Mechanizmy Finansowe 2004-2009 – pozaunijne źródła wsparcia rozwoju ekonomicznego i społecznego Polski

Aleksandra Guzowska

Mechanizmy Finansowe 2004-2009 –

pozaunijne źródła wsparcia rozwoju

ekonomicznego i społecznego Polski

Rocznik Integracji Europejskiej nr 5, 289-307

2011

MATERIAŁY

- PRZEGLĄDY

-

KOMENTARZE

ALEKSANDRA

GUZOWSKA

Poznań

Mechanizmy

Finansowe

2004-2009

-

pozaunijne

źródła

wsparcia

rozwoju

ekonomicznego

i

społecznego

Polski

Wokresie poprzedzającym akcesję do UniiEuropejskiej (UE), jak również po 2004 roku Polska mogła korzystać ze środków przedakcesyjnych oraz funduszy unijnych wramach kolejnych perspektyw finansowych. Jednakże członkostwo Polskiw Unii Europejskiej dało także dostęp do innych form wsparcia, wynikającychze zobowiązań krajów, którepozostającpoza tą strukturą, korzystają ze swobódJednolitego Rynku Europejskiego. W ten sposób Polska stała się beneficjentem dwóch funduszy:Mecha­ nizmu Finansowego EuropejskiegoObszaruGospodarczego i Norweskiego Mechaniz­ mu Finansowego (tzw. MechanizmyFinansowe).

Wraz zakcesją do Unii Europejskiej w 2004 roku, nowe państwaczłonkowskie stały sięczłonkami Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG), czyli strefy wolnego handlui wspólnego rynku,do którego poza państwami unijnymi,należą krajeEuropej­ skiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (European Free TradeAssociation - EFTA).

Genezy utworzeniaEFTA należy poszukiwać w ścieraniu się różnych wizji integra­ cji europejskiej. Niektórepaństwa, przewidując profity płynącez integracji na pozio­ mie gospodarczym, głównie poprzez liberalizację handlu, sceptycznie podchodziły doideiintegracji polityk poszczególnychkrajów europejskich i tworzenia ponadnaro­ dowych struktur.Choć wprzypadkuniektórych jejczłonków, np. Wielkiej Brytanii, organizacja ta stanowiłaraczej etap przejściowy i była postrzegana jako kartaprzetar­ gowaw negocjacjach z EWG. Wspólne interesy i współpraca obu organizacji dopro­ wadziły do podpisaniaw maju 1992r. umowy, w wyniku której powstałEuropejski Obszar Gospodarczy(od 1994), obejmujący terytorium EFTA (poza Szwajcarią, która nie przystąpiła do EOG wskutek negatywnego wyniku referendum w tej sprawie wgrudniu 1992r.) i Unii Europejskiej. Wramach EOG wprowadzonyzostał przede wszystkim swobodny przepływ towarów, usług,kapitału i siły roboczej1.

1 K. Dośpiał-Borysiak, Państwa Nordyckiea Unia Europejska, Warszawa 2007, s. 100-102.

W Protokole 38a Umowy o utworzeniuEuropejskiegoObszaru Gospodarczego zo­ stał przewidziany mechanizm wsparcia, kierowany do dziesięciu nowych państw członkowskich,w tym Polski, któreprzystąpiły do Unii Europejskiej w 2004 r. oraz trzech krajów „starej” UE, tj. Grecji, Hiszpanii i Portugalii. Natomiast, w Umowie z dnia 14października 2003 r. pomiędzy Królestwem Norwegii i Wspólnotą Euro­

290 Aleksandra Guzowska RIE5’11

pejską, dodatkowe wsparcie ze środków Norwegii, jako członka EFTA, przewidziane zostało tylko dlanowych członków UE2.

2 K. Głąbicka, M. Grewiński,Polityka spójności społeczno-gospodarczej Unii Europejskiej,

Warszawa 2005, s. 143.

3 Kwotatajest alokacją uwzględniającą koszty zarządzania przeznaczonedla instytucji państw- darczyńców, kwota alokacjinetto to 528 171435 euro.

4 Memorandum ofUnderstanding wdrażania Mechanizmu Finansowego EOG 2004-2009,

http://www.eog.gov.pl/EOG_2004_2009/Dokumenty/Podstawy%20prawne/Documents/fe507399- 7a5345beafe8b04ecfca0539Mou_eog_ujednolicony.pdf; Memorandum of Understanding wdrażania

Norweskiego MechanizmuFinansowego 2004-2009, http://www.eog.gov.pl/EOG_2004_2009/Do- kumenty/Podstawy%20prawne/Documents/9491be7628b74ala91de26cc53987f68MoU_NORWE-GIA ujednolicony.pdf.

MinisterstwoRozwoju Regionalnego, ProgramOperacyjny dla wykorzystania środków finan­ sowych w ramachMechanizmuFinansowegoEuropejskiego Obszaru Gospodarczegooraz Norwe­ skiego Mechanizmu Finansowego, zatwierdzony przezRadę Ministrów w dniu 26 lipca 2005roku ze zmianamiprzyjętymi przez Radę Ministrówwdniu 14listopada 2006roku oraz wdniu 22 czerwca 2007 roku, Warszawa 2005, s. 7.

RozszerzenieUnii Europejskiej w 2007roku, poszerzyłotakże EOGo dwanowe państwa, tj. Bułgarię iRumunię. Wten sposób 15 państw Europy Środkowej i Połud­ niowej uzyskałowsparcie w wysokości1,3 mldeuro.Spośród tych państw największym beneficjentem została Polska, której przyznano niemal połowę dostępnychśrodków -533 506 500 euro3.

Ramyprawne Mechanizmu Finansowego EOGi Norweskiego Mechanizmu Finan­ sowego stanowiąodpowiednio4:

- Protokół 38a Umowy oEOG, ustanawiającyMechanizm Finansowy EOG 2004-2009 iUmowa z dnia 14października 2003 r.pomiędzy Królestwem Norwegii i Wspólnotą Europejską,ustanawiająca NorweskiMechanizm Finansowynaokres 2004-2009;

- Zasady i Procedury wdrażaniamechanizmuFinansowego EOG 2004-2009oraz Za­ sady i Procedury wdrażania NorweskiegoMechanizmuFinansowego 2004-2009 \vw zpóźniejszymi zmianami;

- Umowy Finansowe, zawierane dlakażdegoprojektupomiędzy Komitetem Mecha­ nizmu Finansowego/Norwegią a państwem-beneficjentem.

Głównym celem Mechanizmów Finansowych, określonym przez państwa-dar-czyńców, była realizacja przedsięwzięć skierowanych na zmniejszanie różnicekono­ micznych i społecznych w obrębie EOG, jak też wdrażanie projektów służących zacieśnianiu współpracybilateralnejpomiędzy Polską a państwami-darczyńcami. Jed­ nocześnie przedsięwzięciamusiałybyć planowane w zgodnościz priorytetami polityki społeczno-gospodarczej kraju oraz z celami odpowiednich polityk UE,a planowane działania komplementarne wobectych współfinansowanych zfunduszy strukturalnych i Funduszu SpójnościUE. Dążenie do osiągnięcia spójności społeczno-gospodarczej miałosię odbywaćprzynależytym uwzględnieniu w realizowanych przedsięwzięciach aspektówhoryzontalnych,takich, jak np.: zrównoważony rozwój,równośćszans ko­ biet i mężczyzn, dobrezarządzanie (rozumianejako udział szerokiej grupy partnerów w procesiepodejmowania decyzji orazpodejmowanie decyzji w zgodzie z prawem i transparentnymi zasadami) czywspółpraca wielostronna5.

Podstawą dla uruchomienia środkówstały się: podpisane przez Polskę 14 październi­ ka 2004 r. z KrólestwemNorwegii Memorandum ofUnderstanding wdrażania Norwe­ skiegoMechanizmu Finansowego 2004-2009oraz 28października 2004 r. z Republiką Islandii, Księstwem Lichtenstein i Królestwem Norwegii Memorandum ofUnderstan­ ding wdrażania Mechanizmu Finansowego EOG 2004-2009. W dokumentach tych określono, że w ramach Mechanizmu Finansowego EOG finansowanie będą mogły uzyskać przedsięwzięcia z następujących obszarów priorytetowych6:

6 Memorandum of understanding wdrażania Mechanizmu FinansowegoEOG 2004-2009, op. cit.

7 Memorandum ofUnderstandingwdrażaniaNorweskiego Mechanizmu Finansowego 2004—2009,op. cit. 8 Program to grupa projektów skierowanych naosiągnięcieprzestrzennie/sektorowo/tematycz- nie określonych celów, opracowanychprzez partnerów projektów. Partnerzywyznaczają swojego przedstawiciela - operatora, odpowiedzialnegoprzedInstytucją Pośredniczącą iKrajowym Punktem Kontaktowym zarealizację wramach programu projektów beneficjentów końcowych, Ministerstwo

Rozwoju Regionalnego, Program Operacyjny..., op. cit.,s. 10-11.

