Późnoglacjalne i holoceńskie gleby kopalne doliny środkowej Wisły datowane 14C

http://versitaopen.com/ssa oraz http://versita.com.ssa

Vol. 63 No 4/2012: 50-60

DOI 10.2478/v10239-012-0041-0

WSTÊP

Daty radiowêglowe substancji organicznej gleb kopalnych schy³ku vistulianu i holocenu doliny œrod-kowej Wis³y by³y ju¿ pojedynczo publikowane. W przedstawionej pracy daty tej czêœci doliny zebrano w jedn¹ ca³oœæ, nawi¹zuj¹c do opublikowanych po-dobnych prac z obszaru górnej i dolnej Wis³y [Bal-wierz, Nalepka 1992; Turkowska 1992].

Przedstawione datowania 14_{C substancji}

organicz-nej (tab. 1) – gleb kopalnych wytworzonych z luŸ-nych piasków i starszych mad py³owych – starano siê wykorzystaæ dla udokumentowania i rozpoznania procesów glebotwórczych w okresie póŸnego

glacja-³u i holocenu. Równie¿ w pewnym stopniu dla okre-œlenia czasu ich trwania. Ówczesne œrodowisko geo-graficzne doliny by³o przekszta³cane przez ró¿ne czynniki. Przede wszystkim przez klimat zimny w strefie peryglacjalnej, a nastêpnie jego ocieplenie i wejœcie roœlinnoœci. Omawiany obszar ulega³ wiêc ci¹g³ej transformacji zarówno przez procesy fizycz-ne, jak i biologiczno-chemiczne i trwa do dziœ.

Warto podkreœliæ, ¿e stratygrafiê starszych osadów plejstoceñskich doliny œrodkowej Wis³y i ich prze-miany badali i opisali Po¿aryski, Maruszczak, Lind-ner [1994] opieraj¹c siê zarówno na nowych pracach terenowych, jak i na starszych pracach Po¿aryskiego z okresu 1935–1956.

ARTYKU£ PROBLEMOWY

KRYSTYNA KONECKA-BETLEY

Katedra Nauk o Œrodowisku Glebowym, Zak³ad Gleboznawstwa SGGW w Warszawie

PӏNOGLACJALNE I HOLOCEÑSKIE GLEBY KOPALNE

DOLINY ŒRODKOWEJ WIS£Y, DATOWANE

_C

LATE GLACIAL AND HOLOCENE

_{C-DATED FOSSIL SOILS}

IN THE MIDDLE VISTULA VALLEY

Abstract: Transformations of the natural environment in the area surrounding and encompassing the Vistula River valley during

the last 20 000 years BP should be discussed with regard to radiocarbon dating of the organic matter in the documented fossil soils. Part of the 14_{C dates from horizons A of pedosols in the valley have already been published, for the upper part of the valley by} Balwierz & Nalepka [1992], and for the lower part – by Turkowska [1992]. Palynologic analysis was also made in many of the documented sites. The most important events in the history of the valley have been supplemented by radiocarbon dating by Starkel [2001]. This report presents 14_{C dates measured in the buried organic horizons of fossil soils in the Middle Vistula valley between} Stê¿yca (Dêblin area) to Liszyno (P³ock area). Most datings were made in the Kampinos Forest. For mineral-organic soils the dates lie between 1080 ± 90 Gd. 195, Laski [Urbaniak-Biernacka 1973] and 12 160 ± 260 [Gd. 4391, Mariew [Konecka-Betley 1991]. In turn, the base of the oldest peat horizon in the Kampinos Forest supplied a date of 10 590 ± 340 Gd. 2260, Wilków [Konecka-Betley et al. 1991].

S³owa kluczowe: gleby kopalne, 14_{C, dolina œrodkowej Wis³y} Key words: fossil soils, radiocarbon dating, middle Vistula valley

TABELA 1. Stanowiska datowane 14_{C doliny œrodkowej Wis³y}

TABLE 1. Sites with 14_{C dating in the Middle Vistula valley}

r N . o N NNaazmweaosftasntieowsika LLtitioholologgaiy Daty 4 1_{Cw altachBP} 4 1_{CdatesinyearsBP N}N_or_.al_ob_for_ala_bto_orir_au_tm_ory A_Au_ut_to_hor_r 1 Stê¿ycako³o ) a m d y w ( a n il b ê D n il b ê D r a e n a c y ¿ ê t S ) e n u d ( e n Ÿ u l i k s ai p – A m o i z o P s d n a s e s o o l – A n o zi r o H 1₂2₂8₂0₀±_±5₇0_{0 G}Gd_d._.5₅1₁5₅5₉ MK..K¯aorsnkecik1a9-9B0etely1991 0 7 ± 0 1 9 5 Gd.5158 0 1 1 ± 0 4 9 2 1 Gd.[Pazdur1986] 2 Ca³owanei a k c o w t O o ³ o k ei n a w o ³ a C k c o w t O r a e n fr o T t a e P 10455±90 G.r RD..SBcahralidnei1c9k8a2, 7 8 9 1 y el t e B -a k c e n o K . K a t s y z c z s ai p ai t y G ai tt y g y d n a S 10660±100 G.r4966 fr o T t a e P ₁10₁₁8₉2₀0_±±₆9₅0 G_G.r_.r 3 CêiciwaI PoziomAbeilciy l o z d o P ci b l A f o A n o zi r o H 6155±270 Lod.31 DK..BKaoranenceikcak-aB,etely1987 ,y el t e B a k c e n o K . K 0 8 9 1 a k c ei n a r a B . D e f h B m o i z o P e f h B n o zi r o H 7150±150 Lod.47 j e w a z d r y b el g A m o i z o P l o s o n e r A ci n u r B f o A n o zi r o H 8770±110 Gd.2407 u d ö r el l a y b el g A m o i z o P li o s d ö r el l A f o A n o zi r o H 11150±130 n.d. y n o c ³ a t z s k y w o b a ³ s A m o i z o P A n o zi r o h d e p o l e v e d y lr o o P 12030±160 Gd.2406 y n o c ³ a t z s k y w o b a ³ s A m o i z o P A n o zi r o h d e p o l e v e d y r o l o P 12150±170 Gd.2405 4 Cêiciwa II PoziomA A n o zi r o H 2570±140 Gd.2426 KE..JKanoonwecskkaa-2B0e0t5el,y j e w a z d r y b el g z i k l ei g ê W ci n u r B m o rf st n e m g a rf l a o c r a h C l o s o n e r A 0 1 1 ± 0 2 3 8 Gd.2408 i k l ei g ê W st n e m g a rf l a o c r a h C 10120±220 Gd.2416 5 W¹izowna " ei s o z s y z r p " a n w o z ¹i W ' d a o r e h t r a e n ' ¹ m d y w d o p A m o i z o P e n u d e h t w o l e b A n o zi r o H 10430±450 Lod.32 K.Konecka-Betely1991 6 W¹izowna– o k ³ ei k ei P SPiotlyziohmorAziopnoAdwbeyldomw,¹thpeydalusntey 12770± 130 Gd.1327 DK..BKaornaenceikcak-aB,etely1987, , 1 9 9 1 y el t e B -a k c e n o K . K ,y el t e B -a k c e n o K . K 5 0 0 2 a k s w o n a J . E 0 9 1 ± 0 6 8 2 1 Gd.1375 0 2 1 ± 0 2 2 3 1 Gd.1376 0 1 1 ± 0 4 3 3 1 Gd.1377 7 LaskiI PoziomA A n o zi r o H 1080±90 Gd.195 1U9.7U6rbanaik-Beirnacka II i k s a L N P K t a w r e z e r l a r u t a n ,I I i k s a L e h t f o e v r e s e r l a n o it a N s o n i p m a K k r a P 0 9 ± 0 6 1 2 Gd.202 8 Górk,irezerwat N P K l a r u t a n ,i k r ó G e h t f o e v r e s e r l a n o it a N s o n i p m a K k r a P A m o i z o P A n o zi r o H 9200±160 Gd.112 1U9.7U3rbanaik-Beirnacka 9 Mareiw,rezerwat N P K l a r u t a n , w ei r a M e h t f o e v r e s e r l a n o it a N s o n i p m a K k r a P A u m o i z o p z i k l ei g ê W m o rf st n e m g a rf l a o c r a h C A n o zi r o h 0 6 2 ± 0 6 1 2 1 Gd.4391 K.Konecka-Betely1991

