Jacek Świeca
Forma czynności prawnych po
zmianach Kodeksu cywilnego z dnia
4 marca 2003 r.
Studenckie Zeszyty Naukowe 8/11, 31-36
Jacek Świeca
Form a czyn n ości praw nych po zm ianach
K odeksu cyw ilnego z dnia 4 m arca 2003 r.
U staw a z dnia 14 lutego 2003 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (weszła w życie 15 września 2003 r.) wpro wadziła szereg zm ian w Kodeksie cywilnym, także w księdze pierwszej - część ogólna.
Przedm iotem niniejszego artykułu są zmiany wprowadzone w dziale III ty tu łu IV Kodeksu cywilnego. Dział ten, zatytułowany „Forma czyn ności praw nych” obejmuje w chwili obecnej 10 artykułów.
N iektóre przepisy pozostały bez zmian, w niektórych dokonano tylko redakcyjnych korekt, w innych poważnych zmian. Pojawiły się również nowe artykuły.
Bez zm ian pozostał pierwszy przepis tego działu: art. 73 § 1, który brzmi: „Jeżeli ustaw a zastrzega dla czynności prawnej formę pisemną, czynność dokonana bez zachowania zastrzeżonej formy jest niew ażna tylko wtedy, gdy ustaw a przewiduje rygor nieważności”, oraz § 2 w brzmie niu: „Jeżeli ustaw a zastrzega dla czynności prawnej inną formę szcze gólną, czynność dokonana bez zachowania tej formy je st niew ażna”.
Wspomniana w tym przepisie „inna forma szczególna” to oczywiście forma zastrzeżona przez ustawę, a nie przez umowę stron. Przez inną formę szczególną należy rozumieć każdą formę różniącą się od formy określonej w § 1 pewnymi dodatkowymi wymaganiami - mogą one np. polegać n a nadaniu umowie postaci aktu notarialnego itp .1
Przepis art. 73 nie został, jak wspomniano, zmieniony, niemniej jed n ak związany jest z nim przepis art. 78. A rtykuł ten składa się w chwili obecnej z:
— paragrafu pierwszego, który określa, jakim wymaganiom m usi odpo wiadać form a pisem na („Do zachowania pisemnej formy czynności praw nej wystarczy złożenie własnoręcznego podpisu n a dokum en cie obejmującym treść oświadczenia woli. Do zawarcia umowy wy starcza wym iana dokum entów obejmujących treść oświadczeń woli, z których każdy je st podpisany przez jedną ze s tro n ”), oraz
1 S. Dm owski, S. Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierw sza - część ogólna, W arszawa 2004, s. 307.
— p aragrafu drugiego (zmienionego jedynie pod względem redakcyj nym) - w obecnym brzm ieniu: „Oświadczenie woli złożone w postaci elek troniczn ej op atrzo n e bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym przy pomocy ważnego kwalifikowanego certyfikatu je st rów now ażne z oświadczeniem woli złożonym w formie pisem
nej” (dotychczasowe brzmienie: „...jest równoważne formie pisem nej”).
Jeśli chodzi o kolejny przepis - art. 74, podkreślić należy, iż § 1 tego artyk ułu pozostał niezm ienny i brzmi: „Zastrzeżenie formy pisemnej bez rygoru nieważności m a ten skutek, że w razie niezachowania zastrzeżo nej formy nie je st w sporze dopuszczalny dowód ze świadków ani dowód z przesłuchania stro n na fakt dokonania czynności. Przepisu tego nie stosuje się, gdy zachowanie formy pisemnej jest zastrzeżone jedynie dla wywołania określonych skutków czynności praw nej.”
Istotnej zm ianie uległ natom iast § 2 tego artykułu. Przed wejściem w życie nowelizacji Kodeksu cywilnego, art. 74 § 2 brzm iał następująco: „Jednakże mimo niezachowania formy pisemnej przewidzianej dla celów dowodowych, dowód ze świadków lub dowód z przesłuchania stro n jest dopuszczalny, jeżeli obie strony wyrażą n a to zgodę albo jeżeli fakt doko nania czynności prawnej będzie uprawdopodobniony za pomocą pisma. Sąd może również dopuścić wymienione dowody, jeżeli ze względu na szczególne okoliczności sprawy uzna to za konieczne.”
