Scenariusz zajęć
IV etap edukacyjny, język polski
Temat: Swobodnie, oficjalnie, emocjonalnie, oceniająco – o różnych stylach wypowiedzi
Treści kształcenia:
I. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji.
3. Świadomość językowa. Uczeń:
8) odróżnia słownictwo neutralne od emocjonalnego i wartościującego, oficjalne od swobodnego.
Cele operacyjne:
● Tworzy krótkie inscenizacje, sceny dialogowe na określony temat,
● Poprawnie wnioskuje, dokonując analizy obserwowanych zjawisk,
● Zauważa wpływ kontekstu, sytuacji i sposobu wypowiedzi na ocenę barwy uczuciowej wyrazu,
● Potrafi prezentować swoje opinie,
● Zabiera głos w dyskusji, potrafi dzielić się swoimi spostrzeżeniami z innymi,
● Podejmuje próby definiowania pojęć,
● Nazywa dostrzeżone zjawiska,
● Dostrzega relacje przyczynowo-skutkowe,
● Prowadzi proste obserwacje zjawisk językowych, potrafi, posługując się tokiem dedukcji, znaleźć ich przyczynę,
● Ma odpowiedni zasób słownictwa, pozwalający na gromadzenie określeń synonimicznych, podaje przykłady synonimów ekspresyjnych.
Nabywane umiejętności:
● Doskonalenia umiejętności gromadzenia słownictwa,
● Doskonalenia precyzji językowej,
● Rozróżniania różnych rodzajów słownictwa, przypisywania im określonego przeznaczenia,
● Rozpoznawania wyznaczników wypowiedzi oficjalnych, sankcjonowania sytuacji wymagających posługiwania się słownictwem oficjalnym,
● Dbałości o doskonalenie stylu wypowiedzi w zależności od sytuacji nadawczo- odbiorczej.
Kompetencje kluczowe:
● Porozumiewanie się w języku ojczystym,
● Umiejętność uczenia się.
1
Środki dydaktyczne:
● Zasób multimedialny: film „Gdzie kryją się emocje w wypowiedzi?”,
● Sprzęt multimedialny: komputer, projektor multimedialny, tablica interaktywna,
● Przygotowane przez nauczyciela kartki do ćwiczeń stylistyczno-językowych z przykładowymi określeniami (w treści scenariusza).
Metody nauczania:
● Praktyczne: pokaz, ćwiczenia przedmiotowe,
● Problemowe: dyskusja, rozmowa kierowana,
● Aktywizujące: inscenizacja, metaplan,
● Eksponująca: film.
Formy pracy:
● Zbiorowa,
● Indywidualna jednolita,
● Grupowa zróżnicowana.
Przebieg zajęć:
Etap przygotowawczy
Nauczyciel prosi uczniów o przygotowanie na kolejne zajęcia w parach lub małych zespołach scenek z krótkimi dialogami, które zilustrują następujące sytuacje:
● Spotkanie dwóch kolegów na ławeczce przed blokiem – rozmowa na temat ulubionej gry komputerowej.
● Spotkanie dwóch starszych pań pod kościołem – wymiana zdań na temat: „Dawno pani nie widziałam, co słychać?”.
● Rozmowa dyrektora szkoły z rodzicami na temat problemów z ich synem.
● Rozmowa dwóch przedstawicieli rady gminy na temat wzniesienia pamiątkowego pomnika w miejscowości, którą reprezentują.
● Kasjerka przekazuje swoje stanowisko pracy koleżance z drugiej zmiany.
Etap wstępny
Nauczyciel po powitaniu z uczniami prosi o odegranie przygotowanych przez nich scenek.
Udziela im następujących wskazówek do obserwacji w trakcie przedstawień innych grup:
● Jakie sytuacje prowokują do tworzenia wypowiedzi nacechowanych emocjonalnie?
● Kiedy nasza werbalizacja jest mało ekspresywna?
● Która ze scenek pokazała największy ładunek emocjonalny, a która najmniejszy?
● Które z zainscenizowanych wypowiedzi mają bardziej oficjalny charakter, a które swobodny? Dlaczego?
● Skąd się bierze ton i charakter wypowiedzi?
Po inscenizacjach nauczyciel, odnosząc się do zadanych uprzednio pytań, inicjuje krótką dyskusję na temat doboru słownictwa uzależnionego od charakteru wypowiedzi. Następnie na zakończenie tej części zajęć prezentuje temat lekcji, omawia pokrótce jej cele. Zapisuje na tablicy cztery określenia charakteryzujące różne style wypowiedzi zawarte w temacie:
2
swobodnie, oficjalnie, emocjonalnie, oceniająco. Prosi uczniów o zastanowienie się i próbę odpowiedzi na pytania:
● Spróbujcie sprecyzować: swobodnie – czyli jak? Oficjalnie – czyli jak? Emocjonalnie – czyli jak? Oceniająco – czyli jak?
Uczniowie, rozważając charakterystyki, style i tony wypowiedzi, powinni wskazywać różne relacje nadawczo-odbiorcze oraz konkretne sytuacje wymuszające określone wypowiedzi i dobór słownictwa. Najistotniejsze hasła z ich pomysłów można zapisywać pod określeniami zanotowanymi na tablicy, tworząc metaplan.
Etap realizacji
Nauczyciel informuje uczniów, że w kolejnej części zajęć jednym z ich istotnych elementów będzie projekcja filmu. Nawiązując do tej sytuacji, prosi o stworzenie wypowiedzi mających na celu zaproszenie do obejrzenia filmu, uzależnionych od konkretnych sytuacji:
● Do obejrzenia filmu edukacyjnego zaprasza nauczyciel swoich uczniów.