r N . o N NNaazmweaosftasntieowsika LLtitioholologgaiy Daty 4 1_{Cw altachBP} 4 1_{CdatesinyearsBP N}N_or_.al_ob_for_ala_bto_orir_au_tm_ory A_Au_ut_to_hor_r 0 1 Natr–Po¿ar,y N P K t a w r e z e r ,y r a ¿ o P – tr a N e v r e s e r l a r u t a n s o n i p m a K e h t f o k r a P l a n o it a N al b o r g – fr o T m a d – t a e P 9750±120 Gron. 1Z9.8B2orówko-D³u¿akowa fr o T t a e P 10115±55 Gron.6068 1 1 Natr–wydma e n u d – tr a N ,¹ m d y w d o p – tr a N N P K t a w r e z e r e h t w o l e b – tr a N e v r e s e r l a r u t a n , e n u d s o n i p m a K e h t f o k r a P l a n o it a N y n o z c z s ai p a z fr o T d n a s h ti w t a e P 5400±250 Lod.94 K.Konecka-Betely1982 fr o T t a e P 7110±320 Lod.91 2 1 Natrgrobal m a d tr a N SBpa¹sgetooffrpueat 9750±120 Gd.2063 DK..BKaornaenceikcak-aB,etely1987 3 1 Grancia,rezerwat N P K l a r u t a n , a ci n a r G -m a K e h t f o e v r e s e r k r a P l a n o it a N s o n i p A m o i z o P A n o zi r o H 5120±120 Gd.2993 K.Konecka-Betely1991 v B m o i z o P v B n o zi r o H 8500±150 Gd.2991 4 1 OslzoweickeiB³oto k i n b a r G , k e s al a Z – TPoeafrt 5950±80 Gd.1584 1K9.8K6,o1n9e9ck1a,-Betely1982, ,y el t e B -a k c e n o K . K 3 8 9 1 k ai n a f e t S . P ai t y G ai tt y G 7900±120 Gd.2059 fr o T t a e P 10260±160 Gd.2063 5 1 CzarnaWoda N P K t a w r e z e r u t a n ,a d o W a n r a z C ral -m a K e h t f o e v r e s e r k r a P l a n o it a N s o n i p u fr o t g ¹ p S t a e p f o e s a B 5180±40 Gd.3162 DK..BKaoranenceikcak-aB,etely1987 6 1 Wlikówrezerwat N P K l a r u t a n , w ó k li W -m a K e h t f o e v r e s e r k r a P l a n o it a N s o n i p e n l ei z y n il œ o r i fr o T st n al p s u o e c a b r e h d n a t a e P 4990±90 Gd.2855 KD..CKzoênpeicñkskaa-B-Ketaelmi,yñska, ,z r ei p a P -a k p el a N . D , 6 9 9 1 a w o k il y s a W . K , y el t e B -a k c e n o K . K , 6 8 9 1 a k c ei n a r a B . D , 7 8 9 1 y el t e B -a k c e n o K . K 1 0 0 2 l e k r a t S . L y t s y z s m fr o T t a e p s s o M 6₇1₀6₆0₀±_±9₁0₂₀ G_Gd_d._.4₄2₂8₈2₁ y n o ¿ o ³ z o r ei n li s fr o T t a e p d e s o p m o c e d y l g n o rt S 8100±140 Gd.2257 y n o ¿ o ³ z o r e z r b o d fr o T t a e p d e s o p m o c e d ll e W 8270±130 Gd.4280 ii t y g ¹ k z s ei m o d z fr o T e r u t x i m d a ai tt y g h ti w t a e P 9010±100 Gd.1780 y n o z c z s ai p a z fr o T t a e p y d n a S 10320±110 Gd.1777 ¹ n z ci n a g r o ¹ j c n a t s b u s z k e s ai P r e tt a m ci n a g r o h ti w d n a S 10590±340 Gd.2260 7 1 M³odzeiszynek PoziomApaisekluŸny d n a s e s o o l – A n o zi r o H 10830±250 Lod.84 1B9.9M1,a1n9ik9o5wska1985, 8 1 Kamion WydmapoziomAbölilng g n il l ö b A n o zi r o h e n u D 12235±260 Lod.43 Bib.,M19an9i1k,o1w9s9k5a1992a e p e ³ ai d a t s r e t n i A m o i z o P l ai d a t s r e t n i e p e A n o zi r o H 14590±270 Lod.85 9 1 Lsizynoko³oP³ocka k c o ³ P r a e n o n y z si L Pmo³ozidosmzeAj gelbyrdzawe,j ci n u r B r e g n u o y f o A n o zi r o H l o s o n e r A 0 2 1 ± 0 1 6 3 Gd.2027 K.Kamiñska, ,y el t e B -a k c e n o K . K o ³³ ai g w o D -a k sl ei c y M . E 6 8 9 1 j e z s r a t s j e w a z d r y b el g A m o i z o P ci n u r B r e d l o f o A n o zi r o H l o s o n e r A 0 0 1 ± 0 5 7 8 Gd.1540 A n o zi r o H A m o i z o P 10400±180 Gd.2028