W chwili obecnej (po dość istotnej modyfikacji) brzm i on: „Jednakże mimo niezachow ania formy pisemnej, dowód ze świadków lub dowód z przesłuchania stro n je st dopuszczalny, jeżeli obie strony wyrażą n a to zgodę (czyli dotąd bez zmian), jeżeli żąda tego konsum ent w sporze z przed siębiorcą, albo jeżeli fakt dokonania czynności prawnej będzie uprawdo podobniony za pomocą pism a”.
W prowadzona zm iana polega zatem, z jednej strony, n a rozszerzeniu wyjątku od wyżej wspomnianego zakazu, ale tylko wtedy gdy zażąda tego konsum ent (co jest wyrazem wzmocnienia pozycji konsum enta w proce sie), a z drugiej strony, n a zniesieniu upraw nienia sądu do przeprowadze nia takiego dowodu z urzędu (co z kolei je st wynikiem tendencji ustaw o dawcy do pozostaw ienia inicjatywy dowodowej w procesie cywilnym samym stronom i znoszenia upraw nienia sądu do działania w tym zakre sie z urzędu).2
W art. 74 został wprowadzony ponadto § 3, który brzm i następująco: „Przepisów o formie pisemnej przewidzianej dla celów dowodowych nie stosuje się do czynności prawnych w stosunkach między przedsiębiorca- mi .
Studenckie Zeszyty Naukowe N r 11
Wprowadzenie tego paragrafu było z kolei wynikiem uwzględnienia szczególnego charak teru obrotu gospodarczego i jego potrzeb. Obrót ten charakteryzuje się bowiem tym, że występujące w nim stosunki, które wynikają z czynności prawnych między przedsiębiorcami, m ają charak te r profesjonalny, który sprawia, że w stosunkach tych ograniczenia do wodowe, o których wspomniano wyżej, nie mają zastosowania.
Godne uwagi jest także, iż wprowadzenie do art. 74 paragrafu trzecie go spowodowało potrzebę skreślenia zdania drugiego w art. VI § 2 u sta wy z dnia 23 kw ietnia 1963 r. - Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny. A rtykuł VI § 2 tej ustaw y brzmiał: „Ponadto w zakresie stosunków h an dlu zagranicznego pozostają w mocy przepisy art. 518-524 i 531 Kodeksu handlowego. W zakresie tych stosunków nie stosuje się przepisów Ko deksu cywilnego o formie pisemnej przewidzianej dla celów dowodowych” - właśnie to drugie zdanie zostało wykreślone. Stosunki handlu zagra nicznego podlegają bowiem w chwili obecnej ogólnej norm ie art. 74 § 3 k.c.3
Kolejna isto tna zm iana dotyczy skreślenia art. 75, który brzmiał: „§ 1. Czynność praw na obejmująca rozporządzenie prawem , którego w artość przenosi dwa tysiące złotych, ja k również czynność praw na, z której w ynika zobowiązanie do świadczenia wartości przenoszącej dwa tysiące złotych, pow inna być stw ierdzona pismem.
§ 2. W wypadku gdy przedm iotem czynności prawnej je st rozporzą dzenie praw em do świadczeń okresowych lub zobowiązanie się do ta kich świadczeń, w artością praw a lub zobowiązania je s t wartość świad czeń za jeden rok, a jeżeli świadczenia m ają trw ać krócej niż rok - wartość za cały czas ich trw a n ia .”
Oczywiście czynności prawne, które zostały dokonane przed u tra tą mocy tego przepisu, podlegają w zakresie formy przepisowi dotychcza sowemu.
Niem niej jednak, uchylenie tego przepisu, wymagającego odpowied niej formy, formy pisemnej dla określonych w nim czynności prawnych, było niezbędne dla zapewnienia skuteczności praw nej oświadczeniom woli składanym przez In te rn e t.4
Bez zm ian pozostał art. 751:
„§ 1. Zbycie lub wydzierżawienie przedsiębiorstw a albo ustanow ie nie n a nim użytkow ania powinno być dokonane w formie pisemnej z pod pisam i n o tarialnie poświadczonymi.” - co oznacza, że podpisy n a po świadczonych dokum entach są składane w obecności notariusza; jeżeli natom iast podpis był złożony nie w obecności notariusza, osoba, k tó ra
3 Ibidem .
4 Ibidem , s. 315.
podpisała, pow inna uznać przed notariuszem złożony podpis za własno ręczny, co notariusz zaznacza w sporządzonym dokumencie. N otarialne poświadczenie podpisu jest dokum entem urzędowym, stanowiącym do wód tego, co zostało w nim urzędowo zaświadczone.”