9 Grant blokowy tofundusz,ustanowiony dla ściśle określonych celów, który może być wyko­ rzystany do dostarczeniapomocy finansowejdlajednostek,organizacjilubinstytucji. Ma na celu ułatwieniewdrażania projektów, wktórych każdypodprojektlubkońcowy odbiorca jest zbyt mały,

- ochrona środowiska, w tym środowiska ludzkiego, poprzez m.in.redukcję zanie­ czyszczeńi promowanie odnawialnychźródeł energii;

- promowanie zrównoważonegorozwoju poprzez lepsze wykorzystywaniei zarządza­ nie zasobami;

- ochrona kulturowego dziedzictwa europejskiego, w tym transport publiczny i odno­ wa miast;

- rozwój zasobów ludzkich poprzezm.in. promowaniewykształcenia iszkoleń, wzmac­ nianie wsamorządzie i jego instytucjach potencjałuzzakresu administracjilub służby publicznej, a takżewzmacnianiewspierających go procesówdemokratycznych; - opiekazdrowotna iopieka nad dzieckiem;

- badania naukowe.

Natomiast Norweski Mechanizm Finansowywspierać miał przedsięwzięciaw ww. obszarach priorytetowych, jednak z pierwszeństwem dla projektów realizowanych w dodatkowychobszarach7:

- wdrażanie przepisów z Schengen, wspieranie Narodowych Planów Działania zSchengen, jak również wzmacnianiesądownictwa;

- środowisko,ze szczególnym uwzględnieniem wzmocnienia zdolności administra­ cyjnych do wprowadzania w życie odpowiednich przepisów orazdokonywania in­ westycji winfrastrukturę i technologię, przy priorytetowym potraktowaniu gospodarki odpadami komunalnymi;

- politykaregionalna i działania transgraniczne;

- pomoc technicznaprzywdrażaniu acquis communautaire.

Na tej podstawie, w opracowanymprzez stronępolską Programie Operacyjnym dla wykorzystania środków finansowych w ramach Mechanizmu FinansowegoEuropej­ skiego Obszaru Gospodarczego oraz NorweskiegoMechanizmu Finansowego (tzw. Program Operacyjny) wyznaczono 10 priorytetów, w ramach których można było zgłaszaćdo dofinansowania pojedyncze projekty i programy8 oraz realizowaćprzed­ sięwzięcia wramach specyficznych formwsparcia, tj. grantów blokowych9.

292 Aleksandra Guzowska RIE5’11

Cele izasady ubiegania się o środkiz Mechanizmu FinansowegoEOG i Norweskie­ go Mechanizmu Finansowego, nazywanymi łącznie Mechanizmami Finansowymi, były tożsame dla obu Mechanizmów.

Zasady, najakich oparł się system podziału środków,określonoanalogicznedotych stosowanych w funduszach unijnych,czylim.in.dodatkowość(nie można zastępować środków pochodzących zinnych źródeł), współfinansowanie przez środki podmiotu krajowegona odpowiednio określonympoziomie czy refundacja poniesionychkosz­ tów (w uzasadnionych przypadkach możliwa była zaliczka)10. Godnym zaznaczenia jest ustanowienie minimalnej wartościdofinansowania pojedynczego projektu na po­ ziomie250 000 euro11, zapewniając wten sposób większą dostępnośćw porównaniu dofunduszy unijnych. Z drugiej jednakstrony próg ten, nie przysporzywszy większych problemów dla beneficjentów projektów inwestycyjnych, w przypadku projektów tzw.: „miękkich”, wymagał dogłębnieprzemyślanej koncepcji, godzącej pożądane re­ zultaty projektu, zdolności instytucjonalnebeneficjenta oraz racjonalnośćkosztową.

aby go zidentyfikować przed rozpoczęciem realizacji projektulub żebyefektywnienim administro­ waćna poziomiepodstawowym. Operatorzy grantówblokowych są odpowiedzialni za ichwdrażanie przed Krajowym Punktem Kontaktowymoraz instytucjami państw-darczyńców- ibidem,s. 11.

10 Ibidem,s. 51.

11 Wyjątek stanowiły projektywdrażane wramach grantów blokowych, którychwartość mieściła się wgranicach od 5 000 do 250 000euro.

12 Opracowanie własne napodstawie:Memorandum of Understanding wdrażania Mechanizmu

Finansowego EOG 2004-2009, op. cit., Aneks A; Memorandum of Understanding wdrażania Nor­ weskiego MechanizmuFinansowego 2004-2009, op. cit.,Aneks A.

Zgodnie z zapisami Programu Operacyjnego, system zarządzania i wdrażania Mechanizmów Finansowych miał czerpać z doświadczeń funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności. Jednakspecyfika tych środków, wynikająca przede wszystkim ze znacznej roli państw- darczyńców, zobligowała polską administrację doopracowa­ niaoddzielnego systemu, wpewnych aspektach, dotyczących np. decyzyjności w spra­ wie finansowania pozostającej pozakompetencją władzpolskich, bardziejpodobnego do systemu funkcjonującego we wdrażaniu Funduszu Spójności.

Wizjasystemuwdrażania dla wszystkich państw-beneficjentów została przezdar­ czyńców określona wZasadach i Procedurach wdrażania Mechanizmu Finansowego EOG2004-2009/Norweskiego Mechanizmu Finansowego 2004-2009. Na tej podsta­ wie w Memorandum ofUnderstanding dla obuMechanizmówFinansowych strony uzgodniły,jak system ten mafunkcjonować na grunciepolskim (Aneks A), co następ­ niezostało uwzględnione w polskichdokumentach wewnętrznych,takich jak Program Operacyjny.

Struktura instytucjonalna systemu wdrażania Mechanizmów Finansowych przed­ stawia sięnastępująco12:

- Norweskie MinisterstwoSpraw Zagranicznych/Komitet Mechanizmu Finansowego EOG - instytucjeodpowiadające za zarządzanie ipodejmujące decyzje w sprawie przyznania dofinansowania zgłoszonym wramach naborów projektom;

- Biuro Mechanizmu Finansowego (BMF) - wspólne dla obu Mechanizmów, z sie­ dzibą w Brukseli, zajmującesiębieżącym wdrażaniemMechanizmów i pełniące rolę punktukontaktowego pomiędzydarczyńcami i państwem-beneficjentem;

- Krajowy Punkt Kontaktowy (KPK)- polskieMinisterstwo Rozwoju Regionalnego, ponoszące całkowitą odpowiedzialność za zarządzanie działaniamirealizowanymi w ramach Mechanizmów Finansowych w Polsce, w tym za wykorzystanie środków, kontrolęfinansową oraz audyt.KPK odpowiedzialny był m.in. za ocenę i przekaza­ niedostrony darczyńców projektów dostarczonych przezInstytucjePośredniczące, koordynację wdrażaniaprojektów,opracowanierocznych raportów przedstawiających stan wdrażania(akceptowanych przez Komitet Monitorujący i przedkładanych dar­ czyńcom) orazzapewnienie odpowiedniej, zgodnej z wymogami programowymi, informacji i promocji Mechanizmów Finansowych;

- Instytucja Pośrednicząca (IP)- każdemuobszarowi priorytetowemu przyporządko­ wano ministerstwo, odpowiedzialne za dany obszar, któremu została przekazana część odpowiedzialności KPK. Do kompetencji IP należało przede wszystkim: ogłaszanie naborów i przyjmowanie wniosków aplikacyjnych od potencjalnych be­ neficjentów końcowych, monitorowanie wdrażania projektów, sprawozdawczość z wykorzystaniaśrodków oraz ewentualnych nieprawidłowości, atakże zadania z za­ kresupromocji. Wramachniektórych priorytetów InstytucjePośredniczące, pozo­ stawiającsobieogólną odpowiedzialnośćprzed KPK za skuteczność i prawidłowość zarządzania i wdrażania danego priorytetu, mogły przekazać część własnych funkcji wyznaczonymInstytucjom Wspomagającym;

- Komitet Monitorujący (KM) - wspólny dla obu Mechanizmów, odpowiedzialny przed KPK za monitorowanie realizacji projektów. Podczas 11 posiedzeń (do lipca 2011r.)KM dokonywał ocenypostępurealizacji przedsięwzięć, oceniając efektyw­ ność i skuteczność podejmowanych działań. Do obowiązkówKMnależała również analiza i akceptacja raportów okresowych z wykorzystania środków. Zapewnienie udziałuw KM, obok instytucji zaangażowanych we wdrażanie, przedstawicieli spo­ łeczeństwaobywatelskiego (m.in. partnerów społecznych igospodarczych czyorgani­ zacjipozarządowych), a takżemożliwośćudziału instytucjiczy organizacjikluczowych dlaomawianegozagadnienia,zapewniało transparentnośćiadekwatność działań; - Instytucja Płatnicza- MinisterstwoFinansów,odpowiadająceza zarządzanie konta­

mi, na których znajdowały się środki Mechanizmów Finansowych,przygotowanie iprzekazanie do BMFwnioskówo płatność poniesionych wydatków czy raportowa­ nie do KPK w zakresie przepływów finansowych oraz opracowanie, wdrażanie iutrzymywanie procedur zarządzania finansowego ikontroli;

- InstytucjaAudytu - funkcje tępełniłajednostka organizacyjna Ministerstwa Finan­ sów, odpowiedzialna m.in. zaaudyt projektów i sprawozdawczość wtym zakresie.