STANOWISKA PRZEWODNIE

a) Pe³ny i póŸny vistulian

W Polsce œrodkowej, a g³ównie w dolinie Wis³y, nie stwierdzono w okresie pe³nego vistulianu dat ra-diowêglowych na obszarze utworów eolicznych. Nie powsta³y wiêc w tym czasie gleby kopalne z sub-stancj¹ organiczn¹. Natomiast nieco wczeœniej w in-terstadia³ach denekampf i hengelo rozpoznano gleby pogrzebane brunatne arktyczne, wytworzone z les-sów [Konecka-Betley 1987; Konecka-Betley i in. 1986, 2006] niezbyt du¿ej mi¹¿szoœci poza dolin¹. Niekiedy bywaj¹ one oglejone.

Oko³o 20 tys. lat BP rozpoczê³o siê natomiast na obszarze Polski i w innych krajach œrodkowej Euro-py [Kolstrup 1980, Kasse 2002] nawiewanie osadów eolicznych: py³owych lub piaszczystych. Osady py-³owe ze wzglêdu na du¿¹ zawartoœæ frakcji py³u, nie-kiedy nawet powy¿ej 50%, uznano za najm³odsze lessy [Konecka-Betley, Majsterkiewicz 1973]. Pe³-ny vistulian charakteryzowa³ siê bowiem skrajPe³-nymi warunkami klimatycznymi, kiedy bardzo niskie tem-peratury, a póŸniej warunki peryglacjalne, nie sprzy-ja³y tworzeniu siê i gromadzeniu substancji organicz-nej. Rozpoznane najm³odsze lessy le¿¹ na utworach starszych. W Polsce œrodkowej na utworach zlodo-wacenia przede wszystkim warty, a na pó³nocy – zlo-dowacenia wis³y. Osady te, to na ogó³ gliny sp³ywo-we, fluwioglacjalne osady piaszczyste lub ¿wirosp³ywo-we, albo warstwy g³azów i g³azików buduj¹cych pod³o-¿e. Najnowsze badania, jeszcze niepublikowane, wskazuj¹, ¿e py³owe utwory eoliczne mog³y powsta-waæ na obszarze wszystkich wystêpuj¹cych u nas zlo-dowaceñ. Te utwory py³owe, jako najm³odsze lessy, podkreœlali od dawna na obszarze Polski œrodkowej m.in. Ró¿ycki [1972], Karaszewski [1972], Dylik [1953], Prószyñski [1973]. W Polsce pó³nocno-za-chodniej natomiast utwory py³owe na obszarze zlo-dowacenia wis³y rozpoznali nieco póŸniej Kozarski [1995], Kozarski i Nowaczyk [1991], Ismer [1995], Bluszcz i in. [1994]. Przy braku substancji organicz-nej, czas powstawania najm³odszych lessów okreœlo-no metod¹ termoluminescencji [Bluszcz i in. 1994]. Autorzy ci uwa¿aj¹, ¿e pokrywy najm³odszych les-sów osadza³y siê od 20 do 7 Ka BP. Podane wyniki odnosz¹ siê do obszaru zlodowacenia vistulianu i do specyficznych pozycji geomorfologicznych terenu, gdzie mog³y osadzaæ siê pokrywy py³owe. Prószyñ-ska-Bordas i inni [1989] natomiast, którzy badali je metod¹ TL na obszarze zlodowacenia œrodkowopol-skiego, podkreœlaj¹ ich powstawanie w przedziale czasowym od 18–19 tys. lat BP do 13 tys., a mo¿e do 14 tys. lat BP. Na ogó³ powsta³y z nich

przekszta³co-ne peryglacjalnie niejednorodprzekszta³co-ne gleby p³owe [Koprzekszta³co-nec- [Konec-ka-Betley 2009]. Na wysoczyŸnie ³ódzkiej w Rogo-wie data TL ich poziomu Bt kszta³towa³a siê od 13 800 do 13 400 lat BP [Konecka-Betley, Czêpiñska-Kamiñska 1985]. W Polanowie Samborzeckim ten sam poziom py³owy Bt gleb p³owych na powierzchni terenu datowano TL na 16 000 lat BP [Konecka-Be-tley i in. 2006].

Dopiero w interstadiale epe (oko³o 15 000 lat), roz-poczynaj¹cym póŸny vistulian, lub nieco póŸniej, zna-leziono na badanym obszarze trzy stanowiska gleb kopalnych z dobrze ukszta³towan¹ warstw¹ substancji organicznej. Te stanowiska to: Stê¿yca – ko³o Dêblina (¯arski 1990, fot. 1a i b), Wi¹zowna-Piekie³ko „pod wydm¹” – ko³o Warszawy [Konecka-Betley, Baraniec-ka 1980] i Kamion [ManikowsBaraniec-ka 1992a i b] – po le-wej stronie rzeki Bzury przy jej ujœciu do Wis³y, jako koñcowy etap Puszczy Kampinoskiej (tab. 2).

Te rozpoznane i datowane najstarsze gleby póŸ-nego glacja³u wytworzy³y siê z substratu py³owego facji powodziowej (stare mady). Le¿¹ one poziomo na powierzchni tarasu py³owego. Na tym osadzie roz-poczê³a siê akumulacja wydmowych piasków luŸnych najstarszego dryasu.

