charakter masowy. W latach 1945–1961 z terenu sowieckiej strefy okupacyjnej, a później NRD uciekło na Zachód aż 2,65 mln osób. Niemcy Wschodnie opuszczali głównie młodzi, energiczni i dobrze wykształceni ludzie, osłabiając tym samym potencjał wschodnich Niemiec.

Masowy eksodus był też ciosem dla prestiżu państwa, które – w planach Sowietów – miało odgrywać rolę „wizytówki” bloku państw komunistycznych na Zachodzie. Aby zahamować falę ucieczek, władze NRD zdecydowały się wznieść mur, który skutecznie podzieliłby Berlin na dwie części. Zgodę na takie rozwiązanie wyraził Nikita Chruszczow, który postanowił skorzystać z okazji, aby sprawdzić, na ile może sobie pozwolić w stosunkach z Zachodem.

1 stycznia 1961 r. żołnierze straży granicznej NRD montują pierwsze ogrodzenia odseparowujące Berlin Wschodni od części zachodniej. Zwróć uwagę, że początkowo

„mur” był po prostu kolczastą siatką. Formę monumentalnej betonowej konstrukcji przyjmował stopniowo w kolejnych latach.

Źródło: Georgi/ BEW/Ullstein/polityka.pl, Georgi/ BEW/Ullstein, tylko do użytku edukacyjnego.

„Antyfaszystowski mur obronny”

„Niemieccy budowlańcy są zajęci budowaniem mieszkań. […] Nikt nie ma zamiaru wznosić muru” – deklarował w połowie czerwca 1961 r.

podczas konferencji prasowej wschodnioniemiecki przywódca Walter Ulbricht. Jak się okazało, słowa Ulbrichta stanowiły jedynie zasłonę dymną dla prawdziwych zamierzeń komunistów, już bowiem w nocy z 12 na 13 sierpnia 1961 r. rozpoczęły się prace mające na celu

Wnętrze Sputnika 1, pierwszego sztucznego satelity Ziemi.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

(5)

odcięcie stolicy NRD od Berlina Zachodniego. Początkowo były to zasieki z drutu kolczastego, dopiero później powstawał 2–3‐metrowy mur z pustaków lub cegieł.

Prace nad budową muru berlińskiego w 1961 r., który propaganda komunistyczna nazywała „antyfaszystowskim murem obronnym”. Zwróć uwagę na stroje

„budowniczych” – obok służb mundurowych w prace budowlane zaangażowani byli także cywile.

Aby uszczelnić mur, komunistyczne władze wysiedliły mieszkańców przygranicznych kamienic oraz zamurowały wejścia do stacji metra łączącego obie części miasta. W latach 70. istniał już

rozbudowywany system umocnień, wieżyczek strażniczych, bunkrów oraz zasieków. Rządy zachodnie, z władzami USA na czele, zgodnie z nadziejami Chruszczowa nie zareagowały na budowę muru w sposób zdecydowany. Wpływ na bierność Zachodu miały obawy przed wojną nuklearną. Prezydent USA John F. Kennedy tak miał skomentować to, co wydarzyło się w Berlinie: „Niezbyt ładne rozwiązanie, ale tysiąc razy lepsze od wojny”. Amerykański

przywódca przyjął nawet taką opcję z ulgą, gdyż odgrodzenie Berlina Wschodniego od części zachodniej zmniejszało ryzyko kolejnej blokady miasta przez Sowietów. Nerwowości nie wykazał także kanclerz RFN Konrad Adenauer, który pojawił się przy murze dopiero dwa tygodnie po rozpoczęciu jego budowy. Na szybki i zdecydowany słowny protest zdecydował się natomiast socjaldemokratyczny burmistrz Berlina Zachodniego, późniejszy kanclerz RFN Willy Brandt.

Niemniej jednak budowa muru berlińskiego zwiększyła napięcie pomiędzy ZSRS a USA i doprowadziła do poważnego kryzysu.