Proces oceny i akceptacji projektów w ramach MechanizmówFinansowych był wieloetapowy.

Zaprzeprowadzenie procesu naboru i pierwszego etapu oceny projektów odpowie­ dzialnebyłyinstytucjekrajowe. W przypadku projektów pojedynczych i programów, wnioski aplikacyjneskładane były doInstytucji Pośredniczącej/Wspomagającej, gdzie podlegały ocenie formalnej i merytorycznej. Instytucje Pośredniczące powoływały Komitet Sterującydladanego obszaru priorytetowego,którego zadaniembyło opiniowa­ nie i rekomendowanie InstytucjiPośredniczącej i Krajowemu Punktowi Kontaktowemu listy projektówkwalifikujących się dowsparcia. Komitet Sterujący, za pośrednictwem Instytucji Pośredniczącej,przedkładałnastępnieKrajowemu Punktowi Kontaktowemu

294 Aleksandra Guzowska RIE5’11

rekomendowanąlistęprojektów kwalifikującychsię do wsparcia w ramach Mechanizmów Finansowych. Krajowy Punkt Kontaktowy,poocenie wniosków pod kątemspełnienia przezposzczególne projekty ogólnych celów i zasad Mechanizmów Finansowych, przekazywał je zodpowiednimuzasadnieniem do Biura Mechanizmów Finansowych. Biuro toz kolei,po dokonaniu oceny i konsultacji z Komisją Europejską,rekomendo­ wałoprojekty odpowiednim instytucjom darczyńców. Pozytywna decyzjadarczyńców stanowiła podstawę dopodpisania dwóch umów (pomiędzy stroną polską i darczyńca­ mi, anastępniepomiędzyInstytucją Pośredniczącą/Wspomagającąabeneficjentem) i realizacjiprojektu.

W przypadku grantów blokowych i Funduszu Kapitału Początkowego,nabór i wy­ bór wnioskówna pojedyncze grantydokonywany był jedyniepo stronie krajowej. De­ cyzję o przyznaniu pojedynczego grantupodejmowalioperatorzy grantu blokowego według kryteriów i zgodnie z zasadami określonymiw umowie finansowej pomiędzy darczyńcami i stronąpolską13.

13 Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Program Operacyjny..., op. cit., s. 53-60.

14 Protokół 38a Umowy orozszerzeniu EOG, art.2, http://www.eeagrants.Org/asset/107/l/107_l .pdf;

Umowapomiędzy Królestwem Norwegii i WspólnotąEuropejską, ustanawiająca Norweski Mecha­ nizm Finansowy na okres 2004-2009,art. 2, http://www.eeagrants.0rg/asset/llO/l/HO_l.pdf. Po­ nadto, zgodnie zpkt 1.8 Zasad iProcedur wdrażaniamechanizmuFinansowego EOG2004-2009,

http://www.eog.gov.pl/EOG_2004_2009/Dokumenty/Podstawy%20prawne/Documents/Zasady_Pro- cedury_MFEOG_listopad2010.pdf oraz Zasad i Procedur wdrażania NorweskiegoMechanizmu Fi­ nansowego 2004-2009, http://www.eog.gov.pl/EOG_2004_2009/Dokumenty/Podstawy%20praw- ne/Documents/ZASADY_PROCEDURY_NMF_listopad2010.pdf, darczyńcy umożliwili do 31 stycznia 2009 r. ponowną kontraktacjęśrodków uwolnionych np. z już realizowanychproj ektów lub wwyniku rezygnacjiwnioskodawcy. Dodatkowo, w kwietniu 2009 r. darczyńcy zadecydowali o zwolnieniupo­ nad 4,6 min euro zpuli przeznaczonej na zarządzanie po stroniepaństw-darczyńcówz przeznacze­ niem na powiększeniealokacji na pojedynczeprojekty i programyoraz granty blokowe.

15 Zasady iProcedury wdrażania mechanizmu Finansowego EOG 2004-2009,op.cit., pkt 3.1.3oraz

Zasady iProcedury wdrażania Norweskiego Mechanizmu Finansowego2004-2009,op.cit., pkt 3.1.3.

W ramach perspektywy2004-2009 kontraktacja środków, rozumiana jakopozy­ tywna decyzja państw - darczyńców w sprawie dofinansowania projektów, możliwa była do 30 kwietnia 2009 r.14Zobowiązania zaciągnięte przez stronę polskąw umo­ wach z państwami - darczyńcami wykorzystały w pełnidostępną dla naszego kraju alokacj ę. Wtym czasie przeprowadzono trzynabory wnioskównapojedyncze projekty i programy, które spotkały się z bardzo dużymzainteresowaniempotencjalnych benefi­ cjentów. Instytucje Pośredniczące/Wspomagające przyjęły 2720 wniosków aplikacyj­ nych na projekty,których wartość znacznieprzekraczała dostępnąalokacj ę. W ramach

10 obszarówpriorytetowych finalnie wdrażanych było 411projektów indywidualnych i programów. Ostateczna data kwalifikowalności kosztów została wyznaczona na 30 kwietnia2011 r., przyczym 27 projektów uzyskałozgodęna przedłużenieokresure­ alizacji do kwietnia 2012 r. (18 projektów z zachowaniemfinansowaniaze środków Mechanizmów Finansowych, pozostałe zaś zzapewnieniem ukończenia przedsięwzię­ cia po kwietniu 2011 r.ze środków krajowych)15.

W przypadku formywsparcia,jaką były granty blokowe, odbyłosię21naborów, wwy­ niku których wsparcieuzyskało ponad1000 projektów. Okres kwalifikowalności kosz­ tów wramach grantów blokowych(poza Funduszem dlaorganizacji pozarządowych

zakończonym w grudniu 2010 iFunduszem Kapitału Początkowego, wdrażanymna wstępnym etapierealizacjiMechanizmów Finansowych) upłynie30 kwietnia 2012 r.16

16 http://www.eog.gov.pl/EOG_ 2004_2009/Granty%20 Blokowe/Strony/Granty%20blokowe.aspx. Tabela 1

Realizacja projektów w ramachobszarów priorytetowych

Obszar priorytetowy Instytucja Pośredniczącą/ Insty­

tucja Wspomagająca Wartość dofi­ nansowania projektówreali­ zowanych (euro) Ilość projektów realizowanych 1 2 3 4

Ochrona środowiska, w tym środowi­ ska ludzkiego, poprzez m.in. reduk­ cję zanieczyszczeń i promowanie odnawialnych źródeł energii

Ministerstwo Środowiska/Narodo- wy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

91 568 070 124

Promowanie zrównoważonego roz­ woju poprzez lepsze wykorzystywa­ nie i zarządzanie zasobami

Ministerstwo Środowiska/Narodo- wy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

12 514 804 23

Ochrona kulturowego dziedzictwa europejskiego, w tym transport pu­ bliczny i odnowa miast

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego

87 764 623 34

Rozwój zasobów ludzkich poprzez m.in. promowanie wykształcenia i szkoleń, wzmacnianie w samorządzie i jego instytucjach potencjału z zakre­ su administracji lub służby publicznej, a także wzmacnianie wspierających go procesów demokratycznych

Urząd Komitetu Integracji Europej­ skiej (od stycznia 2010 r. Minister­ stwo Spraw Zagranicznych)

27 117 223 37

Opieka zdrowotna i opieka nad dzieckiem

Ministerstwo Zdrowia/ Biuro do Spraw Zagranicznych Programów Pomocy w Ochronie Zdrowia

58 840 535 74

Badania naukowe Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego

22 389 354 42 Wdrażanie przepisów z Schengen,

wspieranie Narodowych Planów Działania z Schengen, jak również wzmacnianie sądownictwa

Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji

112 343 823 30

Środowisko, ze szczególnym uwzględ­ nieniem wzmocnienia zdolności ad­ ministracyjnych do wprowadzania w życie odpowiednich przepisów oraz dokonywania inwestycji w infra­ strukturę i technologię, przy priory­ tetowym potraktowaniu gospodarki odpadami komunalnymi

Ministerstwo Środowiska/Narodo- wy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

8 091 123 11

Polityka regionalna i działania trans graniczne

Ministerstwo Rozwoju Regionalne- go/Władza Wdrażająca Programy Europejskie

14 708 185 29

Pomoc techniczna przy wdrażaniu

acquis communautaire

Urząd Komitetu Integracji Europej­ skiej (od stycznia 2010 r. Minister­ stwo Spraw Zagranicznych)

296 Aleksandra Guzowska RIE5’11

Źródło: Opracowanie własne na podstawie m.in.: Sprawozdania rocznego z wdrażania Mechanizmu Finansowe­

go EOG w Polsce za okres styczeń-grudzień 2009 r., Warszawa, luty 2010, http://www.eog.gov.pl/EOG_

2004_2009/Zarzadzanie%20i%20wdrazanie/Komitety%20Sterujace%20i%20Monitorujace/Documents/Sprawoz- danie_MF_EOG_2009.pdf i publikacji informacyjnej Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Pieniądze nie tylko

z Unii, http://www.eog.gov.pVEOG_2004_2009/dzialania_promocyjne/mf_publikacje_09/Documents/ulotka_me- chanizmy_finansowe.pdf.