Manikowska [1991] znalaz³a podobn¹ glebê w okolicy Wyszogrodu, datowan¹ 14_{C na 14590 ± 270}

BP. Jest to gleba powsta³a w okresie wspomnianego ocieplenia w interstadiale epe, a wg Manikowskiej w interstadiale Kamion. Autorka ta w 1995 roku glebê z interstadia³u epe (wg niej Kamion) wyró¿ni³a jako glebê brunatn¹ aluwialn¹, nie okreœlaj¹c jej rodzaju i gatunku. Wstêpne badania palynologiczne tej gleby wykona³a Balwierz w roku 1995.

Typologicznie mog¹ to byæ równie¿ gleby grun-towo-glejowe z du¿¹ na ogó³ zawartoœci¹ substancji organicznej [¯arski 1990, Konecka-Betley 1991, 2001], a w niektórych przypadkach mo¿na je nawet okreœliæ jako czarne ziemie oglejone. Gleby g³ównie w Stê¿ycy i Wi¹zownie-Piekie³ku, scharakteryzowa-no chemicznie w innych ju¿ opublikowanych pracach [Konecka-Betley 1982, 1991, 2001; Baraniecka, Ko-necka-Betley 1987].

Analizê py³kow¹, która przybli¿a ówczesn¹ roœlin-noœæ, w Wi¹zownie-Piekie³ku „pod wydm¹” przepro-wadzi³a Borówko-D³u¿akowa [1982], która w pozio-mie próchnicznym podkreœla ziarna py³ku sosny –

Pinus, brzozy – Betula, modrzewia – Larix i wierzby

– Salix. Œladowo pojawia³ siê œwierk Picea i olsza

Alnus, a z krzewów rokitnik – Hippophe i ja³owiec – Juniperus. W granicach 2% wystêpowa³y py³ki Eri-caceae, Artemisia, Chemopodiaceae, Composite, Cruciferae, Filipendula, Rosaceae, Rubiaceae i Umbeliferae. Sporadycznie znaleziono py³ki Fagus, Quercus, Ulmus, Tilia, Carpinus, Corylus.

Najlicz-FOTO 1. Ods³oniêcie Stê¿yca: a – czarna ziemia, czêœciowo oglejona wytworzona z aluwialnych utworów py³owych; b – fragment tej samej gleby (fot. M. ¯arski)

PHOTO 1. Stê¿yca exposure: a – Gleyic Phaeozem, partly gleyic, developed from alluvial silts; b – fragment of the same soil (phot. M. ¯arski)

a

b niej utrzymywa³ siê w ca³ym poziomie próchnicznym py³ek turzyc – Cyperaceae i py³ek traw –

Gramine-ae. Wystêpowa³ on jednak w najwiêkszych iloœciach,

rzêdu do 40%, w próbkach ze stropu poziomu A. Borówko-D³u¿akowa [1980] uwa¿a, ¿e wydzielone sporomorfy czwartorzêdowe w dolnej czêœci bada-nego poziomu dowodz¹ obecnoœci roœlin typu laso-tundry. Dominacja zaœ w górnej czêœci poziomu ro-œlin zielnych (g³ównie Cyperaceae i Gramineae) mo¿e œwiadczyæ o istnieniu zbiorowisk roœlinnoœci stepowej.

Najm³odsz¹ datê 14_{C z Wi¹zowny-Piekie³ka}

(12 770 ± 130 BP) mo¿na korelowaæ z koñcem inter-stadia³u bölling. Wtedy zawartoœæ py³ku brzozy po-winna przekraczaæ 80%, a jest go wg badañ oko³o 5%. Równie¿ powinien tu wyst¹piæ spadek py³ku ro-œlin zielnych, g³ównie Cyperaceae, a jest go powy-¿ej 40%. Zbyt ma³o jest te¿ py³ku Artemisia i

Hippo-phe. Borówko-D³u¿akowa [1980] stwierdza, ¿e w tym

czasie w literaturze brak danych o spektrach py³ko-wych podobnych do profilu w Wi¹zownie-Piekie³ku na obszarze œrodkowej Wis³y.

Pozosta³e daty tego ods³oniêcia mo¿na w pewnym stopniu powi¹zaæ z interstadia³em epe, choæ s¹ nieco m³odsze. Prawdopodobnie dzia³alnoœæ wydmotwór-cza najstarszego dryasu na ca³ym obszarze doliny œrodkowej Wis³y nie rozpoczê³a siê w jednym cza-sie. W Wi¹zownie-Piekie³ku wykszta³cona na starych madach gleba zosta³a nieco póŸniej pogrzebana.

Obecnie wiadomo, ¿e oko³o 14 000–14 500 lat BP, przed najstarszym dryasem, wyst¹pi³o ocieple-nie typu interstadialnego, nazwanego w Holandii

in-terstadia³em epe. Poziom organiczny epe w Holandii datowany na 14 000 ± 150 BP charakteryzuje siê tem-peratur¹ w lipcu 12°C, a w styczniu -8°C, co rzutuje na rozwój roœlinnoœci [Kolstrup 1980].

Po ukszta³towaniu i rozwiniêciu siê gleby inter-stadia³u epe, datowanej 14_{C na 14 590 ± 270 lat BP,}

koñczy siê g³ówny okres nawiewania py³u, czyli pe³-ny vistulian. Rozpoczyna siê póŸpe³-ny vistulian, czyli oziêbienie klimatu najstarszego dryasu. Pojawiaj¹ siê jeszcze utwory py³owe, ale ju¿ w znacznie mniejszych iloœciach. Zaczyna siê nawiewanie piasków eolicz-nych w klimacie subarktycznym najstarszego dryasu i tworzenie siê wydm. S¹ to na ogó³ ma³e i niskie formy wydmowe, które nieporoœniête roœlinnoœci¹, lub zbyt ma³¹ roœlinnoœci¹, mog¹ byæ ponownie prze-wiewane. Ich powstawanie koñczy siê krótkim, nie-wielkim ociepleniem interstadia³u bölling. Powstaje inicjalna gleba wytworzona z piasku wydmowego. Glebê tê reprezentuje cienki poziom organiczny, nie-kiedy dwudzielny. Oprócz nagromadzenia niewielkiej iloœci substancji organicznej niezhumifikowanej, oznaki procesów glebotwórczych s¹ s³abe, zw³asz-cza, ¿e okres rozwoju tej gleby z böllingu wynosi oko³o 400 lat. W zasadzie w glebach inicjalnych nie wydziela siê poziomów genetycznych, bo tylko w ich stropie wystêpuje nieco wiêcej materii organicznej. Materia ta zosta³a datowana radiowêglem w Ciêci-wie na 12 030 ± 160 i 12 150 ± 170 lat BP (tab.1).