Form a szczególna, wymagana przez § 1 tego artykułu, może być za stąpiona przez sporządzenie umowy w formie notarialnej, natom iast nie może jej zastąpić żadna inna forma. Z kolei forma ta nie zastępuje innej formy szczególnej wymaganej pod rygorem nieważności, np. formy aktu notarialnego dla przeniesienia własności nieruchomości.
„§ 2. Zbycie przedsiębiorstwa należącego do osoby wpisanej do reje stru powinno być wpisane do rejestru.
§ 3. Przepis § 2 stosuje się odpowiednio w wypadku wydzierżawienia przedsiębiorstw a lub ustanow ienia na nim użytkow ania.”
§ 4. Przepisy powyższe nie uchybiają przepisom o formie czynności praw nych dotyczących nieruchom ości.”
Zmianie nie uległ również art. 76: „Jeżeli strony zastrzegły w umo wie, że określona czynność praw na między nim i powinna być dokonana w szczególnej formie, czynność ta dochodzi do skutku tylko przy zacho w aniu zastrzeżonej formy. Jednakże gdy strony zastrzegły dokonanie czynności w formie pisemnej, nie określając skutków niezachowania tej formy, poczytuje się w razie wątpliwości, że była ona zastrzeżona wyłącz nie dla celów dowodowych.”
Przesądzające znaczenie m a zatem autonom ia woli stron, które mogą same dokonać wyboru formy swoich czynności prawnych, jeżeli ustaw a nie zastrzega dla nich określonej formy, k tó ra m iałaby ch arakter bez względnie obowiązujący.
Należy stwierdzić, iż w przypadku, o którym mowa w zdaniu drugim, sąd nie dokonuje „w razie wątpliwości” wykładni oświadczeń woli, lecz od razu uznaje, że umowa pisemna została zaw arta w celach dowodowych.5
Poważne zm iany dotyczą natom iast art. 77.
Niewłaściwa redakcja dotychczasowego art. 77 powodowała powsta wanie wielu wątpliwości - zarówno w piśmiennictwie, jak i w judykatu- rze.6
A rtykuł 77 uprzednio brzmiał: „Jeżeli umowa została zaw arta na pi śmie, jej uzupełnienie, zm iana albo rozwiązanie za zgodą obu stron, jak również odstąpienie od niej powinno być stwierdzone pism em .”
Obecnie art. 77 brzmi:
„§ 1. Uzupełnienie lub zm iana umowy wymaga zachowania takiej for
5 Wyrok SN z dnia 5 w rześnia 1997 r., I PKN 283/97, O SN A PiUS 1998, N r 11, poz. 331.
Studenckie Zeszyty Naukowe N r 11
my, jak ą ustaw a lub strony przewidziały w celu jej zaw arcia” - jest to zatem jasn a i precyzyjna zasada ogólna dotycząca każdej umowy.
„§ 2. Jeżeli umowa została zaw arta w formie pisemnej, jej rozwiązanie za zgodą obu stron, ja k również odstąpienie od niej albo jej wypowiedze nie powinno być stwierdzone pism em” - w zasadzie ta k ja k poprzednio, podkreślić należy jedynie, że chodzi raczej o to, ażeby potrzebne oświad czenie woli było stwierdzone podpisanym dokum entem , co wcale nie jest jednoznaczne z zachowaniem formy pisemnej dla samego oświadczenia
woli.
W ystarczy więc sporządzenie i podpisanie np. odpowiedniej notatki stwierdzającej dokonanie powyższej czynności prawnej.7
N atom iast inaczej jest w sytuacji opisanej w § 3: „Jeżeli umowa zosta ła zaw arta w innej formie szczególnej, jej rozwiązanie za zgodą obu stron wymaga zachowania takiej formy, jaką ustaw a lub strony przewidziały w celu jej zawarcia; natom iast odstąpienie od umowy albo jej wypowie dzenie powinno być stwierdzone pismem.”
