RECE NZ JE - COMPTES-RENDUS CRITIQUES - REVIEWS
„T U R Y Z M ”, t. 8, z. I, 1998
ALICJA K R ZY M O W SK A -K O STR O W IC K A , 1997, GEO EKO LO G IA TU
R Y ST Y K I I W YP O C ZYN K I], PW N, W ARSZAW A, s. 239
D ynam iczny rozkw it masowej turystyki skutkuje w ielorakim i przem ianam i przestrzeni społeczno-ekonom icznej ludzi i społeczeństw . W śród naukow ych analiz tych przem ian znaczące m iejsce zajm ie pierw szy polski podręcznik aka dem icki z zakresu geoekologii turystyki i wypoczynku. Liczne w spółzależności i sprzężenia zw rotne pom iędzy środow iskiem naturalnym a rozw ijającą się tu rystyką w ym agają bowiem systematycznego i systemowego rozpoznawania i ana lizowania, a po części sukcesyw nego w eryfikow ania dotychczasow ych ustaleń.
R ecenzow ana książka je st bardziej dojrzałą i rozszerzoną m erytorycznie form w cześniejszego, dw utom ow ego skryptu Zarys geoekologii rekreacji. N a książkę tę składa się siedem rozdziałów o bardzo różnej objętości (od 4 do 53 stron). T reść w w ystarczającym stopniu uzupełniają rysunki (39) i tabele (22), choć w poszczególnych rozdziałach liczba tych uzupełnień je st zróżnicow ana. Cennym dodatkiem je st bardzo obszerny (ponad 400 pozycji) wykaz literatury przedm iotu. Każdy rozdział zaczyna się starannie dobranym cytatem , sum ują cym przesłanie i linię przew odnią rozdziału. Pod względem redakcyjnym i tech nicznym praca je s t w ydana popraw nie, ale szkoda, że ani jed n a m apa czy ry sunek nie zostały w ykonane tech n ik ą w ielobarw ną.
K siążkę rozpoczyna rozdział, w którym A utorka określa m iejsce geoekologii w system ie nauk, poszukując tożsam ości tej dziedziny w odniesieniu do przed miotu badań i ich m etodologii. Szczególnie m ocno zaakcentow ano różnice i po dobieństw a geoekologii w porów naniu z innymi dziedzinam i wiedzy zajm ują cymi się system em i interakcjam i pom iędzy człow iekiem i środow iskiem (zw ła szcza ekologią krajobrazu, ekologią człow ieka i geografią). G eoekologia turys tyki i rekreacji została w ten sposób zdefiniow ana w sposób pośredni.
W kolejnym rozdziale przyroda analizow ana je s t jak o przedm iot zaintereso w ania turystów i rekreantów . W opisie procesu postrzegania środow iska szcze gólną uwagę zw rócono na subiektywizm doznań, któiy należy uw zględniać m. in. przy opracow yw aniu system ów delim itacji przestrzeni turystycznej. W iększość inform acji o środow isku dociera drogą w zrokow ą, stąd A utorka szczegółow o przedstaw iła istotę percepcji w izualnej, z jej licznym i uw arunkow aniam i (som a
tycznym i i społeczno-kulturow ym i) i deform acjam i. Postrzegana izeczyw istość przyrodnicza je st dla turystów i rekreantów źródłem różnych wartości naturo- i antropocentrycznych, które zostały ciekaw ie posegregow ane w kontekście od ległości od obserw atora (skale: intymna, krajobrazow a i pośrednia).
Dość zw ięzły je st rozdział przedstaw iający oddziaływ anie różnych bodźców środow iska przyrodniczego (w tym zw łaszcza bodźców atm osferycznych) na organizm człow ieka. U w ypuklenie roli bioklim atu rekreacyjnego w raz z geogra ficznymi m odyfikatoram i topobioklim atu wynikło z potraktow ania go jak o syn tezy oddziaływ ań zew nętrznych na organizm turystów i innych osób w ypoczy w ających w środow isku przyrodniczym .