Nale¿y wspomnieæ, ¿e do tej pory nie opracowa-no systematyki gleb kopalnych, u¿ywa siê przy ich rozpoznaniu nazw z systematyki gleb wspó³czesnych, stosowanej w kraju [Konecka-Betley 1987]. Jednak, aby wydzieliæ typ gleby, trzeba rozpoznaæ poziomy genetyczne i podstawowe ich w³aœciwoœci fizyczne i chemiczne. Trzeba jednak dobrze przemyœleæ, czy rzeczywiœcie specjalna systematyka dla gleb kopal-nych jest potrzebna?

Po krótkim ociepleniu w böllingu nastêpuje znów oziêbienie klimatu. Rozpoczyna siê ponownie dzia-³alnoœæ wydmotwórcza w œrodkowym dryasie. Inicjal-ne gleby zostaj¹ zasypaInicjal-ne, a tworz¹ce siê nowe wy-dmy dochodz¹ niekiedy do 15 metrów wysokoœci. Powstawanie wydm zostaje zakoñczone w intersta-diale alleröd, a pojawia siê zwarta roœlinnoœæ drze-wiasta. Na pocz¹tku s¹ to lasy brzozowe, a nieco póŸ-niej brzozowo-sosnowe z bogat¹ roœlinnoœci¹ zieln¹. Œrednia temperatura lipca wynosi 16°C. Okres al-lerödu trwa³ na tyle d³ugo, ¿e wykszta³ci³y siê gleby s³abo wykszta³cone datowane 14_{C w Ca³owaniu na}

11 190 ± 65 lat BP, a w Ciêciwie – 11 150 ± 130 lat BP. Na ogó³ wykszta³cone gleby charakteryzuj¹ siê ma³¹ mi¹¿szoœci¹ profilu glebowego. Ich poziom próchniczny mo¿e dochodziæ do 20 cm, ale nastêpne poziomy genetyczne B s¹ s³abo wykszta³cone i

wy-stêpuj¹ „mozaikowato” pod poziomem A. Mog¹ to równie¿ byæ gleby s³abo wykszta³cone, bielicowane, oglejone lub murszowo-glejowe.

b) Holocen

PóŸny vistulian koñczy siê oziêbieniem klimatu m³odszego dryasu, kiedy ponownie rozpoczyna siê nawiewanie piasków. Jednak dzia³alnoœæ wydmotwór-cza jest wzglêdnie ma³a, wydmy osi¹gaj¹ wysokoœæ 2–3 metry. Ich powstawanie koñczy siê na przejœciu z póŸnego vistulianu do holocenu, chocia¿ na niektó-rych obszarach dzia³alnoœæ przewiewania piasków odbywa siê jeszcze w okresie preborealnym i boreal-nym. Na powsta³e wydmy wchodzi ponownie roœlin-noœæ, przede wszystkim boru mieszanego brzozowo-sosnowego. Na piaskach m³odszego dryasu rozpoczy-naj¹ siê procesy glebotwórcze. W pocz¹tkowym okre-sie holocenu, gdy ca³e wydmy nie s¹ jeszcze objête roœlinnoœci¹, rozpoczynaj¹ siê procesy wietrzenia fi-zycznego. Powstaj¹ wtedy na piaskach m³odszego dryasu poziomy gleb rdzawych, zabarwionych in-tensywnie uwolnionym ¿elazem. Ma³o zwarta roœlin-noœæ drzewiasta powodowa³a bowiem wystêpowanie w dnie lasu du¿ej zawartoœci zió³ i traw. Ta roœlinnoœæ nie sprzyja³a powstawaniu kwaœnej ektopróchnicy z prze-wag¹ kwasów fulwowych, które prowadz¹ do bielico-wania. Roœlinnoœæ dna lasu przyczyni³a siê w glebie do nagromadzenia i zachowania wiêkszej iloœci substancji organicznej w poziomie A, po jej zasypaniu. Dominuj¹ wtedy procesy wietrzenia fizycznego, powoduj¹ce po-wstawanie w poziomie Bv ró¿nych form ¿elaza, które nie ulegaj¹ przemieszczaniu w g³¹b profilu.

Gleba rdzawa z dobrze rozwiniêtym poziomem Bv wykaza³a datê 14_{C poziomu A – 8770 ± 110 w}

Ciêci-wie (fot. 2) i 8750 ± 100 lat BP w Liszynie. W rezer-wacie Granica tak¹ sam¹ glebê datowano radiowê-glem na 8500 ± 150 lat BP. Jest to okres borealny, a niekiedy granica okresu preborealnego i borealnego holocenu [Konecka-Betley 1982].

Kopalna gleba rdzawa jest gleb¹ diagnostyczn¹ lub przewodni¹, dla wczesnego holocenu w szeroko pojêtej Polsce œrodkowej [Konecka-Betley 1982]. Po-dobne wyniki otrzymano tak¿e w oœrodku ³ódzkim [Manikowska 1985], choæ w niektórych przypadkach nieco starsze.

