"Stanisław Staszic - prekursor spółdzielczości chłopskiej w Europie. W 150 rocznicę założenia Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego", Warszawa 1966 : [recenzja]

Józef Duda

"Stanisław Staszic - prekursor

spółdzielczości chłopskiej w Europie.

W 150 rocznicę założenia

Towarzystwa Rolniczego

Hrubieszowskiego", Warszawa 1966 :

[recenzja]

Rocznik Lubelski 11, 166-169

1968

prze d staw ic ie le 81 zaw odów , zrzeszeni w co n a jm n ie j 60 cechach. W śród cechów p rzew ażały jednostkow e. L iczba rzem ieśln ik ó w nie p rz e k ra c z a ła dw u tysięcy. U stró j cechow y k sz tałto w ał się pod w p ły w em są sied n ich w iększych o śro d k ó w m iejskich, głów nie L w ow a i L u b lin a. R zem iosło pozacechow e i w iejsk ie ro zw ija ło się n a j­ silniej w tych sam ych zaw odach co rzem iosło cechow e.

P ra c a nie u strze g ła się ta k że błędów k o re k to rsk ic h (s. 10, 72). W sum ie należy stw ierdzić, że w zbogaciła o n a m a te ria ły ja k im i d y sponuej h isto ry k rzem io sła p o l­ skiego. R ozszerzyła ta k ż e pow ażnie w iedzę o p o łu d niow o-w schodnich te re n a c h obec­ nego w o jew ó d ztw a lubelskiego, k tó ry c h dzieje są zn an e b ardzo słabo.

Ryszard Szczygieł

S ta n isła w S taszic — p r e k u rs o r spółdzielczości c h ło p sk ie j w E uropie. W 150 ro cz­ nicę zało żen ia T o w arzy stw a R olniczego H rubieszow skiego.

W a rsza w a 1966. C e n tra la R olnicza S półdzielni „S am opom oc C h ło p sk a” , ss. 104, 2 nlb.

W ro k u 1966 m in ę ła 150 ro cznica założenia przez S ta n is ła w a S taszica T o w a­ rzy stw a R olniczego H rubieszow skiego. W lite r a tu r z e pośw ięconej dziejom sp ó ł­ dzielczości zw ykło się u w ażać S ta n is ła w a S taszica za p re k u rs o ra spółdzielczości p o lsk iej, a T ow arzystw o przez niego założone za p ie rw sz ą przedspółdzielczą o rg a ­ nizację n a ziem iach polskich. D otychczas nie u k a z a ła się ża d n a p ra c a n au k o w a, k tó ra b y w sposób g ru n to w n y te m a t te n pod jęła. Z tego też w zględu Z arząd G łów ­ ny C e n tra li R olniczej S półdzielni „Sam opom oc C h ło p sk a” p o d ejm u ją c in ic ja ty w ę R ady N aukow ej CRS, zorganizow ał w d n iu 17 czerw ca 1966 r. sp e c ja ln ą sesję n a u ­ kow ą w H rubieszow ie. O m aw ian a p u b lik a c ja za w ie ra m a te ria ły będące dorobkiem tej sesji. N a je j treść sk ła d a ją się obszerne fra g m e n ty lu b streszczen ia w ygłoszo­ nych p rzem ów ień, n au k o w y ch re fe ra tó w oraz głosów w d y sk u sji *.

O tw ie ra ją c sesję n au k o w ą prezes Z arząd u G łów nego CRS „Sam opom oc C hłop­ sk a ” T adeusz J a ń c z y k p o d k reślił, że TR H sta n o w i je d n ą z n ajp ięk n iejsz y ch k a r t postępow ych tra d y c ji n a ro d u polskiego. W pierw szy m re fe ra c ie B ogdan S u c h o ­ d o l s k i p rz e d sta w ił założenia filozofii społecznej S taszica, z k tó re j w y ro sła k o n ­ cepcja T R H 2. P o e m a t S taszica R ód

ludzki

sta n o w ił w in te r p re ta c ji S uchodolskiego „próbę diagnozy rozw oju cy w ilizacji lu d z k iej, p ró b ę diagnozy b łędów i b ra k ó w tej cyw ilizacji, a rów nocześnie m ożliw ości je j n a p ra w ie n ia ” s.