Grant blokowy17 Operator

Fundusz dla Organizacji Pozarządo­ wych

Fundacja Fundusz Współpracy, Eco- rys Polska

37 350 000 610

Fundusz Wymiany Kulturalnej Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego

9 515 068 54

Fundusz Stypendialny i Szkolenio­ wy

Fundacja Systemu Rozwoju Eduka­ cji

12 005 195 340

Polsko-Norweski Fundusz Badań Naukowych

Ośrodek Przetwarzania Informacji 21 403 939 43

17 Nie uwzględniono Funduszu Kapitału Początkowego (wartość dofinansowania: 1 823 871 euro), realizowanego wewstępnejfaziewdrażania Mechanizmów Finansowych wcelu wsparcia przygoto­ wania przez beneficjentów wniosków o szczególnymznaczeniu dla priorytetówMechanizmów Finansowych iwyłączniedla planowanych projektów bilateralnych zpodmiotami zpaństw-dar- czyńcóworazFunduszu PomocyTechnicznej (wartość dofinansowania: 7158382 euro),przeznaczo­ nego nawsparcie instytucjizaangażowanych w koordynację i nadzór nad wdrażaniem Mechanizmów Finansowych irealizowanego w trybie ciągłym.

Szeroki zakres tematycznywsparcia możliwego w ramach Mechanizmów Finanso­ wych zapewniłnietylko bogactwo merytoryczne realizowanych przedsięwzięć,ale takżeróżnorodność odbiorców środków pomocowych. Program Operacyjny bardzo szeroko określił wachlarz beneficjentów, udostępniając możliwość ubiegania się o środkiwszystkim instytucjom sektora publicznego i prywatnegooraz organizacjom pozarządowym, utworzonym w sposób prawnywPolsce i działającym winteresiepu­ blicznym. Zarównowymóg działalności winteresie publicznym, jak też konkurencyj­ nie wysoki (85%) wobec innych form wsparcia poziom dofinansowaniaprojektów współfinansowanych ze środków budżetu państwa czy budżetujednosteksamorządu terytorialnego, niewątpliwie wywarły znaczny wpływ na strukturę beneficjentów. Głównym odbiorcą środków Mechanizmów Finansowych (niemalpołowa wszystkich beneficjentów) okazały się jednostki samorząduterytorialnego. Następnie najliczniej reprezentowane były: szkoływyższe, jednostki badawczo-rozwojowe, placówki PAN (ok. 15%), jednostki administracji rządowej i centralnej (ok. 14%); jednostkisłużby zdrowia(ok. 13,6%), jednostki sektora prywatnego, wtymprzedsiębiorstwa z udzia­ łem środków publicznych (ok.9,7%),organizacje pozarządowe,kościołyi związki wy­ znaniowe (ok. 2,7%).

Odnosząc się do jednegoz głównychzałożeń Mechanizmów Finansowych, tj. za­ cieśniania współpracy bilateralnej pomiędzy Polską a państwami-darczyńcami, należy odnotować, iż partnerzy norwescy zaangażowani byli we wdrażanie 98 projektów, a w przypadku 2 projektów nawiązane zostało partnerstwo z instytucjami islandzkimi. Największyudział projektów realizowanych w partnerstwiez instytucją państw-dar-czyńców wystąpił w priorytetach dotyczących badań naukowych, promowania zrów­

noważonego rozwoju i ochrony kulturowego dziedzictwa europejskiego. Ponadto wiele projektów partnerskich realizowanych byłow ramach Funduszu dlaOrganizacji Pozarządowych, Funduszu WymianyKulturalnej, Funduszu Stypendialnego i Szkole­ niowego orazFunduszuBadań Naukowych18.

18 Publikacja informacyjna Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Pieniądze nie tylko z Unii,

http://www.eog.gov.pl/EOG_2004_2009/dzialania_promocyjne/mf_publikacje_09/Documents/ulot-ka_mechanizmy_finansowe.pdf.

19 Podsumowanie wdrażania obszarów priorytetowych i grantów blokowych zostało oparte głównieo sprawozdawczość projektową oraz opracowania Krajowego PunktuKontaktowego, Insty­ tucji Pośredniczących/Wspomagających iOperatorów.

20 Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Program Operacyjny..., op. cit.,s. 13.

21 Krajowy Punkt Kontaktowy, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Sprawozdanie roczne

zwdrażania Mechanizmu Finansowego EOGw Polsce za okres styczeń-grudzień2008 r., Warszawa, 13 marca2009, http://www.eog.gov.pl/EOG_2004_2009/Zarzadzanie%20i%20wdrazanie/Komite-ty%20Sterujace%20i%20Monitorujace/Documents/Sprawozdanie%20roczne%20z%20MF%20EOG.pdf, s. 22-23.

Zakończenie realizacjiwiększościprojektów do kwietnia2011r.pozwala przyjrzeć się pierwszym efektomwdrażania MechanizmówFinansowych z perspektywyfinan­ sowej 2004-200919.

Ochronaśrodowiska, wtymśrodowiska ludzkiego, poprzez m.in. redukcję zanieczysz­ czeńi promowanie odnawialnych źródeł energii

Jest to jeden z trzech priorytetów środowiskowych,wramach któregorealizowane byłyprojekty inwestycyjne o wartości od 250000do 2 000000 euro, polegające głów­ nie na budowie imodernizacji infrastrukturyochrony środowiska.Jego głównym celem było zmniejszenie ilościzanieczyszczeń w środowisku poprzez ochronę powietrza, ochronę wódpowierzchniowychorazracjonalną gospodarkę odpadami20. Priorytet ten cieszył się największymzainteresowaniem wnioskodawców. Szczególne zapotrzebo­ wanie, głównie zewzględu na ograniczoną dostępnośćśrodków z innych instrumentów pomocowych,zaobserwowanow przypadkuprzedsięwzięć polegających na termomo-demizacjibudynków użyteczności publicznej.Poprzezdofinansowanie z Mechaniz­ mów Finansowych w ponad300 budynkach (m.in.szkół, przedszkoli, szpitali, domów kultury) przeprowadzono pracemające na celuzmniejszenie zapotrzebowania i zuży­ cia energii cieplnej. Analiza efektów zakończonych projektów potwierdza szacunki przedstawione w badaniuewaluacyjnym przeprowadzonym w 2008 r., zgodnie z którym w wyniku realizacji tych projektów zapotrzebowanie na energię zmniejszy się o ponad 50%.Pozwoliło tona uzyskanie wymiernego efektu ekologicznegopoprzezzmniejsze­ nie emisjidwutlenku węglai szkodliwych pyłów doatmosfery21. Warto również zazna­ czyć, iż większość tych projektów była realizowanaprzez niewielkie gminy,czyniąc zadość idei wyrównywania szans pomiędzy dużymi i mniejszymi ośrodkami miejskimi i wiejskimi.

Ponadto,wsparciemw ramach tegopriorytetu zostałyobjęte przedsięwzięcia do­ tyczące m.in. modernizacji sieci ciepłowniczych, budowysieci kanalizacyjnych,roz­ budowyoczyszczalni ścieków czyprzedsięwzięcia zzakresu gospodarki odpadami. Wybudowano ponad 20 oczyszczalni ścieków, zrealizowano ponad400 km systemów

298 Aleksandra Guzowska RIE5’11

kanalizacji.Niektóre gminyzwiększały udział odnawialnychźródełenergii w ogólnym bilansie energetycznym poprzez inwestycje polegającena instalacjikolektorów sło­ necznych. PrzykładowowgminieDzierzgoń, woj. pomorskie,zainstalowano kolekto­ ry słonecznedo podgrzewania ciepłejwodyw blisko300 gospodarstwach domowych.