W arto dopow iedzieć, że zróżnicowanie topobioklimatyczne w istotnym stop niu kształtuje lokalne m ożliwości i uw arunkow ania realizacji różnych form up raw iania turystyki, sportu i lecznictw a klimatycznego (np. kąpiele pow ietrzne i słoneczne, spacery i w ędrów ki, aerozoloterapia, narciarstw o, żeglarstw o, lot niarstw o, bojery). Zróżnicow ane warunki topoklim atu pow inny być rów nież u- w zgłędniane przy lokalizacji obiektów turystycznych i przy ocenach długotrw a łości i sezonow ości ich eksploatacji. Zróżnicow anie to m a także znaczenie dla kształtow ania rodzaju i poziom u lyzyka związanego z realizacją niektórych form turystyki, sportu i rekreacji (w związku z lokalnymi uw arunkow aniam i do w y stąpienia nadzw yczajnych stanów i zagrożeń).
Innym pom iniętym zagadnieniem je st przebieg i skutki procesów aklim aty zacji i adaptacji do nowych w arunków środow iskow ych w m iejscu lealizacji potrzeb turystycznych. Stres wywołany nowymi bodźcam i zewnętrznym i (lub inną ich intensyw nością) w pływ a na kondycję i sam opoczucie, a więc i na per cepcję środow iska oraz w ybór zachowań turystycznych. Jest to o tyle ważne, iż szybko ulega rozszerzeniu zasięg penetrowanej przestrzeni turystycznej, z w łą czeniem krajów egzotycznych leżących w odm iennych strefach kłim atyczno- -roślinnych i strefach czasowych.
Rozdział czw arty zawiera analizę zachowań turystyczno-rekreacyjnych w śro dowisku przyrodniczym . Jest to rozdział szczególnie ciekaw y dla geografów tu- ryzmu, gdyż z reguły m ają oni m niejszą w iedzę o zróżnicow anych uw arunkow a niach, które w pływ ają na zachow ania się ludzi. U w arunkow ania te, ujęte w trzy grupy (endogeniczne, egzogeniczne i osobow ościow e) i 17 rodzajów, zostały szczegółow o zanalizow ane dla uw ypuklenia przyczyn bogatego zróżnicow ania i zindyw idualizow ania zachow ań turystów i rekreantów . W ątek ten je s t konty nuowany poprzez analizę w ielom otyw acyjności wyboru zachowań turystycz nych, jednakże z podkreśleniem przemożnej roli czynników em ocjonalnych, a więc w znacznym stopniu nieprzewidywalnych.
Podsum ow aniem rozdziału je st szczegółow a klasyfikacja zachow ań turys- tyczno-rekreacyjnych, uw zględniająca ich uw arunkow ania, grupy i typy, a także wzory zachow ań w raz z ich modyfikatoram i socjokułturow ym i i organizm
al-nymi. U w ypuklono przy tym odm ienności zachow ań w różnych przestrzeniach (np. w łasnej czy ogólnodostępnej) i w pow iązaniu z rytm am i przyrody.
W dalszym toku w ykładu środow isko przyrodnicze analizow ane je s t jak o obiekt użytkow ania turystyczno-rekreacyjnego, ze szczególnym naciskiem na interakcje turystyka i rekreacja a przyroda. Podkreślono, że w procesach trans formacji przyrody określoną rolę odgryw a nie tylko intensyw ność użytkow ania (przekroczenie chłonności danej przestrzeni turystycznej), ale także sposób użytkow ania i zagospodarow ania, rodzaje zachow ań turystów oraz typ i odpor ność danego ekosystem u na degradację. U jaw niony zostaje więc problem nie zw ykle w ażny, którego lekcew ażenie m ożna przyrów nać do piłow ania gałęzi, na której się siedzi.
Z naczna część aktyw ności turystycznej zw iązana je s t z realizacją potrzeby kontaktu z krajobrazem o wybitnych w alorach estetycznych i z ekosystem am i, których biocenozy w yróżniają się bogactw em form i małym stopniem antro- pizacji. Dążność ta wynika głów nie z potrzeby w yrw ania się z okow ów cyw ili zacji. Dla m ieszkańców aglom eracji m iejsko-przem ysłow ych kontakt z przyrodą stał się w ręcz odrębn ą w artością, która znacząco w pływ a na jak o ść życia. Rea lizacja potrzeby kontaktu z przyrodą, przy m asowym charakterze ruchu turys tycznego, stw arza je d n a k narastanie potencjalnych i rzeczywistych zagrożeń dla najcenniejszych w alorów środow iska. Zagrożenie to w ynika z w kraczania kolo nizacji i urbanizacji turystycznej w otuliny cennych ekosystem ów , a eksploracja i intensyw na penetracja turystyczna dociera w obręb obszarów szczególnie chro nionych. Dodatkow ym obciążeniem je s t niska kultura czy w ręcz bezm yślność, co skutkuje zachow aniam i niszczącym i środow isko (np. pożary lasów, zbieranie roślin chronionych, intoksykacja środow iska przez odpady). O graniczaniu tych zagrożeń nie sprzyja szerokoprzestrzenny i rozproszony charakter realizacji form turystyki i rekreacji.