Z ary s dziejów T o w arzy stw a p rz e d sta w ił Jó z ef M a z u r k i e w i c z * 1. M ów iąc o jego genezie p o d k reślił, że przy czy n ą s k ła n ia ją c ą S taszica do u w o ln ie n ia i o b d a­ ro w a n ia chłopów w łości hru b ieszo w sk iej ziem ią b y ła ogólna sy tu a c ja ludności chłop­ skiej w K rólestw ie. Z d an iem a u to ra w koncep cji T o w arzy stw a n ajcie k aw sz e je st ujęcie isto ty i c h a r a k te ru w łasności. „O ryginalnością odznacza się połączenie e le ­ m entów w sp ó ln ej, w zględ n ie g ru p o w e j, w łasności z in d y w id u a ln y m po siad an iem dziedzicznym , połączenie sw ego ro d z a ju zw ierzch n iej w łasności ogółu stow arzyszo­

1 S p ra w o z d an ie z se sji J. L e s k i e w i c z o w a

150-lecie Towarzystwa Hrubie­

szowskiego

„ K w a rta ln ik H isto ry cz n y ” 1966 n r 4, ss. 1020— 1021.

2 B. S u c h o d o l s k i

Stanisław Staszic

—

Ród ludzki i perspektywy jego roz­

woju,

ss. 43—49.

3 T am że, s. 45.

1 J . M a z u r k i e w i c z

Zarys dziejów Hrubieszowskiego Towarzystwa Rol­

niczego,

ss. 50— 58.

n ych z w łasnością uży tk o w ą posiadaczy dziedzicznych, oraz p o łączenia a try b u tó w w łasności zw ierzchniej i uży tk o w ej w osobach posiad aczy dziedzicznych, ja k też p ow iązanie stow arzyszonych obow iązkam i w sp ó łp rac y i w za jem n ej pom ocy, a przez to w p ro w a d ze n ie w k o n se k w e n cji pow ażnych o g raniczeń w łasn o ści” 5. P o zw ala to p atrz eć n a w łasność w T o w arzy stw ie ja k o n a w łasność w fo rm ie i cechach zew ­ n ę trz n y c h p rzy p o m in ający ch w łasność podzieloną, choć w ty p ie sw ym k a p ita listy c z ­ ną, a le z pow ażnym i elem e n ta m i w łasności o k reślonej później ja k o spółdzielcza. Z n aczn a część r e f e r a tu pośw ięcona z o stała om ów ieniu w ażniejszych k ie ru n k ó w d zia­ łalności T o w arzy stw a w la ta c h 1816— 1945. A u to r p o d k reślił, że p ró b y ulep szen ia jego działalności gospodarczej nie zaw sze kończyły się pom yślnie. W ydaje się, że głów nej p rzyczyny tego s ta n u rzeczy należy u p a try w a ć w sła b y ch k o n ta k ta c h z ry n k ie m w ew n ętrz n y m . R ozw inęły się ty lk o za k ła d y zw ią za n e z codziennym ży­ ciem stow arzyszonych (m łyny, cegielnie). S to sunkow o dobrze p rz e d sta w ia ła się n a to m ia st działalność T o w arzy stw a w dziedzinie pom ocy w z a je m n e j, opieki le k a r ­ skiej, opieki n ad sie ro tam i i sta rc a m i, pom ocy d la pogorzelców i o fia r k lę sk ży­ w iołow ych. N a szczególną uw agę za słu g u je sp ra w a szk o ln ictw a i pieczołow icie p ro w a d zo n a a k c ja sty p e n d ió w dla k sz tałcąc ej się m łodzieży, pochodzącej z m ie j­ scowości należących do T o w arzy stw a. O ile w spółczesne S taszicow i re fo rm y m iały zazw yczaj w ja k im ś sto p n iu n a uw ad ze in te re sy dziedziców , to TR H zostało p o ­ w o łan e w yłącznie, ja k m ów i u sta w a, w celu z a p ew n ie n ia „pom yślności m ie sz k ań ­ ców te jż e m a jętn o ści i potom ków ic h ”.

W k o le jn y m r e f e r a c ie 6 L eon M a r s z a ł e k p rz e d sta w ił te cechy TR H , k tó re były id en ty czn e lu b zbliżone do cech stow arzyszeń spółdzielczych, p o w sta ły ch w E u ro p ie w d rugiej połow ie X IX w. N a p o d sta w ie