Promowaniezrównoważonego rozwojupoprzez lepsze wykorzystywanie i zarządzanie zasobami

Głównym celem tego priorytetu byłopromowanie i wprowadzanie wżyciezasad zrównoważonego rozwoju wśród władz ispołeczeństwa, zakładającrealizację projek-tów nastawionych na wzmocnienie instytucji i poszerzanie wiedzy w zakresie działań przyjaznych środowisku i łączących potrzebyrozwoju gospodarki zposzanowaniem środowiska naturalnego, zachowania trwałościróżnorodności biologicznej, edukacji ekologicznej22. W ramach tego priorytetu realizowane byłyprzedsięwzięcia o charak­ terze „miękkim”, czyliszkolenia,opracowywanie dokumentów, narzędzi,strategiiczy tworzeniepartnerstw na rzeczzrównoważonego rozwoju.Przykładem takiegoprzed­ sięwzięcia może być projekt „Ekologiczne gminy karpackie”, realizowany przezInsty­ tut Karpacki, którego celem było stworzenie w karpackich gminach podstaw do rozwojuochrony środowiska naturalnegopoprzez wykorzystanieodnawialnych źródeł energii (OZE). W ramach projektu tworzonebyłydla gmin projekty tzw. Klastrów In­ westycji Ekologicznych, złożonych z czterech studiów wykonalności inwestycjiOZE. Ponadto,wramach doradztwa powstały wnioski aplikacyjne o dofinansowanie przed­ sięwzięć przedstawionych w studiachwykonalności. Natomiast w wyniku realizacji projektu„Propagowanie czystegobiznesuwPolsce” FundacjiPartnerstwo dlaŚrodo­ wiska powstało 200 audytów środowiskowych, opracowano 150 programów ograni­ czenianegatywnego oddziaływania na środowisko oraz udzielono pomocy firmom we wdrożeniu1000 działań naprawczychw zakresie obniżenia zużycia wody, energii i ma­ teriałóww celu wsparciamałych i średnich przedsiębiorstw w efektywnymzarządza­ niu zasobami naturalnymi.

22 Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Program Operacyjny..., op. cit.,s. 15-16. 23 Ibidem,s. 36-38.

Trzecim priorytetem środowiskowym było:

Środowisko, ze szczególnym uwzględnieniem wzmocnienia zdolności administracyj­ nych dowprowadzaniaw życie odpowiednichprzepisów oraz dokonywaniainwestycji w infrastrukturę i technologię, przy priorytetowympotraktowaniu gospodarkiodpada­ mi komunalnymi

Cel tego priorytetu o charakterze „miękkim” stanowiło wzmocnienie umiejętności i możliwościdziałania administracji szczebla centralnego, regionalnego i lokalnego oraz innych jedno stek odpowiedzialnych za wdrażaniei egzekwowanie prawa UniiEu­ ropejskiej wzakresie ochrony środowiska23.

W związku z powyższym, wsparcieuzyskało11 projektów, skierowanych na poprawę zdolnościinstytucjonalnych,m.in.takich instytucjijak:Główny i Wojewódzkie Inspek­ toraty Ochrony Środowiska, Regionalne Zarządy GospodarkiWodnej,Instytut Meteoro­ logii i Gospodarki Wodnej, w osiąganiu wymaganych standardów pracy i zachowań.

Przeprowadzonych było zatem szereg szkoleń, warsztatów, tworzono bazy danych, procedury,a także dostarczanoróżnego rodzaju sprzęt, np. kontrolno-pomiarowy.

Ochronakulturowego dziedzictwaeuropejskiego, wtym transport publiczny i odnowa miast

Priorytet ten miałna celu zachowanie iodbudowęeuropejskiego dziedzictwa kultu­ rowegowrazzjego otoczeniem oraz wykreowanienarodowych punktów turystyki kul­ turowejwhistorycznych miastachPolski. Darczyńcy przywiązywali do tegopriorytetu znacznąwagę, co znalazło swoje odzwierciedleniew wysokościalokacji przeznaczo­ nej na ten obszar (vide tabela1). Ze względu nainwestycyjnycharakter projektów, do­ finansowaniem objętoprzedsięwzięciaważne zpunktu widzenia polityki kulturalnej kraju o minimalnej wartości 1mineuro.Wsparcie projektów inwestycyjnych w kultu­ rze, wpisując sięszczególnie trafnie w zasadę komplementamości wobecinnych źródeł finansowania,niosłoza sobą potencjał integrujący i budującypoczucie tożsamości re­ gionalnej i narodowej, aletakżepoczucietożsamościkulturowej i społecznej na pozio­ mie europejskim. Wymiar kulturowy miał także iść w parze zcelami Mechanizmów Finansowych, przyczyniając się doekonomicznegorozwoju regionówpoprzez zwięk­ szenie ichatrakcyjności, tworzenie nowych miejsc pracy czy podnoszenie jakości ży­ cia mieszkańców24.

24 Ibidem,s. 18-19. 25 http://www.mlimg.gda.pl.

Rezultatytych projektów, z oczywistychpowodów jedne z najbardziej widocznych i spektakularnych, wpisały się trwale w mapęturystycznąPolski. Odrestaurowano około 100 obiektów zabytkowych. Są wśródnichinwestycje zrealizowane w historycz­ nych zespołachpałacowychi zamkowych w Wilanowie, Malborku,Rogalinie, Łańcu­ cie czy Żywcu. Restaurowane były również obiekty kultury takie, jak Sukiennice wKrakowieczy Wyspa Młyńska wBydgoszczy. Staromiejskie Piwnice wWarszawie, zabytkowa HutaŻelazaw Starachowicach i zespół fortyfikacji w Zamościu zostały poddane renowacji oraz adaptacji nacele kulturalne.Odrestaurowanezostaływczęści czycałości obiekty sakralne, np. Bazylika Mariackaw Gdańsku, renesansowa synago­ ga wZamościu, katedry wKoszalinie i KamieniuPomorskim czy takie perełki kultury sakralnej, jak obiekty sakralnej architekturydrewnianej regionu Wielkopolski (Ko­ ścioły w Brodach Poznańskich,Bronkowie,Domachowie,Jeżewie i Zakrzewie),Sank­ tuariumw ŚwiętejLipce i Bazylika Katedralnaw Sandomierzu.

Ciekawymprzykładem inwestycji byłprojekt „Prace ratownicze Twierdzy w Wisło-ujściu” wdrażanyprzez Muzeum HistoryczneMiastaGdańska.W ramach tego przed­ sięwzięcia pracomremontowo-konserwatorskim i hydrotechnicznym została poddana, mieszcząca się w bezpośrednim sąsiedztwie półwyspu Westerplatte, fortyfikacja Twierdzy Wisłoujście w Gdańsku, unikatowa na skalę światową fortyfikacja nadbrzeż­ na,wpisana do rejestrów zabytków polskich od 1959 r., a takżenalistę100 najbardziej zagrożonych zabytków świata organizacji World Monument Watch.W oparciu ourato­ waneelementy Twierdzy w kolejnychetapachinwestycji można będzie stworzyćnowe produkty turystyczne, które przyczynią się do wydłużenia czasu pobytu turystów w mieścieoraz pośrednio do wzrostu dochodów z turystyki25.

300 Aleksandra Guzowska RIE5’11

Fundusz Wymiany Kulturalnej

Wsparcie działańkulturalnych nie ograniczało się do przedsięwzięć inwestycyj­ nych. Komplementarnym instrumentemjest, realizowanydo kwietnia 2012r., Fundusz Wymiany Kulturalnej,wspierający projekty „miękkie”, wdrażane głównie przez orga­ nizacje pozarządowe. Celem ponad pięćdziesięciu podejmowanych przedsięwzięć, głównie z zakresu muzyki i sztuk scenicznych,ale także sztuk plastycznychi wizual­ nych, dziedzictwa kulturowego, literatury i archiwów, jestwzmocnieniewspółpracy partnerskiejw obszarze kultury pomiędzyPolską a państwami-darczyńcami. Znakomi­ ta większość projektów realizowana jest we współpracy z partnerami zNorwegii26.

26 Krajowy Punkt Kontaktowy, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Sprawozdanie roczne

zwdrażania Mechanizmu Finansowego EOGw Polsce za okres styczeń-grudzień2009 r., Warszawa, luty 2010, http://www.eog.gov.pl/EOG_2004_2009/Zarzadzanie%20i%20wdrazanie/Komitety%20Steru-jace%20i%20Monitorujace/Documents/Sprawozdanie_MF_EOG_2009.pdf, s. 34; http://www.fwk. mkidn.gov.pl/.

27 Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Program Operacyjny..., op. cit.,s. 21.