W październiku 1961 r. przy przejściu granicznym w centrum miasta Checkpoint Charlie stanęły naprzeciwko siebie w pełnej gotowości bojowej czołgi amerykańskie i sowieckie. Incydent był odpowiedzią na zatrzymanie przez Sowietów amerykańskiego dyplomaty. Załogi czołgów otrzymały rozkazy, aby odpowiadać ogniem jedynie w przypadku ataku przeciwnika. Czołgiści, oddaleni od siebie o zaledwie 200 metrów, pozostali na swoich pozycjach przez dwa dni. „Tylko sekundy i metry dzieliły nas od nieszczęścia” –

wspominał ówczesny ambasador sowiecki w RFN. W powszechnym odczuciu incydent groził wybuchem trzeciej wojny światowej, która z kolei mogła się przerodzić w konﬂikt nuklearny. Ostatecznie jednak obie strony zdecydowały się wycofać czołgi.

Budowa muru berlińskiego nie zahamowała zupełnie emigracji z NRD do RFN.

Do legendy przechodziły rozmaite formy prób ucieczek z Berlina Wschodniego na Zachód. Od 13 sierpnia 1961 r. do 9 listopada 1989 r. zorganizowano 5075 udanych ucieczek na Zachód. Aby przedostać się do Berlina Zachodniego lub RFN, wykorzystywano rozmaite sposoby. W listopadzie 1961 r. pięć osób sforsowało mur w przedwojennym opancerzonym samochodzie. Natomiast 5 grudnia 1961 r. wschodnioniemiecki maszynista uprowadził pociąg, którym przedostał się do Berlina Zachodniego. W kwietniu 1963 r. pewien mechanik wojskowy ukradł z jednostki czołg i przebił się nim przez mur. Wraz

z uszczelnianiem blokady udanych prób ucieczek było coraz mniej. Na fotograﬁi widzimy 77-letnią „babcię Schulze”, której udało się wydostać z NRD, zanim mur został uszczelniony, domy wzdłuż niego wysiedlone, a ich okna zaślepione.

W ciągu 28 lat istnienia muru podczas próby jego przekroczenia zginęło od ok.

80 do ponad 200 osób (władze NRD zaniżały liczbę oﬁar).

Źródło: Alex Waidmann /BEW /Ullstein/polityka.pl, tylko do użytku edukacyjnego.

(6)

Prezydent Kennedy początkowo nie zareagował nerwowo na budowę muru berlińskiego. W czerwcu 1963 r. odwiedził jednak Berlin Zachodni. Wygłosił wówczas znakomite przemówienie, w którym deklarował: „Wszyscy wolni ludzie, gdziekolwiek żyją, są obywatelami Berlina, i również ja, jako wolny człowiek, z dumą mówię:

»Jestem berlińczykiem«”. Powiedział także: „Wolność stwarza wiele problemów, a demokracja nie jest doskonała, ale przecież nigdy nie musieliśmy wznosić muru, żeby trzymać na uwięzi ludzi, żeby zapobiegać ich ucieczkom z kraju”. Oświadczenie prezydenta, jakkolwiek błyskotliwe, miało znaczenie jedynie propagandowe. Zwróć uwagę, że podczas wizyty Kennedy’ego w Berlinie umocnienia muru berlińskiego były już całkiem solidne. Jakie elementy o tym świadczą?

Źródło: Bundesarchiv/archiwum TVP.info, tylko do użytku edukacyjnego.

Mur berliński przetrwał do jesieni 1989 roku. 9 listopada, na fali przemian demokratycznych w Europie Środkowo‐Wschodniej, Niemcy przystąpili do spontanicznej akcji rozbiórki muru, znienawidzonego symbolu zimnej wojny. W stolicy zjednoczonych Niemiec przetrwały jedynie nieliczne fragmenty bariery dzielącej niegdyś miasto na dwie części.

9 listopada 1989 roku. Niemcy spontanicznie burzą mur berliński. Zwróć uwagę na to ludzi z aparatami fotograﬁcznymi: jak sądzisz, dlaczego chcieli uwiecznić moment upadku muru?

Źródło: tylko do użytku edukacyjnego, dostępny w internecie: wyborcza.pl.