Ustawy Towarzystwa

z 1822 r. a u to r w y k az ał, w szczegółow ej analizie, o ile założenia T o w arzy stw a b y ły zbieżne z założeniam i późniejszych stow arzyszeń spółdzielczych. S taszic nie o g raniczył się ty lk o do u w o ln ien ia chłopów od pańszczyzny, ale rów nocześnie pow ołał sto w a rz y ­ szenie, k tó re u ła tw iło b y chłopom g ospodarow anie w ich jed n o stk o w y ch gospodar­ stw a c h oraz w spólne gospodarow anie m a ją tk ie m nie rozdzielonym . T ak ie o rg a n i­ zacje chłopskie p o w sta ją w E u ro p ie dopiero w o sta tn ic h dziesięcioleciach X IX w. Z asa d a sam opom ocy — d ru g ie p ro g ra m o w e założenie sto w arzy szeń spółdzielczych — o d eg ra ła w ażną rolę w T o w arzystw ie. T o w arzy stw o R olnicze H rubieszow skie p o ­ w o łan e zostało w p ra w d zie n a p o d sta w ie a k tu fila n tro p ijn e g o , a le sw oje istn ien ie o parło w dużej m ierze n a zasadzie pom ocy w za jem n ej. C h a ra k te r w łasności g ru ­ pow ej T o w arzy stw a był zbliżony do w łasności spółdzielczej głów nie przez to , że część m a ją tk u b y ła w sp ó ln ie za rząd zan a, a jego dochody przezn aczan e n a cele T o w arzy stw a zbliżone z celam i członków . A n alizu ją c c h a ra k te r in s ty tu c ji sa m o rz ą­ dow ych TR H dostrzega w y ra źn ie podobieństw o z in sty tu c ja m i sam o rząd o w y m i póź­ niejszych stow arzyszeń spółdzielczych. T ow arzystw o pod w zględem fu n k c ji w y ­ p rzedzało n a w si e u ro p e jsk ie j późniejsze kasy spółdzielcze, spółdzielnie ubezpie­ czeniow e i spółdzielnie zdrow ia. W reszcie o sta tn ie c h a ra k te ry sty c z n e założenie p ro ­ g ram ow e stow arzyszeń spółdzielczych — działalność ośw iatow a — b y ła rów n ież re a lizo w a n ia i to z dużym pow odzeniem przez TRH. Z przytoczonego przez a u to ra ze sta w ien ia w id ać, że założone w 1816 r. T ow arzystw o R olnicze H rubieszow skie posiadało w iele cech, k tó re do p iero w d ru g ie j połow ie X IX w . w y stą p iły w d o jrz a ­ łej fo rm ie w chłopskich sto w arzy szen iach spółdzielczych. A n alizo w an a pod tym 5 T am że, s. 54. S zerzej o in sty tu c ji w łasności TRH , J . M a z u r k i e w i c z O

charakterze własności w Towarzystwie Rolniczym Hrubieszowskim.

„Czasopism o P ra w n o -H isto ry c z n e ” T. IX : 1957.

« L. M a r s z a ł e k

Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze, Stanisław Staszic

prekursor spółdzielczości chłopskiej w Europie,

ss. 59—71.

k ątem

Ustawa

TRH d o p ro w ad ziła a u to ra do w y su n ię cia śm iałej hipotezy, że S ta ­ szic, założyciel T o w arzy stw a i tw ó rc a jego s ta tu tu , m oże być u w aż an y za p r e k u r ­ so ra nie ty lk o spółdzielczości p o lsk iej, a le rów nież p re k u rs o ra chłopskich sto w a ­ rzyszeń spółdzielczych w E uropie.

W o sta tn im re fe ra c ie se sji H en ry k T r u ś p rz e d sta w ił gospodarcze p rze m ian y na w si h rubieszow skiej w la ta c h 1945— 19657. D okonał c h a ra k te ry s ty k i ro ln ic tw a p o d k reśla ją c, iż jego poziom je s t w y n ik ie m w ielu czynników , m a jąc y ch sw oją ge­ nezę w odległej przeszłości. O późnienie gospodarcze pogłębione w ok resie m iędzy­ w ojennym , ogrom ne zniszczenia o sta tn ie j w o jn y , a n a stę p n ie tru d n e la ta odbudow y i sta b ilizac ji, w y w a rły duży w pływ n a rozw ój regionu. N a tle całego p o w ia tu sie­ dem w si należących do TRH znacznie w yp rzed zało w rozw oju okoliczne osady, będąc dla nich w p ew n e j m ie rze w zorem do n aślad o w an ia. W spółcześnie w ażnym czynnikiem po b u d zający m ak ty w n o ść społeczną w regionie hru b ieszo w sk im je st p ie lęg n u jąc e d aw n e tra d y c je T ow arzystw o R egionalne H rubieszow skie.