Rozwój zasobów ludzkichpoprzez m.in.promowanie wykształceniai szkoleń, wzmac­ nianiew samorządzie i jegoinstytucjach potencjału z zakresu administracji lub służby publicznej, a także wzmacnianie wspierających go procesów demokratycznych

Priorytet ten skierowanybył narozwójjednosteksamorządu terytorialnego wszyst­ kichszczebli, głównie poprzez zapewnienie większego dostępu do kształcenia ustawicz­ nego i doskonaleniazawodowego. Dofinansowywane byłynp. szkoleniazawodowe, kursy językowe, studia podyplomowe, ale także przedsięwzięcia mające na celu pod­ niesienie jakości dostarczaniausług publicznych. Jednocześnie kładziono nacisk na wzmocnienie organizacji pozarządowych w procesiesprawowania władzy,rozumiane jakoistotnyczynnik rozwoju społeczeństwaobywatelskiego27.

Wwyniku realizacjikilkudziesięciuprojektów ponad 43 000 osób podniosłoswoje kwalifikacje. Natomiast w celu poprawy jakości dostarczanych usług publicznych, w kilkudziesięciu jednostkach utworzono bazy danych, portale i serwisy informatycz­ ne. Przykładem takiej inicjatywy był projekt Związku Gmin Regionu Płockiego „Re­ gion Płocki- regionemeuropejskim”, w ramach któregow 16 gminach wprowadzono SystemElektronicznego Obiegu Dokumentów, który umożliwił pełną kontrolę prze­ pływu dokumentów, terminowości prowadzonych spraw oraz efektywności pracy urzędów i poszczególnych pracowników. Miasto Poznań poprzez projekt „Kompetent­ ny urzędnik -wyższa jakość usług wWielkopolsce” stworzyłoSamorządową Platfor­ mę Edukacyjną, dzięki której ponad 2800 pracowników administracji samorządowej mogło skorzystać ze szkoleńjęzykowych oraz z zakresu komunikacji zklientem.Re­ zultatem projektów w tym obszarze priorytetowym było także opracowanie badań, analiz i strategii służących wsparciu instytucjonalnemu instytucji samorządowych. Opieka zdrowotna i opieka naddzieckiem

W tym obszarze priorytetowym realizowane byłyprojekty,które zawierały elemen­ ty inwestycyjne i powiązane znimi działania o charakterze „miękkim”, skierowane na poprawę warunków zdrowotnych społeczeństwa, m.in. poprzez programy promocji

zdrowia i profilaktyki, poprawę jakości usług w jednostkach ochronyzdrowia, zwięk­ szenie dostępności, a także usprawnienie podstawowej oraz specjalistycznej opieki zdrowotnej. W procesieprzyznawania dofinansowania uprzywilejowane były projekty obejmujące swoim zasięgiem tereny wiejskiei miejscowości do 20 000 mieszkańców oraz projekty o jak największym zasięgu oddziaływania28.

28 Ibidem,s. 25-29.

29 http://www.bpz.gov.pl/dokumenty/doeogn.html.

30 Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Program Operacyjny..., op. cit.,s. 30-33.

Modernizowane były budynki szpitalne, wdrażane programy profilaktyczne. Jed­ nak wśródmożliwychdo realizacjiprzedsięwzięćnajwiększymzainteresowaniemcie­ szyły się te, mające na celu tworzenie otwartych ogólnodostępnych stref rekreacji dziecięcej. Rezultatem takich projektów była budowa 113 boisk, placów zabaw czy ścieżek zdrowia, czegouzupełnienie stanowiły programy pozalekcyjnych zajęć sporto­ wych. Przykładowo w ramach projektu Miasta Poznania „Utworzenie ogólnodo­ stępnych strefrekreacji dziecięcej w Poznaniu i organizacja zajęć pozalekcyjnych” na pięciu poznańskich osiedlach powstały strefy,aktywizujące sportowo dziecizagrożone patologiami społecznymi. Natomiastw ramachprojektu „Promocja zdrowia poprzez sport- zespół przyszkolnych otwartych boisk wielofunkcyjnych wPowiecie Poznań­ skim” wybudowanodziewięćtakich obiektów. Na boiskach tych odbywały się zajęcia sportowe, turnieje i festyny, wktórychbrały czynny udział także dzieci niepełnospraw­ ne. Wsparcieo podobnymcharakterze otrzymało także szereg gmin,np. Komańcza, StareBabiceczy Grodzisk Wielkopolski. Finansowanebyły również projekty z zakre­ su podnoszenia dostępności ipoziomu usługmedycznych29.

Badanianaukowe

Celem tego priorytetu było wsparcie realizacji wszystkich obszarów prioryteto­ wych. Zatemdofinansowaniemogłyuzyskać projekty ooryginalnej tematyce badaw­ czej oraz dużej wartości naukowej i użytkowej ze wszystkich dziedzin i dyscyplin naukowych, wpisujących się zakres przedmiotowy Mechanizmów Finansowych30. Zgodniez powyższym celem,tematyka 42 projektówbadawczych dotykaławłaściwie wszystkich dziesięciu obszarów, obejmującm.in. aspekty środowiskowe (np. „Przy­ rodniczeuwarunkowania planowania przestrzennego w polskich obszarach morskich z uwzględnieniem sieci Natura 2000” - Instytut OceanologiiPolskiej AkademiiNauk), ochrony dziedzictwa kulturowego (np. „Nowoczesne metody inżynierii materiałowej wdiagnostyce dzieł sztukipo renowacji metodą impulsowegopromieniowania lasero­ wego (MATLAS) - PolitechnikaWarszawska) czyzdrowotne (np. „Psychologiczne przyczyny i następstwa wypadków drogowych” - UniwersytetWarszawski, „U progu dorosłegożycia: zdrowie i jakość życia młodzieży w zróżnicowanym społecznie i eko­ nomicznie środowisku”-Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu).

Przykłademciekawej inicjatywybył„Programhoming (Powroty)- projekty ba­ dawcze we wszystkich priorytetach realizowane przez młodych doktorów powra­ cających do Polskiwewspółpracyzzagranicznym ośrodkiem naukowym” Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej. Programtenutworzonow celu zachęceniamłodych,zdolnych naukowców do ich powrotu do kraju, przyjednoczesnym wsparciu nawiązywanej

302 Aleksandra Guzowska RIE5’11

przeznich międzynarodowejwspółpracy naukowej. Wramach programumłodzi dok­ torzy otrzymywali stypendia, a także środkina realizację projektubadawczego ikonty­ nuację współpracy zagranicznej, nawiązanej przed powrotem do Polski. W ramach czterech edycji programu subsydiauzyskało 63 naukowców powracających z zagrani­ cy do Polski. Zainteresowanie projektemdało impuls do jego kontynuacji w postaci programu Homing Plus, finansowanegoz Działania 1.2 „Wzmocnienie potencjałuka­ drowego nauki” POIG2007-201331.

31 http://www.fnp.org.pl/programy/aktualiie_programy_fhp/stypendia_i_subsydia/program_ho-ming_plus.

32 www.fbn.opi.org.pl. 33 www.fss.org.pl.

Ponadto,wramach omawianegopriorytetu Badań Naukowych został uruchomiony grant blokowy:

Polsko-Norweski Fundusz Badań Naukowych

Jegocelem jest wsparcie polskich instytucjinaukowych, zainteresowanych bilate­ ralnąwspółpracą z analogicznymiinstytucjami norweskimi wzakresieochrony środo­ wiska i ochrony zdrowia. Dofinansowanie uzyskały 43wnioski w dwóch możliwych komponentach:projekty badawcze (22) i seminaria/warsztaty/konferencje (21).Tema­ tamitych ostatnich są głównie kwestie związane z ochronąśrodowiska i zrównoważonym rozwojem32.

Obok instrumentów wspierających kooperację naukową, utworzonyzostał grant blokowy:

Fundusz Stypendialny i Naukowy

Funduszten ma naceluwsparcie współpracy wzakresie edukacji pomiędzy uczel­ niami z Polskii państw-darczyńców poprzez zwiększenie mobilnościuczniów, studen­ tówi pracowników. Wramach tego Grantu Blokowego realizowane są następujące działania: mobilność studentów i pracowników (80 projektów, w ramachktórych do końca 2010roku zrealizowano 1086 wymian), stypendia indywidualne (dla174 osób naprowadzenie projektów badawczych z zakresu m.in. socjologii, nauk politycznych, nauk przyrodniczych czy filozofiilub wyjazdy studyjnedotyczące głównie szeroko po­ jętej edukacjiorazdoskonalenia zawodowego), współpraca instytucjonalna (29 projek­ tów partnerskich obejmujących często zakres niewpisujący się w dostępne unijne programy edukacyjne), rozwój polskich uczelni(3 6 projektów -w tym przypadku part­ nerstwobyłofakultatywne, a w ramach projektu można było częśćkosztów przezna­ czyć na zakup sprzętu i wyposażenia na rzecz instytucjibeneficjenta) i kursy językowe (najmniejszezainteresowanie,prawdopodobnie ze względu na możliwość nauki jedy­ nie językówpaństw-darczyńców)33.

W ramach dwóchpowyższych Grantów Blokowych data końcowa kwalifikowalno-ści kosztów przypada na kwiecień 2012 r., dlatego nadal trwa wdrażanie projektów.