Dodany został art. 771: „W wypadku, gdy umowę zaw artą pomiędzy przedsiębiorcam i bez zachowania formy pisemnej jedna strona niezwłocz nie potwierdzi w piśmie skierowanym do drugiej strony, a pismo to zawie ra zmiany lub uzupełnienia umowy, niezmieniające istotnie jej treści, stro ny wiąże umowa o treści określonej w piśmie potwierdzającym, chyba że druga stro n a niezwłocznie się tem u sprzeciwiła na piśm ie.”
Ustawodawca wprowadził zatem możliwość tzw. modyfikującego przy jęcia oferty.
Przepis ten uwzględnia potrzeby profesjonalnego obrotu określone w konwencji wiedeńskiej o umowach międzynarodowej sprzedaży tow a rów. Ma to odformalizować i uprościć profesjonalny obrót w sytuacji, w której sam e strony dały tem u wyraz zawierając umowę bez zachowa nia formy pisemnej. Tego typu sytuacja ma miejsce w nieskomplikowa nych stosunkach prawnych, w których zazwyczaj wartość umowy jest niewielka.8
A rtykuł 78 i zm iany dotyczące tego przepisu zostały omówione wyżej. A rtykuły 79, 80 i 81 pozostały bez zmian, a ich treść zostanie jedynie przypom niana poniżej.
A rtykuł 79: „Osoba nie mogąca pisać, lecz mogąca czytać może złożyć oświadczenie woli w formie pisemnej bądź w ten sposób, że uczyni na dokumencie tuszowy odcisk palca, a obok tego odcisku inna osoba wypi sze jej imię i nazwisko, umieszczając swój podpis, bądź w ten sposób, że zam iast składającego oświadczenie podpisze się inn a osoba, a jej podpis
7 Ibidem . 8 Ib id em , s. 321.
będzie poświadczony przez notariusza lub wójta (burm istrza, prezyden ta miasta), starostę lub m arszałka województwa z zaznaczeniem, że zo stał złożony n a życzenie nie mogącego pisać, lecz mogącego czytać.”
Nadmienić należy, że po wejściu w życie ustaw y o podpisie elektro nicznym osoba nie mogąca czytać może, niezależnie od sposobu, o któ rym mowa w art. 79, złożyć prawnie skuteczne oświadczenie woli w po staci elektronicznej, opatrzone przez nią jej bezpiecznym i weryfikowanym za pomocą - i w okresie ważności - kwalifikowanego certyfikatu podpi sem elektronicznym .9
A rtykuł 80: „Jeżeli osoba nie mogąca czytać m a złożyć oświadczenie woli na piśmie, oświadczenie powinno być złożone w formie ak tu no ta rialnego.”
Oczywistym jest, że formy tej nie może zastąpić elektroniczna postać oświadczenia woli, ponieważ ani ustaw a o podpisie elektronicznym , ani in na ustaw a nie zrównuje tej formy z formą aktu notarialnego.10
A rtykuł 81:
„§ 1. Jeżeli ustaw a uzależnia ważność albo określone skutki czynno ści prawnej od urzędowego poświadczenia daty, poświadczenie takie jest skuteczne także względem osób nie uczestniczących w dokonaniu tej czyn ności prawnej (data pewna).
§ 2. Czynność praw na m a datę pewną także w wypadkach następują cych:
1) w razie stw ierdzenia dokonania czynności w jakim kolw iek dokum en cie urzędowym - od daty dokum entu urzędowego;
2) w razie um ieszczenia n a obejmującym czynność dokum encie jakiej kolwiek w zm ianki przez organ państwowy, organ jednostki sam o rządu terytorialnego albo przez notariu sza - od daty wzmianki.
§ 3. W razie śmierci jednej z osób podpisanych na dokumencie datę złożenia przez tę osobę podpisu n a dokumencie uw aża się za pew ną od daty śmierci tej osoby.”
W związku z tym przepisem godne uwagi jest dodatkowo zrównanie z urzędowym poświadczeniem daty (datą pewną) podpisu elektroniczne go znakowanego czasem (znakowanie czasem jest to usługa certyfikacyj na dokonywana przez podmiot świadczący usługi certyfikacyjne, polega jące n a dołączaniu do odpowiednio oznaczonych i opatrzonych danych w postaci elektronicznej oznaczenia czasu w chwili wykonania tej usługi oraz poświadczenia elektronicznego ta k powstałych danych przez pod m iot świadczący tę usługę).11
9 Ibidem , s. 332. 10 Ibidem , s. 333. 11 Ibidem , s. 334.