M imo odśw iętnego c h a ra k te ru sesji nie sp rzy ja ją ce g o b ard z iej szczegółowej d y sk u sji, k tó ra by p o d k re śla ła różnicę poglądów , n a uw agę zasłu g u je k ilk a w y s tą ­ pień. S ew ery n Ż u r a w i c k i p o d k reślił, że S taszica u k sz ta łto w a ła jego ep o k a i w sam ej epoce zn a jd u je m y p ie rw ia stk i, k tó re w p ły n ęły n a dzieje T o w a rz y s tw a 8. I re n a K o s t r o w i c k a w sw oim w y stą p ie n iu om ów iła p o k ró tce tło gospodarcze, n a j a ­ kim ro z w ija ła się cała d ziałalność S taszica, p o d k re śla ją c , że S taszic b y ł ideologiem sw ojej epoki i rów nocześnie w y b itn y m działaczem gospodarczym , k tó ry sw oje p rz e ­ k o n an ia i sw o ją w iedzę p o tra fił zu żytkow ać d la p rak ty czn eg o rozw oju naszego k ra ju , na rzecz p o stęp u gospodarczego 9 * 11. B a rb a ra S z а с к a, a u to rk a k ilk u m ono­ grafii pośw ięconych filozofii społecznej S taszica *°, n aw ią z a ła do r e fe ra tu B. S u ­ chodolskiego dod ając, że ca ła staszicow ska te o ria ro zw oju społecznego w y ro sła z an ty fe u d aln e g o n a sta w ie n ia p isa rz a, z p ró b y odpow iedzi n a p y ta n ie : „ jak się zm ienia, w ja k im k ie ru n k u zm ienia się bieg dziejów , ja k ie są szanse n a lik w id a ­ cję feu d a lizm u u . B yły prezes TR H T adeusz M a d 1 e r p rze ciw sta w ił się doszuki­ w a n iu w o rg an izacji staszicow skiej idei u to p ijn y c h 12 * *. S tw ierd ził, że id ea ja k n a j­ szerzej p o ję te j w sp ó łp rac y n a rzecz ogółu, id e a sam opom ocy nie b y ła u to p ijn a. N a to, że fu n d a c ja staszicow ska nie ro zw ija ła się pom yślnie, w pły n ęło m. in. to, że k o n ce p cja S taszica p rz e ra s ta ła czasy i ludzi, ze w n ętrzn e w a ru n k i polityczne, p o w sta n ia, w o jn y , zm iany w sy stem ie rzą d zen ia n am iestn ik ó w , g e n e ra ł-g u b e rn a - torów . Te w szy stk ie czynniki nie pozw oliły na zh arm o n izo w an ie p ro g ra m u T ow a­ rzy stw a z w ym ogam i życia. O słabiły one ta k ż e w e w n ętrz n e, m o raln e siły T o w a­ rzy stw a , k tó re by pozw oliły m u p rz e trw a ć do lepszych czasów. D y sk u sja rozszerzała p ro b lem aty k ę z a w a rtą w r e fe ra ta c h , ale jednocześnie w y k a z a ła potrzebę dalszych b ad a ń n a d d ziejam i TRH.

N a zakończenie należy stw ierd zić, że p u b lik a c ja pow yższa, a jeszcze b ard z iej p ełn e w y d an ie m a te ria łó w z se sji h ru b ie s z o w s k ie j1S, przyczyni się do szerszego

7 H. T r u s

Przemiany gospodarcze wsi hrubieszowskiej w latach 1945

—

1965,

ss. 71—81.

8 S. Ż u r a w i с к i, s. 82. 11 I. К o s t r o w i с к a, s. 84.

18 B. S z а с к a

Stanisław Staszic

—

portret mieszczanina.

W arszaw a 1952;

Teoria i utopia Stanisława Staszica.

W arszaw a 1965;

Stanisław Staszic

(W arszaw a 1966).

11 B. S z а с к a, s. 91. 12 T. M a d 1 e r, s. 89.

12 Fo n a p isa n iu rec en zji u kazało się p ełn e w y d a n ie m a te ria łó w z se sji h r u ­ bieszow skiej pt.

Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze, dzieło Stanisława Staszica.

Sesja naukowa w 150 rocznicę założenia 1816

—

1966.

W arszaw a 1967, ss. 187.

ro zp ro p ag o w an ia p ro b le m a ty k i T o w arzy stw a R olniczego H rubieszow skiego w śród polskiego społeczeństw a. S esja h ru b ieszo w sk a w in n a zapoczątkow ać, w edług słów je j przew odniczącego K azim ierza B oczara, „w prow adzenie w ielkiego P o lak a , w iel­ kiego E uro p ejczy k a, do g ro n a tw órców now ego w ów czesnych w a ru n k a c h p rąd u społecznego, spółdzielczości” 14, w o p arc iu o rozb u d o w an e i pogłębione b ad a n ia naukow e.