Wdrażanie przepisów zSchengen, wspieranieNarodowych Planów Działania z Schen­ gen, jak równieżwzmacnianie sądownictwa

Na tenobszar priorytetowy zostało przeznaczonych najwięcej środków, odpowia­ dając na potrzebę podjęcia dużychprzedsięwzięć, głównieinwestycyjnych, skierowa­ nych na ochronę zewnętrznej granicy obszaru Schengen, do którego należą także Norwegia i Islandia. W związku z przystąpieniem Polski do Obszaru Schengen, nałożony został na Polskę obowiązek zapewnienia swobodnego przepływu osób ito­ warów przez wspólną granicę zpaństwami członkowskimi UE oraz wymóg wzmoc­ nienia kontroli na jej zewnętrznych granicach. Celem priorytetu było zapewnienie odpowiednich standardów zabezpieczeniagranicy lądowej, morskieji powietrznej,za­ pewnienie wdrożenia przepisów z Schengen oraz wzrostbezpieczeństwa narodowego i bezpieczeństwa w obrębie Obszaru Schengen,jak równieżzapewnienie systemów obsługi mieszanego ruchumigracyjnego na Obszar Schengen34.

34 Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Program Operacyjny..., op. cit.,s. 30-34. 35 Ibidem,s. 38-39.

Wramach30 realizowanych projektów wsparcie uzyskały głównie jednostki Poli­ cji, Służby Celnej,Straży Granicznejoraz Ministerstwo Sprawiedliwości.Wzmocnio­ no trzy przejścia graniczne, zakupiono dla służb 886 sztuksprzętu transportowego oraz ponad 35tysięcy sztuk sprzętu specjalistycznego, wybudowano lub zmodernizowano

10 budynków (m.in. budynkisłużbcelnych wBiałej Podlaskiej czykomisariatu policji w Reszlui Terespolu).

Przedsięwzięciem wyróżniającymsię specyficzną tematykąna tle innych realizo­ wanych wtymobszarze był proj ekt Miasta Zamość „Budowaprzygranicznego ośrodka kwarantannowania i przetrzymywania zwierząt nielegalnie wwiezionych do strefy Schengen orazcentrum edukacyjno-szkoleniowego nabazie Ogrodu Zoologicznego w Zamościu”. Założeniemprojektu było przystosowanie lubwybudowanie nowych pomieszczeń w zamojskim ZOO oraz zakup sprzętu w ramachaudiowizualnegosyste­ mu monitoringui nadzorowania w celu zapewnieniaodpowiednich warunków do prze­ trzymywania zwierząt skonfiskowanych podczas odpraw celnych na zewnętrznej granicy UE w Polsce, wtym zwierzątz listy CITES (Konwencja o Międzynarodowym Handlu Dzikimi Zwierzętami i Roślinami Gatunków Zagrożonych Wyginięciem).

Politykaregionalna i działania transgraniczne

W ramach tego priorytetu połączono dwa aspekty - współpracy transgranicznej iwspółpracy pomiędzy regionami. Tę pierwszą uznano zabardzo istotny instrument propagowaniawspółpracyw skali ponadkrajowej pomiędzy regionamiorazgminami Polski i państw EuropejskiegoObszaruGospodarczego i EFTA, państw regionuMorza Bałtyckiego, jak również państw Europy Wschodniej graniczącymiz Polską: Białoru­ sią,Federacją Rosyjską - ObwodemKaliningradzkimi Ukrainą,ukierunkowanej na przepływ i wymianęinformacji,wiedzy i dobrych praktyk.Współpracę międzyregio­ nalną natomiast planowano wykorzystać jako środek stymulujący rozwój regionów „słabszych”, poprzez umożliwienie dostępu do doświadczeń i wiedzy oraz know-how,

jakim dysponują regiony lepiej rozwinięte35.

Projekty indywidualne i programyo charakterze nieinwestycyjnym realizowane były wtrzech obszarach:transferu wiedzy, turystyki i współpracy,az dofinansowania korzystały przede wszystkim: jednostki samorządu terytorialnego i jednostkiim pod­

304 Aleksandra Guzowska RIE5’11

ległe, organizacje pozarządowe i jednostki badawczo-rozwojowe. Cele priorytetu wdrażano m.in. poprzez budowanie partnerstw lokalnych, propagowanie w kampa­ niach promocyjnych idei społeczeństwa otwartego, opartego na wiedzy,podnoszenie kwalifikacji wramachseminariów, warsztatów,szkoleń czytargów wiedzy, wymianę doświadczeń w trakcie wizyt studyjnych, wzmacnianie potencjału turystycznego czy tworzenie strategii rozwojowych36. Podsumowującnajbardziej charakterystyczne wskaźniki dla tegoobszaru, dokwietnia2011 przeprowadzono 129 wizyt studyjnych, 281 imprezpromocyjnych, stworzono 45 narzędzi internetowych(np. wortal interne­ towy przeznaczony dla małych i średnich przedsiębiorstw z czterech państw karpac­ kich-Polski, Słowacji, Ukrainy i Węgier -zainteresowanych nawiązaniem szerszej współpracy z innymi podmiotami gospodarczymi z regionu Karpat czy portal pro­ mujący walory turystyczne mazurskiejkrainy EGO -Ełk, Gołdap, Olecko), przeszko­ lono ponad 18,5 tys. osób. W przedsięwzięciach tych zaangażowanych było 240 partnerów zagranicznych.

36 Publikacja informacyjna Władzy Wdrażającej Programy Europejskie, Polityka regionalna

i działania transgraniczne,wrzesień 2010, http://www.eog.gov.pl/EOG_2004_2009/dzialania_pro-mocyjne /mf_publikacje_09/Documents/polityka_regionalna_eog.pdf.

37 http://www.lokomotywa.org.pl/.

38 Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Program Operacyjny..., op. cit., s. 41-42.

Interesującym przykładem inicjatywy z zakresu transferu wiedzybył projektGale­ rii Bielskiej BWA „Lokomotywa- strategia rozwoju klastrów”, zakładającystymulo­ wanie lokalnej gospodarki i rozwojukulturalnegow regionie Bielsko-Białej poprzez nawiązanie ścisłej współpracypomiędzykulturą a biznesem i tworzenie klastrówna bazie dobrychpraktyknorweskich. Jednymzwykorzystywanychinstrumentów były wydarzenia kulturalne,organizowane np. w galeriach handlowych,które,z jednej stro­ ny edukującspołeczeństwo,miały przede wszystkimzachęcać i przygotować artystów do samodzielneji aktywnejsprzedaży swoichprac37.

Pomoc techniczna przy wdrażaniu acquis communautaire

To najmniejszy pod względemwysokości alokacji obszar priorytetowy Mechaniz­ mów Finansowych, w ramachktórego wdrożonychzostało 7 projektów,realizowanych przez MinisterstwoGospodarki, Urząd KomitetuIntegracji Europejskiej, UrządKomi­ sjiNadzoruFinansowego,UrządRegulacji Energetyki, UniwersytetJagielloński oraz Instytut Budownictwa, Modernizacji i Elektryfikacji Rolnictwa. Celem priorytetu było rozwijanie zdolności administracyjnych iinstytucjonalnych z zakresu prawidłowego iterminowegowprowadzaniawżycie dorobku prawnegoUnii Europejskiej38.Wspar­ cie uzyskałyprojekty miękkie,w ramach których przeprowadzonezostały szkolenia dlaponad 1000 pracowników administracji, przedstawicieli małych i średnichprzed­ siębiorstw oraz wspierających ichorganizacji i instytucji. Ponadto, wwyniku realizacji projektów powstało 61 ekspertyz i 2 bazy danych, np. baza nowo przyjmowanych aktówprawnychUnii Europejskiej, zapewniającadostęp doinformacji o sposobie i ter­ minach ich transpozycji do prawa polskiego wraz znarzędziami pozwalającymina stałyi precyzyjny monitoring tego procesu.

Fundusz ten, w ramach którego realizacja projektów zakończyła się w grudniu 2010 r., był największym grantem blokowym,finansowanym ze środkówMechaniz­ mów Finansowych i pierwszym wPolsce dedykowanym wyłącznie organizacjom po­ zarządowym. Został powołany w celu wzmocnieniainstytucjonalnego społeczeństwa obywatelskiego poprzezwsparcie systemowe sektora pozarządowego oraz rozwój dia­ logu obywatelskiego. Zakładano, iż bezpośrednim efektem jego realizacjibędzie po­ prawa jakości pozarządowych usług o charakterze społecznym i wzmacniającym procesy demokratyczne39.

39 Ibidem,s. 46.

40 http://www.eeagrants.org/asset/2811/1/2811 1 .pdf.