Mur berliński w kulturze

Słownik

Checkpoint Charlie

(z ang. punkt kontrolny Charlie) w czasie zimnej wojny jedno z najbardziej znanych przejść granicznych między NRD a Berlinem Zachodnim; mieściło się na ulicy Friedrichstrasse, na skrzyżowaniu z Zimmerstraße, w centrum Berlina, stąd oﬁcjalna nazwa przejścia po stronie NRD‐owskiej: Zimmerstraße.

indoktrynacja

(z łac. in- – pierwszy człon w wyrazach złożonych wzmacniający znaczenie drugiego + doctrina – nauka) świadomy i systematyczny proces, którego celem jest wpojenie człowiekowi określonych przekonań, zwłaszcza religijnych, politycznych lub społecznych, korzystający z propagandy, stosowanej przez środki masowego przekazu oraz system oświaty

kryzys sueski

(7)

militarna agresja Wielkiej Brytanii, Francji i Izraela na Egipt, która rozpoczęła się 29 października 1956. Agresja została poprzedzona decyzją Egiptu o nacjonalizacji Kanału Sueskiego (26 lipca 1956), jednak rzeczywistą przyczyną wybuchu wojny było pragnienie Wielkiej Brytanii i Francji utrzymania kontroli nad Kanałem. Do sojuszu mocarstw dołączył Izrael, którego władze obawiały się agresji ze strony państw arabskich

Powstanie węgierskie 1956

nazywane dziś często rewolucją 1956 – zbrojne wystąpienie ludności węgierskiej przeciwko władzy komunistycznej, które wybuchło 23 października 1956 roku i trwało do 10 listopada tego roku, kiedy to zostało ostatecznie stłumione przez zbrojną interwencję Armii Radzieckiej

Sputnik

(ros. Спутник, „towarzysz podróży”) seria pierwszych radzieckich sztucznych satelitów Ziemi Socjalistyczna Par a Jedności Niemiec (SED)

(SPJN, niem. Sozialistische Einheitspartei Deutschlands, SED) partia polityczna sprawująca rządy w Niemieckiej Republice Demokratycznej; założona została w 1946 r., a rozwiązana w 1990

Stasi – Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego Niemieckiej Republiki Demokratycznej

(niem. Ministerium für Staatssicherheit (MfS), powszechnie zwane Stasi) policja polityczna w Niemieckiej Republice Demokratycznej;

wyłączona spod kontroli parlamentarnej inwigilowała wszystkie dziedziny życia obywateli U-2

(skrót od Lockheed U‐2) amerykański wysokościowy samolot rozpoznawczy zbudowany na zamówienie CIA, lecz użytkowany również przez USAF i NASA

Słowa kluczowe

Berlin Wschodni, Berlin Zachodni, East Side Gallery, kryzys berliński, mur berliński, powstanie berlińskie, propaganda, Stasi, zimna wojna

Bibliograﬁa

P. Johnson, Historia świata od roku 1917 do lat 90‐tych, Warszawa 1992.

J. Krasuski, Europa Zachodnia po II wojnie światowej – dzieje polityczne, Poznań 1990.

W. Laqueur, Historia Europy 1945–1992, Londyn 1993.

Artykuł Krakowski Oddział IPN i „Dziennik Polski” przypominają. Zburz pan ten mur!, Dziennik Polski.

Artykuł Berlin 1961: Czołgi przy Checkpoint Charlie, „Ale Historia”, Wyborcza.pl, 2016.

Przemówienie Johna F. Kennedy’ego w Berlinie 23 czerwca 1963, dostępny w: pracownik.kul.pl.

(8)

Schemat interaktywny

Polecenie 1

Zapoznaj się z mapą i schematem, a następnie wykonaj polecenia.

Berlin i przejścia graniczne.

Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o. na podstawie krainaoza.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.

Mur berliński.

Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o. na podstawie krainaoza.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 2

Wyobraź sobie, że pracujesz dla biura podróży. Opracuj ulotkę, która zachęciłaby turystów do odwiedzenia pozostałości (dzisiaj już bardzo skromnych) muru berlińskiego. Postaraj się zaciekawić potencjalnych klientów. Zachowaj przy tym powagę. Pamiętaj, że budowa muru spowodowała wiele ludzkich dramatów.

Twoja odpowiedź

Polecenie 3

Rozstrzygnij, czy z punktu widzenia władz NRD niezwykle kosztowna budowa i szalenie drogie utrzymanie muru berlińskiego były przedsięwzięciem opłacalnym politycznie, ekonomicznie i propagandowo.

(9)

Sprawdź się

Uwaga!