Ocieplenie i zwilgocenie klimatu w okresie atlan-tyckim holocenu rozpoczyna procesy bielicowania. Powstaj¹ gleby bielicowe lub bielice, a niekiedy gle-jobielice. W Polsce, a tak¿e w innych czêœciach Eu-ropy, pojawi³ siê w tym okresie las mieszany z lip¹ –

Tilia, dêbem – Quercus i wi¹zem – Ulmus

[Wasyli-kowa 1964; Borówko-D³u¿a[Wasyli-kowa 1982]. Komponen-ty te nie przekraczaj¹ 20%, a panuj¹ jeszcze nadal na

TABELA 2. Kopalne gleby przewodnie pe³nego i póŸnego vistulianu oraz holocenu wytworzone z piasków TABLE 2. Fossil soils developed from sands indicative of the full and late Vistulian and the Holocene

ai f a r g y t a rt s a t ê j u ei n l ó g O y h p a r g it a rt s l a r e n e G WAcecdo³rudginKgoKnoecnkeceikjaB-Beteeltyely1918928,2,1991 1 9 9 1 a j c a t e g e W n o it a t e g e V y t a d , b el g y p y T 14_{Cw altachBP} a k si w o n a ts a w z a n i , * s e p y t li o S 14_{CdatesinyearsBP} e m a n y til a c o l d n a N E C O L O H E N E C O L O H NNEEOOHHOOLLOOCCEENNE SUBATLANTICUM 500 0 0 0 2 e n o c ³ a tz s k y w o b a ³s y b el g e n l a u t k A e w o ci l ei b i d n a d e p o l e v e d yl r o o p sl i o s t n e c e R sl o s d o P êi s e c ¹ j al is a N ai n e c ³ a tz s k e z r p e n z ci n e g o p o rt n a g n is a e r c n I ci n e g o p o r h t n a s n o it a m r o f s n a rt Y N L A E R O B B U S L A E R O B B U S 5100 BMóixremdeifoszraentsy N E C O L O H O Z E M E N E C O L O H O S E M AATNLTALNATNIKTIUCMUM 0 0 4 8 a n z ci n h c ó r p -o ts iz al e ¿ a ci l ei B l o z d o P ci b l A s u m u h -s u o rr e F 0 7 2 ± 5 5 1 6 A m o iz o P A n o zi r o H I a w i c êi C 0 5 1 ± 0 5 1 7 e f h B m o iz o P I a w i c êi C e f h B n o zi r o H y s a L lœicaitse a si c ¹ k z s ei m o d z st s e r o f f a el d a o r B w e y f o e r u t x i m d a h ti w e n a z s ei m y r o B w e z r d ¹ g a w e z r p z h c y ts ai c œi l h ti w ts e r o f d e x i M e c n a n i m o d s e e rt f a el d a o r b f o N E C O L O H O E E N E C O L O H O E BBOORREEAALLNY 0 0 9 9 a w a z d r a b el G l o s o n e r A ci n u r B A n o zi r o H A m o iz o P a ci n a r G 0 5 1 ± 0 0 5 8 I a w i c êi C 0 1 1 ± 0 7 7 8 o n y z si L 0 0 1 ± 0 5 7 8 e n a z s ei m y r o B st s e r o f d e x i M Y N L A E R O B E R P L A E R O B E R P 10250 BPionreyfsooresntsowe N A I L U T S I V P Ó NYGLACJA£ L A I C A L G E T A L YMO£OUNDYGEDRRYDARYSAS 0 0 9 0 1 a r d n u T a r d n u T p e ts -o s a L e p p e ts ts e r o F D Õ R E L L A 0 0 8 1 1 a n o c ³ a tz s k y w o b a ³s a b el G l o s o n e r A ci l p a H )l i o s d e p o l e v e d yl r o o p ( 0 3 1 ± 0 5 1 1 1 A m o iz o P I a w i c êi C A n o zi r o H ei n a w o ³ a C 5 6 ± 0 9 1 1 1 fr o T t a e P -o w o z o z r b r ó B y w o n s o s ts e r o f e n i p -h c ri B S A Y R D Y Z S R A T S S A Y R D R E D L O 12100 TTuunnddrraa G N I L L Õ B 0 0 4 2 1 sl o s o n e r A , e n l a j ci n i y b el G ) sl i o s l ai ti n I( A n o zi r o H , A m o iz o P I a w i c êi C 0 6 1 ± 0 3 0 2 1 w ei r a M 0 6 2 ± 0 6 1 2 1 Y Z S R A T S J A N S A Y R D S A Y R D T S E D L O a n o j el g o ai m ei z a n r a z C m e z o e a h P ci y el G 0 1 1 ± 0 4 3 3 1 A n o zi r o H , A m o iz o P " ¹ m d y w d o p " o k ³ ei k ei P -a n w o z ¹i W Y N £ E P N A I L U T S I V N A I L U T S I V I N E L P E P E 0 9 5 4 1 a n l ai w u l a a n t a n u r b a b el G l o si b m a C ci v il F A n o zi r o H , A m o iz o P 0 2 2 ± 0 9 5 4 1 n o i m a K a r d n u t-p e t S a r d n u t-e p p e t S a r d n u t-o s a L a r d n u t-ts e r o F Objaœnienie – Explanation: *Jednostki gleb wg WRB 2007 – Soil units acc. WRB 2007 [Bednarek i in 2009].

wydmach klimaksowe zbiorowiska roœlinne – bór mieszany. Nasilenie procesu bielicowania w pocz¹t-kowej fazie okresu atlantyckiego, na piaskach m³od-szego dryasu, a nawet obejmuj¹cego gleby rdzawe, prowadzi do powstania bielic próchnicznych lub bie-lic ¿elazisto-próchniczno-glinowych. W niektórych przypadkach s¹ one zwieñczone p³ytkim torfem.

W kopalnych bielicach atlantyckich w Ciêciwie I [Konecka-Betley 1982, 1991; Konecka-Betley, Ja-nowska 2005] wykonano ró¿norodne analizy fizyko-chemiczne w ca³ych profilach glebowych oraz dato-wania 14_{C w poziomach z substancj¹ organiczn¹.}

Ra-diowêglem datowano dwa poziomy genetyczne bielicy: poziom A – nieco przeroœniêty torfem – na 6155 ± 270 i poziom Bhfe– 7150 ± 150 BP. Ten ostatni poziom jest silnie scementowany zwi¹zkami próch-niczno-¿elazisto-glinowymi przemieszczonymi z po-ziomów wierzchnich. Zawiera on 1,55% wêgla, znaczne iloœci ¿elaza ca³kowitego, a przede wszyst-kim tak zwanego wolnego oraz bardzo niskie pH. Omawiana gleba to bielica dobrze rozwiniêta, tak zwana „dojrza³a” (fot. 3 i 4).