W ocenie przydatności turystyczno-rekreacyjnej środow iska przyrodniczego czytelnik może zapoznać się z kw intesencją podejścia geoekologicznego. Sys tem przestrzenny został bowiem określony właściwościami strukturalnym i w sie dmiu w ym iarach: konfiguracji przestrzennej, specjalizacji, centralizacji, stabili zacji, standaryzacji, antropizacji i sym bolizacji. Takie podejście stw arza m ożli w ość w ieloaspektow ego w aloryzow ania i delim itacji przestrzeni turystycznej i sam ego środow iska.
W ocenie oddziaływ ania turystyki i rekreacji na przyrodę za cen ną należy uznać próbę dokonania względnej gradacji zagrożeń stwarzanych przez poszcze gólne typy zachow ań (43 typy w trzech grupach) na bezpośrednią degradację elem entów biocenoz i biotopów oraz na ich zanieczyszczenie i niszczenie po średnie.
M etodologia badań stosow anych w geoekologii turystyki i wypoczynku zo stała przedstaw iona zw ięźle. K olejno zaprezentow ano m etodologię badań w za kresach: percepcji bodźców środow iskow ych, waloryzacji
turystyczno-rekrea-cyjnej środow iska przyrodniczego w przestrzeni turystycznej, zachow ań ludz kich w przyrodzie oraz dokonyw ania ocen oddziaływ ania turystyki i rekreacji na środow isko przyrodnicze. Ten ostatni aspekt należy w przyszłości rozszerzyć o w ypraktykow aną i usankcjonow aną praw nie (zarów no w Unii Europejskiej, ja k i w Polsce) m etodologię w ykonyw ania ocen oddziaływ ania na środow isko
oraz auditów ekologicznych.
Podręcznik zam yka obszerny i oryginalny rozdział zaw ierający przegląd 20 wybranych typów zbiorow isk roślin w Polsce pod kątem ich znaczenia dla tu rystyki i rekreacji. Każdy z tycli typów został opisany w jednolitym schem acie obejm ującym cztery rodzaje charakterystyk:
- ogólną (struktura roślinności, siedlisko, w ystępow anie, zm ienność ekolo giczną, geograficzną i antropogeniczną);
- bioklim atu w arstw y rekreacyjnej (insolacja, uw ilgocenie, przew ietrzanie, produkcja tlenu i ozonu, struktura jonow a, fitoaerozole, aeroplankton);
- w łaściw ości zbiorow iska roślinnego (estetyczne, zdrow otne, filtracyjno- -detoksykacyjne);
- przydatności rekreacyjnej (odporność na użytkow anie, preferow ane kie runki użytkow ania).
Rozdział ten, ja k i ca łą książkę, kończy obszerna tabela syntetyzująca ocenę przydatności rekreacyjno-turystycznej jednostek siedliskowo-roślinnych, przydat na do delim itacji przestrzeni turystycznej z geoekologicznego punktu widzenia.
R ecenzow ane opracow anie jest oryginalnym, logicznie skonstruowanym i sys tem atycznie przeprow adzonym wykładem geoekologicznego ujęcia całości sto sunków i sprzężeń m iędzy turystyką i rekreacją a środow iskiem przyrodniczym . W ykład ten nie je s t jed n ak łatwy. Zaw iera bowiem bardzo dużą daw kę skon densow anej wiedzy teoretycznej, czerpiąc z dorobku i słow nictw a wielu dzie dzin nauki. K siążka ta je st więc przeznaczona dla osób ju ż rozeznanych w problem atyce geografii turyzmu. Jestem przekonany, że to cenne i now ator skie opracow anie odegra w ażną rolę edukacyjną, w ypełniając istotną lukę w y daw niczą. Jednocześnie będzie ono silnym impulsem ukierunkow ującym bada nia naukow e na rozpoznanie i szczegółow e zanalizow anie mniej dotychczas uw zględnianych geoekologicznych aspektów turystyki i rekreacji.
D r Jerzy Skrzypski W płynęło:
K ated ra G eografii M iast i T uryzm u 6 m arca 1998 r.
U niw ersytet Ł ódzki al. K ościuszki 2 1 90-418 L ódź