Rozwiązując ćwiczenia, wcielisz się w rolę dziennikarza i jednocześnie świadka wydarzeń związanych z budową muru berlińskiego.

Dlatego twoja praca będzie polegała na wykonaniu kilku dziennikarskich zadań. Powodzenia!

Ćwiczenie 1

Dopasuj podpisy do właściwych ilustracji. Następnie zmień podpisy w taki sposób, aby mogły się stać przyciągającymi uwagę czytelnika tytułami artykułów.

Źródło: Ilustracje: domena publiczna, Wikimedia Commons; lic. CC BY-SA 3.0, Bundesarchiv; lic. edukacyjna, dw.com; lic. edukacyjna, Ze ler, dw.com.

„Incydent na Checkpoint Charlie”

„Przemówienie Johna F. Kennedy’ego w Berlinie Zachodnim 26 czerwca 1963 r."

„Przemówienie Waltera Ulbrichta krótko przed początkiem budowy muru berlińskiego”

„Nieudana próba ucieczki z Berlina Wschodniego do Berlina Zachodniego”

„Prace nad wzmocnieniem muru berlińskiego”

Ćwiczenie 2

Napisz notatkę dotyczącą sytuacji w Niemczech Wschodnich przed budową muru berlińskiego, używając poniższych pojęć.

輸

醙

難

(10)

Ćwiczenie 3

W październiku 1961 r. przy przejściu granicznym w centrum miasta Checkpoint Charlie doszło do poważnego incydentu. Naprzeciwko siebie stanęły czołgi sowieckie i amerykańskie. Wyobraź sobie, że jesteś radiowym korespondentem amerykańskim, który na miejscu śledzi napiętą sytuację w Berlinie. Nagraj „na gorąco” komunikat dotyczący tego wydarzenia. Wykorzystaj informacje z poniższych fotograﬁi.

Ilustracja A

Amerykańskie czołgi przy przejściu Checkpoint Charlie. Naprzeciwko – czołgi sowieckie. Fotograﬁa z 28 września 1961 r.

Ilustracja B

Na zdjęciu widać amerykańskie czołgi, żołnierzy oraz zachodnich dziennikarzy. Napisy na tablicy (te same w językach angielskim, rosyjskim, francuskim):

„Opuszczasz amerykański sektor. Zabrania się posiadania broni poza osobami do tego uprawnionymi w czasie pełnienia obowiązków służbowych. Stosuj się do zasad ruchu drogowego”.

Źródło: Tobias-Maverick Neumann, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

醙

(11)

Ćwiczenie 5

Jako komentator polityczny scharakteryzuj, na jakie aspekty budowy muru berlińskiego zwrócili uwagę karykaturzyści.

Ilustracja A

Napis na bombie: Kryzys berliński. Postaci to Nikita Chruszczow (większa) i Walter Ulbricht (mniejsza).

Źródło: Peter Leger, Bundesarchiv, tylko do użytku edukacyjnego, dostępny w internecie: hdg.de.

Ilustracja B

Napisy: Zachód (West), Wschód (Ost). Napis pod mostem: Berlin Zachodni.

Źródło: Peter Leger, Das Bundesarchiv, tylko do użytku edukacyjnego, dostępny w internecie: hdg.de.

Ćwiczenie 4

Napisz, jak mogłaby wyglądać notatka o incydencie dla prasy sowieckiej.

輸

(12)

Ćwiczenie 6

Wstaw brakujące zdania w odpowiednie miejsca w tekście.

Musiało jednak minąć jeszcze ponad 27 lat, by ten mur runął., Zdjęcia z miejsca tragedii szybko obiegły zachodni świat, wywołując powszechne oburzenie., Leżał tam przez prawie godzinę, rozpaczliwie wzywając pomocy., Gdy w końcu zabrali go do szpitala, było już za późno., To Helmut Kulbeik i Peter Fechter, młodzi murarze z Niemieckiej Republiki Demokratycznej, próbowali ucieczki do Berlina Zachodniego.

Było wczesne piątkowe popołudnie 17 sierpnia 1962 roku, gdy w okolicy Zimmerstraße rozległy się strzały. Jeden, dwa, ponad trzydzieści…

...