Wykonana frakcjonowana analiza substancji or-ganicznej metod¹ Duchaufoura i Jacquina w bieli-cach atlantyckich [Konecka-Betley 1982] w Ciêci-wie wykaza³a wystêpowanie w poziomach Bhfe du-¿ej iloœci humin we frakcji „ciê¿kiej” w porównaniu ze wspó³czesnymi bielicami. Huminy, jako zwi¹zki trudno rozpuszczalne, zawieraj¹ce pewne iloœci ¿elaza i glinu, przyczyniaj¹ siê do zbitoœci tych poziomów i powstawania rudawców typu przemywnego. Przy ich tworzeniu siê mog¹ odkrywaæ pewn¹ rolê

drobno-ustroje glebowe redukuj¹ce ¿elazo. Nagromadzone huminy w bielicy kopalnej w Ciêciwie I przyczyni³y siê do silnego scementowania poziomu Bhfe, two-rz¹c konkrecje byæ mo¿e z getytu i lepidokrokitu, przemieszczanych w uk³adzie pionowym (migracja zwi¹zków kompleksowych próchniczno-¿elazisto-glinowych). Pewien udzia³ w cementacji bierze rów-nie¿ fosfor, przemieszczany w procesie bielicowania do poziomu Bhfe.

Trzeba równie¿ wspomnieæ, ¿e na zawartoœæ ¿ela-za i glinu ma wp³yw wiek i sk³ad mineralny ska³y, z której powsta³y badane gleby. Zale¿y ona równie¿ od procesów kriogenicznych, czyli procesów perygla-cjalnych, przebiegaj¹cych po ka¿dym zlodowaceniu oraz od zaawansowania procesów glebotwórczych i czasu ich trwania.

Wiek substancji organicznej wskazuje, ¿e powsta³a w œrodkowej czêœci holocenu. W kilku przypadkach w tej glebie pojawia siê warstwa torfu, co mo¿e œwiad-czyæ o zwilgotnieniu klimatu pod koniec atlantikum. Bielica ¿elazisto-próchniczna jest gleb¹ przewodni¹ dla mezoholocenu.

Trudno jest okreœliæ czas powstawania, a raczej czas „trwania” poszczególnych opisanych procesów glebotwórczych. Gleba interstadialna epe datowana

14_{C rozpoznana przez Manikowsk¹ [1995] jako}

bru-natna aluwialna jest bli¿sza glebom dobrze rozwiniê-tym, ze wzglêdu na du¿¹ mi¹¿szoœæ poziomów A, choæ jej g³êbsze poziomy genetyczne s¹ s³abiej zaznaczo-ne. W Wi¹zownie-Piekie³ku „pod wydm¹” i w Stê¿y-cy jest to czarna ziemia oglejona, a niekiedy grunto-wo-glejowa. Nieco ³atwiej mo¿na okreœliæ

powsta-FOTO 2. Wczesnoholoceñska gleba rdzawa – ods³oniêcie Ciêciwa I (fot. K. Konecka-Betley) PHOTO 2. Early Holocene Brunic Arenosol – Ciêciwa I exposure (phot. K. Konecka-Betley)

wanie i tworzenie siê gleb w holocenie. Gleba rdza-wa, która powsta³a z piasków m³odszego dryasu, zo-sta³a zasypana oko³o 8750 ± 100 lat BP, czyli praw-dopodobnie rozwija³a siê ponad 2000 lat. W atlanti-kum nad gleb¹ rdzaw¹ lub nawet niekiedy na niej, powsta³a bielica atlantycka znacznie m³odsza, ¿ela-zisto-próchniczna. Posiada ona dwie daty radiowê-glowe substancji organicznej: poziom A datowany 14_C

na 6155 ± 270 i poziom Bhfe z datowan¹ substancj¹ organiczn¹ na 7150 ± 150 lat BP. Okres powstawania tak silnie zaznaczonego bielicowania – bior¹c pod uwagê datowania radiowêglowe – zawiera³by siê tak-¿e w przedziale ponad 2000 lat. Natomiast substan-cja organiczna wydzielona z poziomu Bhfe datowa-nej bielicy jest oko³o 1000 lat starsza w porównaniu z substancj¹ organiczn¹ poziomu A tej gleby.

Rozpatruj¹c daty 14_{C w Ciêciwie i Granicy, oraz}

na wy¿ynie ³ódzkiej [Manikowska 1995] mo¿na wy-raziæ pogl¹d, ¿e w okresie tworzenia siê gleby rdza-wej we wczesnym holocenie nast¹pi³a najbardziej widoczna synchronizacja pewnych zjawisk na tere-nie ca³ego kraju: jak przede wszystkim nawiewatere-nie utworów eolicznych py³owych, utworów eolicznych piaszczystych oraz podobnych procesów glebotwór-czych. Okres trwania zbadanych zjawisk czy proce-sów nale¿y traktowaæ jako przybli¿ony. Na po-wierzchni terenu doliny œrodkowej Wis³y wystêpuj¹ gleby s³abo wykszta³cone lub bielicowane

wytworzo-ne z piasków. _{FOTO 3. Bielica ¿elazisto-próchniczna – ods³oniêcie Ciêciwa I}

(fot. A. Betley)

PHOTO 3. Ferrous-humic Albic Podzol – Ciêciwa I exposure (phot. A. Betley)

FOTO 4. Ogólny widok czêœci ods³oniêcia Ciêciwa I z bielicami ¿elazistymi (fot. K. Konecka-Betley) PHOTO 4. General view of part of the Ciêciwa I exposure with ferrous-humic Albic Podzols (phot. K. Konecka-Betley)

PODSUMOWANIE

Wieloletnie badania i daty radiowêglowe na ob-szarze doliny œrodkowej Wis³y pozwalaj¹ stwierdziæ, ¿e gleby kopalne s¹ jednym z wa¿nych kryteriów stra-tygrafii plejstocenu. Poznanie przebiegu poprzednich i wspó³czesnych procesów litogenetycznych i pedo-genetycznych pozwala odtworzyæ dawn¹ historiê pokrywy glebowej, a co za tym idzie dawny klimat i roœlinnoœæ.

1. Daty radiowêglowe substancji organicznej gleb kopalnych doliny œrodkowej Wis³y obejmuj¹ d³u-gi przedzia³ czasowy od interstadia³u epe – do dziœ. 2. W pe³nym i póŸnym vistulianie, a niekiedy we wczesnym holocenie, osadza³y siê na badanym ob-szarze zlodowacenia warty osady eoliczne: py³o-we i piaszczyste. Py³opy³o-we osady eoliczne – naj-m³odsze lessy stwierdzono tak¿e na obszarze zlo-dowacenia wis³y.