Ustanowiono, wporozumieniu zorganizacjamipozarządowymi, trzy komponenty: - demokracja i społeczeństwo obywatelskie,

- ochrona środowiska izrównoważony rozwój, - równość szans i integracja społeczna,

w ramachktórych beneficjenciaplikowali o granty.

Ewaluacja Funduszów dlaOrganizacji Pozarządowychze wszystkich państw-be-neficjentów Mechanizmu FinansowegoEOGi Norweskiego 2004-2009, wykazała, że instrument tenstanowił pierwszoplanowe wsparciefinansowe dla społeczeństwa oby­ watelskiego w EuropieŚrodkowej i Południowej,jako że inni międzynarodowi darczyń­ cy wycofalisię, anarodowei lokalneźródła finansowania niebyływ stanie wypełnić tej luki40.

Wyniki 11 naborów przeprowadzonych w Polsce uwidoczniły ogromną potrzebę podejmowania takich inicjatyw. Złożono ponad 6,7 tys. wniosków, których wartość w zależności odkomponentu i naboru kilkukrotnie lub kilkunastokrotnieprzekraczała dostępną alokację. Finalnie dofinansowanie uzyskało ponad 600 projektów.Najwięk­ szym zainteresowaniemcieszył siępierwszy z ww. komponentów, wramach którego zrealizowano 354 projekty. Z tego 173 tzw. projektymikro (od 5000do 15 000 euro) przeznaczone były dla nowopowstałych organizacji pozarządowych.

Rezultaty tych projektów są wielowymiarowe. Organizacje pozarządowemogły wesprzeć swoje funkcjonowanie czy to poprzez podniesienie kwalifikacji swoich działaczy, czy przez inwestycje we własną infrastrukturę, ale też wzmocnić swoją działalność merytoryczną. W wyniku realizacjiprojektów wkomponencieDemokra­ cja i społeczeństwo obywatelskie utworzono 71 koalicji zdolnych do opowiadania się za systematycznymi zmianami w interesie publicznym, takimi jak np. zwiększanie zainteresowaniarolą organizacji pozarządowych w życiu publicznym, promowanie mechanizmów samoregulacji sektorapozarządowego czyrzecznictwo interesów orga­ nizacji pozarządowych.

* * *

Miliardyeuro, płynące do Polski w ramach funduszyunijnych, niewątpliwie prze­ bijają skalą przedsięwzięć i popularnościąwspołeczeństwie pieniądze dostępne z Me­ chanizmu Finansowego EOG i Norweskiego Mechanizmu Finansowego. Nadal

306 Aleksandra Guzowska RIE5’11

prezentacja Mechanizmów Finansowych na różnych forach wywołuje zaskoczenie, gdyż większa cześć społeczeństwa polskiego nie orientuje się dlaczego Norwegia, Lichtenstein i Islandia przekazują Polsce środki finansowe.Nie sposób jednak, przy­ glądając się efektom perspektywy finansowej na lata 2004-2009 ipatrząc w skali adekwatnej do alokacjiMechanizmów Finansowych, nie dostrzec wymiernych i wie­ lopłaszczyznowych korzyści,jakie przyniosły one beneficjentom,którzyzaaplikowali o teśrodki. Nie ulega wątpliwości, że na szczególnąuwagęzasługujekomplementarny, względem innych instrumentów, charakter, widoczny przedewszystkim w obszarze ochronydziedzictwa narodowego,pewnych rodzajówprzedsięwzięć środowiskowych czyprojektów z zakresu ochronyzdrowia. Stądteż wynika pozytywnyodbiór takiej ofertywśród potencjalnych beneficjentów.Powoduje to tymsamym dużą konkurencję pomiędzy projektami, przekładającą się na jakość realizowanych przedsięwzięć. Po­ nadto, instrument ten szczególnie trafnie odpowiedział napotrzeby organizacji po­ zarządowych,nie tylko za pośrednictwem specjalnieprzeznaczonegodlatych instytucji funduszu, ale także wramach poszczególnych obszarów priorytetowych,zyskując so­ bie szczególne uznanie ipopularność w kręgutychbeneficjentów.

Proces wdrażania perspektywy2004-2009 byłtakże lekcją, zktórejinstytucje państw-darczyńcówi polskiej administracji miały możliwość wyciągnięciaodpowied­ nich wniosków. Za główne mankamenty możnauznać:

- brak jednoznacznie sprecyzowanych wskaźników dla całego programu iodpowied­ niego połączenia ich z programami i projektami w państwach-beneficjentach, co w niektórychprzypadkach utrudniało wymierne określenie osiągnięciawyznaczo­ nych celów;

- zbyt rozbudowany cykl projektu, który podlegał wieloetapowej ocenie, przyczym decyzyjność, czy to w zakresie dofinansowania projektu, czy w dużej mierze w zarządzaniuzmianą wprojekcie,pozostawałapo stroniepaństw-darczyńców.Sy­ tuacja taka często skutkowała długim okresem ocenyprojektów, doprowadzając wniektórych przypadkach do ichdezaktualizacji, a na etapie wdrażaniamogła im­ plikować opóźnienia wrealizacji.

Poruszającsięwramach wyznaczonych przez dokumenty programowe, podejmo­ wanych było,zarówno zinicjatywy strony polskiej,jak i państw-darczyńców, szereg działań zaradczych, mających naceluusprawnienie ww. procesów. Jednakdoświad­ czenia te kompleksowo mogłyzostać wzięte pod uwagę dopiero przy programowaniu perspektywy2009-2014, w ramach której przyjęto następujące rozwiązania:

- zaplanowano opracowanie katalogu wskaźników,przekładającego wachlarz możli­ wych działańna mierzalne rezultaty iceledanego programuna poziomiekrajowym, a następnie horyzontalnym dlacałych Mechanizmów Finansowych;

- bazując na efektywności działania modelu wdrażania zastosowanego w przypadku programówi grantów blokowychorazdoceniającpotencjałinstytucjonalny państw-bene- ficjentów,wprowadzonotzw. podejście programowe.W nowej edycji Mechanizmów Finansowych kompetencją państw-darczyńców będzie akceptacjadofinansowania pro­ gramu wramachokreślonego obszaru priorytetowego,zaś o finansowaniu i modyfika­ cjachpojedynczych projektów w ramach programów decydowaćbędąodpowiednie instytucje po stronie polskiej. Taka decentralizacja procesu decyzyjnego powinna znacząco wpłynąć na czasoceny i akceptacji orazsprawność realizacji przedsięwzięć.

Przedpolskimi instytucjami pojawiłsię kolejnysprawdzian z wykorzystania mo­ żliwości wsparcia rozwoju społeczno-gospodarczego ze środkówMechanizmów Fi­ nansowych. W dniu 10 czerwca 2011 r. podpisano Memorandum of Understanding

dotyczące Norweskiego Mechanizmu Finansowego,natomiast 17 czerwca 2011 r. Me­ morandum of Understanding dotyczące Mechanizmu Finansowego EOG na lata 2009-2014. Polska otrzyma 578 min euro nadziałania w ramach priorytetówanalo­ gicznych dopoprzedniejperspektywy. Uruchomione zostaną też noweobszary wspar­ cia. Wzakresie projektów inwestycyjnych, przewidywane jest dużeprzedsięwzięcie skierowane nawsparcie technologii wychwytywania iskładowania dwutlenku węgla. Nowymitematami dla projektów„miękkich”będą natomiastzagadnieniagodnej pracy i dialogu trójstronnego czy przemocy w rodzinie41.Obecnie resorty, bazującna ramach wyznaczonych przez państwa-darczyńców, pracują nad propozycjami programów. Przewiduje się, żepierwszenaborywnioskówpowinny zostać uruchomione w połowie 2012 roku.

41 Więcejinformacji: http://www.eog.gov.pl/EOG_2009_2014/Strony/EOG_2009_2014.aspx.

Summary

FinancialMechanisms 2004-2009 - non-EU sources of supportforPoland’s economic and social development

The article dealswiththe financial instrumentsavailablein Polandas a resultof being a part of theEuropean Economic Area (EEA),i.e. theNorwegian FinancialMechanism and the EEA FinancialMechanism. The roleandcontribution ofthose Mechanisms tothe socio-economical development of Poland are examined based on the financial perspective2004-2009. Firstly,the author presents the organizational and legal framework, the generalprinciples, therulesfor dis­ tributing sources as well as the componentsthat enabled use of funds coming from those instru­ ments onthe Polish ground, such as: themanagement and implementation systemalongwith the institutional system.This background enablesthe review of allpriority areas and funds, present­ ing their particular aimsand assumptions. Bearing in mind a closing stage ofthe financialper­ spective 2004-2009the author shows the level of achieved indicators and some examplesof carried outundertakings. The articletries topresent theassessmentof first effects of projects’ implementation aswell asthe most important lessons learned with the way of takingtheminto considerationin the next financial perspectiveof the Norwegian FinancialMechanism andthe EEA Financial Mechanism 2009-2014.