Kulbeik poradził sobie z drutem kolczastym i niewysokim jeszcze wówczas murem. Fechter miał mniej szczęścia. Traﬁony kulą enerdowskiego pogranicznika, osunął się na ziemię jeszcze po stronie wschodnioniemieckiej.

...

Ani zachodnioberlińscy policjanci, ani znajdujący się w pobliżu amerykańscy żołnierze nie chcieli ryzykować przejścia na stronę NRD.

Wschodnioniemieccy pogranicznicy również bezczynnie patrzyli, jak osiemnastolatek się wykrwawia.

...

Peter Fechter nie był ani pierwszą, ani ostatnią oﬁarą muru berlińskiego. Umierał jednak na oczach licznych gapiów i fotoreporterów.

...

Amerykański tygodnik „Time” pisał o „murze hańby”.

...

Źródło: Na podstawie artykułu Mur hańby, Instytut Pamięci Narodowej.

Ćwiczenie 7

Wschodni Niemcy dokonywali cudów kreatywności, aby dostać się przez mur berliński na Zachód. Ludzie uciekali kanałami, kopali tunele, prześlizgiwali się na kablu antenowym nad murem, budowali balony na gorące powietrze. Często takie próby kończyły się śmiercią śmiałków, chociaż niektórym udawało się zbiec. Wyobraź sobie, że jesteś jednym z uciekinierów z Niemiec Wschodnich, który zdołał przedostać się na Zachód. Wytłumacz dziennikarzom zachodniej telewizji, dlaczego zdecydowałeś/zdecydowałaś się na tak ryzykowny krok.

難

(13)

Ćwiczenie 8

Dziennikarze chcą przeprowadzić z tobą wywiad i przysłali ci serię pytań. Przygotuj krótkie notatki z opiniami na każdy z tematów.

Jak oceniasz decyzję Chruszczowa o budowie muru berlińskiego?

Jak oceniasz reakcję prezydenta Kennedy’ego na budowę muru?

Czy słusznie mur jest atrakcją turystyczną?

Czy powinno się upamiętniać oﬁary, które spowodował, czy radość z jego zburzenia?

Dlaczego to upadek muru berlińskiego stał się międzynarodowym symbolem upadku komunizmu, a nie np. powstanie Solidarności czy wybory 1989 r. w Polsce?

(14)

Dla nauczyciela

Autor: Marcin Sawicki Przedmiot: Historia

Temat: Betonowa granica dwóch światów. Budowa muru berlińskiego Grupa docelowa:

III etap edukacyjny, liceum ogólnokształcące, technikum Podstawa programowa:

zakres podstawowy

LI. Świat po II wojnie światowej. Początek zimnej wojny.

Uczeń:

5) charakteryzuje powojenny problem niemiecki.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się, kompetencje obywatelskie,

kompetencje w zakresie przedsiębiorczości.

Cele operacyjne:

Uczeń:

wyjaśnia powody budowy muru berlińskiego;

wskazuje przyczyny ucieczek Niemców wschodnich na Zachód;

prezentuje przykłady funkcjonowania muru w kulturze XX w.;

tłumaczy przyczyny zainteresowania artystów murem berlińskim.

Strategie nauczania:

konstruktywizm, lekcja odwrócona.

Metody i techniki nauczania:

prezentacja uczniowska, inscenizacja,

praca z uczniem zdolnym,

praca ze źródłem ikonograﬁcznym, rozmowa nauczająca.

Formy zajęć:

praca całego zespołu klasowego, praca w grupach,

praca z uczniem zdolnym.

Środki dydaktyczne:

tablica, pisaki, plansze, komputer lub kilka stanowisk komputerowych.

Przebieg lekcji Przed lekcją:

Przed lekcją nauczyciel typuje grupę uczniów do przygotowania inscenizacji: Konferencja prasowa w Berlinie Zachodnim z udziałem uciekiniera z Niemiec Wschodnich. W inscenizacji powinni wziąć udział: prowadzący, uciekinier, kilku (np. 5, 6) dziennikarzy.

Uczniowie wytypowani do inscenizacji powinni przed lekcją zapoznać się z tekstem wprowadzającym do lekcji. Dwie pozostałe grupy

(15)

przygotowują krótkie prezentacje multimedialne: 1) okoliczności budowy muru berlińskiego i 2) mur berliński w kulturze: sztukach plastycznych i muzyce.