Józef Duda

14 К . В o c z a r, s. 101.

150 la t H rubieszow skiego T o w arzy stw a Rolniczego. M a te ria ły n a se sję naukow ą. W arsza w a 1966. S półdzielczy I n s ty tu t B adaw czy, ss. 138.

W ram a ch obchodów zw iązanych z K ongresem K u ltu ry P o lsk iej, Spółdzielczy I n s ty tu t B adaw czy w y stą p ił z in ic ja ty w ą zorganizow ania se sji nauk o w ej pośw ię­ conej początkom spółdzielczości p olskiej i roli S ta n is ła w a S taszica ja k o je j p r e ­ k u rso ra . O rg an izato rzy sesji n aw ią za li do doro b k u k o n feren c ji nauk o w ej w H ru ­ bieszow ie, zorganizow anej przez CRS „Sam opom oc C h ło p sk a” w czerw cu 1966. S e sja Spółdzielczego In s ty tu tu B adaw czego sta n o w iła rozw inięcie p ro b lem aty k i p o d ję tej w H rubieszow ie. O m aw iane w y d aw n ic tw o z a w iera cztery r e f e r a ty i jedno doniesienie naukow e, k tó re sta n o w iły za g ajen ie i p o d staw ę dyskusji.

W pierw szym referac ie S tefan I n g 1 o t p rze d sta w ił sy tu a cję w si polskiej na przełom ie X V III i X IX w . 1 P o d k re ślił, że w p o ró w n a n iu z niskim poziom em ro l­ n ic tw a polskiego w ty m okresie, w ro ln ic tw ie szeregu k ra jó w zach o d n io eu ro p ej­ skich, zaznaczył się w y ra ź n y postęp. W yrazem tego były p o w sta łe w X V III w. liczne to w a rz y stw a rolnicze, k tó re znalazły p o p arcie u abso lu tn y ch w ładców . W d ru g iej połow ie X V III w. zasad y now ego ro ln ic tw a i w Polsce za czy n ają zn a jd o ­ w ać zw olenników , głów nie w śród w ielk ich w łaścicieli ziem skich. R e fe re n t w sk azał n a szczególną rolę w tych p rze m ian a ch S ta n is ła w a S taszica, k tó ry n a przełom ie X V III i X IX w. był jed n y m z czołow ych te o re ty k ó w zajm u jąc y ch się ro lą ro l­ n ic tw a w całokształcie gospodarki. M im o to S taszic nie zaw sze je s t zauw ażanym i nie zaw sze docenianym . W sw oich p rac ach , k r y ty k u ją c ów czesny s ta n ro ln ic tw a polskiego, w sk azy w ał n a potrzebę reform . Nie ograniczył się je d n a k ty lk o do k r y ­ ty k i, ale w

Przestrogach dla Polski

n a k re ślił p ro g ra m p o p raw y sy tu a c ji w ro ln ic ­ tw ie. N a p o d sta w ie n a u k i o n a k ła d a c h rzeczow ych w ro ln ictw ie, po d ał arg u m e n ty u za sa d n ia ją c e szkodliw ość feud aln eg o u stro ju a g ra rn e g o w Polsce, oraz w sk azy w ał n a potrzeb ę o rg an izacji p ro d u k c ji ro ln ej o p a rte j n a now ych, ulepszonych p o d sta ­ w ach. G o sp o d arstw a w P olsce były za w ielk ie w sto su n k u do sił roboczych ja k im i rozporządzały. W obec zb y t m ałych n ak ład ó w , roln ictw o nie m ogło daw ać należy­ ty c h w yników .

Ja n u sz G ó r s k i w k o le jn y m referac ie, p rze d staw ił poglądy ekonom iczne S ta ­ n isław a S taszica 1 2. P ro b le m ten , w ielo k ro tn ie p o ruszany w lite ra tu rz e h istoryczno- -ekonom icznej 3, r e fe re n t s ta ra ł się n aśw ietlić m ożliw ie w szechstronnie. D ziałalność

1 S. I n g i o t

Położenie wsi polskiej na przełomie XVIII i XI X wieku,

ss. 5— 38.

2 J. G ó r s к i

Poglądy ekonomiczne Stanisława Staszica,

ss. 39—60.

3 O bszernie pisze o tym J . G r z y w i e k a

Ekonomiczne poglądy Staszica.

W a r­ szaw a 1957.