● Takie samo zaproszenie kieruje koleżanka do koleżanki. Film może być niekoniecznie edukacyjny, ale jej zdaniem bardzo interesujący.
● Wypowiedź zapraszająca do obejrzenia pada z ust prezenterki telewizyjnej.
Uczniowie tworzą krótkie, jednozdaniowe komunikaty, a następnie, prezentując je, omawiają, które z nich są bardziej emocjonalne, które neutralne, a które wartościujące.
Na zakończenie nauczyciel zapowiada projekcję filmu i prosi o podjęcie próby wyłonienia z prezentowanego materiału następujących kwestii:
● O czym informuje słownictwo nacechowane emocjonalnie?
● Co decyduje o sensie, przeznaczeniu wypowiedzi?
● Jakie czynniki nadają charakteru naszym odniesieniom werbalnym?
Po emisji nauczyciel, powracając do zadanych uprzednio pytań, inicjuje krótką dyskusję na temat czynników istotnych dla charakteru wypowiedzi. Uczniowie powinni zauważyć, że wiele zależy od kontekstu, sytuacji i sposobu wypowiedzi, np. intonacji, akcentu, modulacji głosu, a także gestu i mimiki, czyli dużą rolę w przekazywaniu emocji odgrywają środki pozawerbalne. Ich obecność często charakteryzuje język mówiony.
Następnie prowadzący zajęcia prosi uczniów o próbę ustalenia zakresów pojęciowych według przykładowych pytań:
● Które określenia można nazwać ekspresywnymi? Podajcie przykłady.
● Czym charakteryzuje się słownictwo neutralne? Podajcie przykłady.
● Jakie wyrazy zaliczymy do oceniających? Spróbujcie znaleźć przykłady takich określeń.
● Użycie jakich określeń będzie świadczyło o swobodzie wypowiedzi? Wyszukajcie odpowiednie przykłady.
Uczniowie, próbując dokonać typologii środków ekspresji werbalnej, powinni z pomocą wyjaśnień i podpowiedzi nauczyciela dojść do następujących wniosków:
● Wyrazy obrazujące uczucia, oceny i emocje nazywamy ekspresywnymi, a emocjonalnie obojętne – neutralnymi. Wyrazy ekspresywne są potrzebne do wyrażania ocen, postaw i uczuć, jakie budzą pewne zjawiska, osoby, przedmioty.
● Każdy, dokonując oceny, kieruje się różnymi wartościami, np. użytkową, moralną, estetyczną. Słownictwo ekspresywne jest więc bogate liczebnie i zróżnicowane co do barwy uczuciowej.
3
Na zakończenie tej części zajęć nauczyciel zadaje pytania mające na celu uświadomienie uczniom, jak ważny jest odpowiedni dobór słownictwa w wypowiedziach o określonym charakterze:
● Jakich określeń należy unikać w wypowiedziach pisemnych? Weźcie pod uwagę, że każda wypowiedź pisemna ma charakter oficjalny.
● Jakiego rodzaju słownictwa należy unikać w języku urzędowym i naukowym?
● Jakie znaczenie ma użycie wyrazów nacechowanych wartościująco i emocjonalnie w publicystyce i polityce?
● W jakiego rodzaju wypowiedziach słownictwo emocjonalne jest jak najbardziej uzasadnione?
Dokonując podsumowania tego etapu lekcji, polonista powinien podkreślić, jak ważne jest unikanie kolokwializmów i określeń nacechowanych emocjonalnie w wypowiedziach o charakterze oficjalnym.
Etap końcowy
Nauczyciel proponuje na zakończenie kilka ćwiczeń stylistyczno-językowych.
Zadanie 1:
Nauczyciel rozdaje uczniom kartki z określeniami: „został zwolniony z pracy”, „wylali go z roboty”, „spożywali ze smakiem wieczerzę”, „jedli z apetytem kolację”, „pożarli wszystko na kolację”, „głowa”, „czaszka”, „łepetyna”, „kuchmistrz”, „kucharz”, „parzygnat”, „garkotłuk”,
„odrzekł”, „odpowiedział”, „chlapnął ozorem”, „młode kobiety”, „dziewczyny”, „laski”, „mówisz do mnie czy koło mnie”, „kobiety rubensowskie”, „kobiety z nadwagą”, „puszyste panie”,
„tłuste babsztyle”, „duchowny”, „ksiądz”, „klecha”, „ziemniak”, „kartofel”, „pyra”, „grula”,
„zapłacić”, „uiścić”, „wyskoczyć z kasy”.
Prosi uczniów, aby posegregowali wyrazy, zwroty i wyrażenia: wyszczególnili te, których mogą użyć, posługując się językiem pisanym i mówionym oficjalnym, oraz te, które przynależą tylko do języka potocznego, nieoficjalnego.
Zadanie 2:
Nauczyciel prosi, aby uczniowie, pracując w parach, znaleźli jak najwięcej synonimów ekspresywnych, czyli wyrazów o różnej wartości emocjonalnej, do słów neutralnych:
„dziecko” (brzdąc, bąk, pędrak, berbeć, smyk, bachor, bęben, szczeniak, smarkacz, małolat),
„strój” (łachy, fatałaszki, szmaty, kreacje, ciuchy), „wiatr” (wicher, wichura, wietrzyk, zefirek, huragan) i odczytali je.
Na zakończenie nauczyciel zadaje pracę domową:
Napisz krótką relację z jednego dnia w szkole na trzy sposoby:
1. Jako artykuł do gazetki szkolnej.
2. Jako wpis przeznaczony do przeczytania przez Twoich znajomych na portalu społecznościowym.
3. Jako zapis dialogu z koleżanką, z którą wracasz po lekcjach do domu.
Zwróć uwagę, jakim słownictwem operujesz, tworząc poszczególne wypowiedzi.
4