Faza wstępna:

1. Prowadzący lekcję określa cel zajęć i informuje uczniów o ich planowanym przebiegu. Przedstawia kryteria sukcesu oraz wyświetla na tablicy temat lekcji.

2. Nauczyciel prosi, aby uczniowie przypomnieli, dlaczego wybuchło powstanie berlińskie w 1953 r. i jakie były jego konsekwencje.

Wybrana lub wskazana osoba udziela odpowiedzi, prowadzący się do niej ustosunkowuje, udzielając informacji zwrotnej.

Faza realizacyjna:

1. Następnie nauczyciel przypomina, że część uczniów miała przygotować dwie różne prezentacje. Najpierw prosi o przedstawienie efektów pracy przedstawiciela grupy, która zajmowała się tematem okoliczności budowy muru berlińskiego. Ustala czas na prezentację.

2. Wskazana osoba (albo ochotnik) przedstawia prezentację, uczniowie z drugiej grupy mogą robić notatki i dopytywać o interesujące ich szczegóły, uczniowie z prezentującej grupy mogą dopowiadać ważne informacje. Na koniec nauczyciel omawia pracę uczniów.

3. Praca z multimedium („Schemat interaktywny”). Nauczyciel poleca, aby uczniowie zapoznali się w czteroosobowych grupach ze schematem i wykonali polecenie 2: „Wyobraź sobie, że pracujesz dla biura podróży. Opracuj ulotkę, która zachęciłaby turystów do odwiedzenia pozostałości (dzisiaj już bardzo skromnych) muru berlińskiego. Postaraj się zaciekawić potencjalnych klientów.

Zachowaj przy tym powagę. Pamiętaj, że budowa muru spowodowała wiele ludzkich dramatów”. Uczniowie pracują w grupach nad zadaniem, następnie losowo wybrane dwie grupy przedstawiają wyniki swojej pracy.

4. Nauczyciel zapowiada inscenizację konferencji prasowej z uciekinierem z Berlina Wschodniego. Wytypowani wcześniej uczniowie biorą udział w inscenizacji, pozostała część klasy odgrywa rolę publiczności. Pytania dziennikarzy mogą dotyczyć m.in. warunków życia w Berlinie Wschodnim, powodów ucieczki i sposobów jej organizacji, różnic między Berlinem Wschodnim a Zachodnim. Po inscenizacji następuje jej wspólne omówienie.

5. Druga z prezentacji uczniowskich dotycząca funkcjonowania muru berlińskiego w kulturze. Uczniowie z drugiej grupy mogą robić notatki i dopytywać o interesujące ich szczegóły, uczniowie z prezentującej grupy mogą dopowiadać ważne informacje. Na koniec nauczyciel omawia pracę uczniów.

Faza podsumowująca:

1. W ramach podsumowania nauczyciel poleca, aby uczniowie przypomnieli przyczyny powstania muru berlińskiego oraz emigracji wschodnich Niemców na Zachód. Zadaje pytanie: Dlaczego tak brzydka i budząca grozę budowla jak mur berliński stała się jednym z symboli XX w.? Uczniowie odpowiadają, nauczyciel udziela im informacji zwrotnej.

2. Nauczyciel omawia przebieg zajęć, wskazuje mocne i słabe strony pracy uczniów. Może ocenić pracę wylosowanej grupy albo uczestników inscenizacji.

Praca domowa:

1. Wykonaj polecenie 3: „Rozstrzygnij, czy z punktu widzenia władz NRD niezwykle kosztowna budowa i szalenie drogie utrzymanie muru berlińskiego były przedsięwzięciem opłacalnym politycznie, ekonomicznie i propagandowo”.

Materiały pomocnicze:

P. Johnson, Historia świata od roku 1917 do lat 90‐tych, Warszawa 1992.

J. Krasuski, Europa Zachodnia po II wojnie światowej – dzieje polityczne, Poznań 1990.

W. Laqueur, Historia Europy 1945–1992, Londyn 1993.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Schemat interaktywny może zostać wykorzystany w lekcji o zjednoczeniu Niemiec jako przypomnienie podziału Berlina i znaczenia muru berlińskiego w przemianach 1989 r.