3. W póŸnym vistulianie stwierdzono pod wydm¹ w miejscowoœci Kamion kopaln¹ glebê brunatn¹ alu-wialn¹, datowan¹ 14_{C na 14 560 ± 270 lat BP}

[Ma-nikowska 1995] czêsto z du¿¹ iloœci¹ substancji organicznej, o budowie profilowej O – A – Bbr – C z interstadia³u epe. Nieco m³odsze kopalne gleby typologicznie czarne ziemie s³abo oglejone, dato-wane 14_{C na 13 340 ± 110 lat BP rozpoznano w}

Wi¹zownie-Piekie³ku „pod wydm¹”, które mo¿na powi¹zaæ z interstadia³em epe, choæ nieco póŸniej pogrzebane.

4. W koñcowej fazie póŸnego vistulianu, na przej-œciu do holocenu, rozwinê³y siê gleby inicjalne i s³abo wykszta³cone o poziomach genetycznych A – C datowane na interstadia³ bölling 12150 ± 120 i alleröd – 11150 ± 130 lat BP.

5. Wczesny holocen reprezentuje gleba rdzawa z okresu borealnego o budowie profilowej O – A – Bv – C datowana 14_{C na 8750 ± 110 lat BP w}

Ciê-ciwie, a rozpoznana w wielu miejscach doliny. Jest to gleba przewodnia dla wczesnego holocenu. 6. W atlantikum, w mezoholocenie, tworzy siê

bieli-ca ¿elazisto-próchniczna z du¿¹ iloœci¹ glinu o budowie profilowej OA – Ees – Bhfe – C. Gleba ta w Ciêciwie I posiada dwie daty substancji orga-nicznej: poziom O–A – 6155 ± 270 i poziom Bhfe – 7150 ± 150 lat BP. Poziom ¿elazisto-próchnicz-ny jest o 1000 lat starszy od poziomu O–A tej gle-by.

7. Aktualnie, na obszarach wydmowych, w dolinie wystêpuj¹ gleby s³abo wykszta³cone i bielicowe bez poziomów orsztynowych.

LITERATURA

BALWIERZ Z. 1995. Vegetation of Upper Vistulian cold phases in central Poland. Biuletyn peryglacjalny 34: 21–36. BALWIERZ Z., NALEPKA D. 1992. Stanowiska opracowane

palinologicznie i datowane 14_{C z okresu 20 000–8000 lat BP}

w Polsce. Przegl¹d Geolog. 10: 581–587.

BARANIECKA M.D., KONECKA-BETLEY K. 1987. Fluvial sediments of the Vistulian and Holocene in the Warsaw Ba-sin. Geographical Studies. Evolution of the Vistula River

Val-ley during the last 15 000 years. Special issue 4: 151–171.

BEDNAREK R., CHARZYÑSKI P., KABA£A C. (t³. i red.) 2009. Klasyfikacja Zasobów Glebowych Œwiata 2006 aktu-alizacja 2007. Wyd. UMK w Toruniu: 145 ss.

BLUSZCZ A., KOZARSKI S., NOWACZYK B. 1994. Termo-luminescencyjne datowanie vistuliañskich pokryw lessowych Pomorza Zachodniego. Geochronometria 10: 226–250. BORÓWKO-D£U¯AKOWA Z. 1980. Ekspertyza

palinologicz-na 10 prób z profilu Wi¹zowpalinologicz-na-Piekie³ko. Katedra Nauk o Œrodowisku Glebowym (niepublikowane).

BORÓWKO-D£U¯AKOWA Z. 1982. Rezultaty badañ paleobo-tanicznych sp¹gu profilu Nart w Puszczy Kampinoskiej. Rocz.

Glebozn. 33, 3/4: 113–118.

DYLIK J. 1953. O peryglacjalnym charakterze rzeŸby Polski œrod-kowej. Acta Geogr. 4: 1–116.

ISMER K. 1995. Analiza litofacjalna i litostratygraficzna osa-dów lessowych w strefie kontaktu z osadami glacjalnymi fazy pomorskiej ostatniego zlodowacenia w Starym Objezierzu Po-morze Zachodnie. Badania Fizjogr. Nad Polsk¹ Zach. Acta

Geogr. Fiz. 46: 63–84.

KAMIÑSKA R., KONECKA-BETLEY K., MYCIELSKA-DO-WGIA££O E. 1986. The Liszyno dune in the Vistula valley (East of P³ock). Biuletyn Peryglacjalny 51: 141–162. KARASZEWSKI W. 1972. Pokrywowe utwory py³owe w

Pol-sce œrodkowej (najm³odszy less). Kwartalnik Geologiczny 16, 1: 171–182.

KASSE C. 2002. Sandy aeolian deposit and environment and their relation to climate during the Last Glacial Maximum and Late Glacial in northwest and central Europe. Progress in

Physical Geography 26, 4: 507–532.

KOLSTRUP E. 1980. Climate and stratigraphy in northwestern Europe between 30000 BP and 13000 BP, with special reference in the Netherlands. Medd Rijks Geol. Dienst 32-15: 184–253. KONECKA-BETLEY K. 1974. PóŸnoplejstoceñskie i

holoceñ-skie gleby kopalne i reliktowe okolic Otwocka. Rocz.

Gle-bozn. 25: 101–118.

KONECKA-BETLEY K. 1982. Gleby kopalne i reliktowe wydm okolic Warszawy. Rocz. Glebozn. 33, 3/4: 81–112.

KONECKA-BETLEY K. 1986. Age of soils formed of lacustri-ne limestolacustri-ne of Olszowieckie B³oto in the Vistula valley. Ham-burg XV kongres MTG: 592–597.

KONECKA-BETLEY K. 1987. Gleby kopalne jako jednostki kla-syfikacji stratygraficznej czwartorzêdu. Kwart. Geolog. 31: 185–190.

KONECKA-BETLEY K 1991. Late Vistulian and Holocene fos-sil soils developed aeolian and alluvial sediments of the War-saw Basin. Zeitschrift fur geomorphologie N.F. Bd. 90: 99– 105.

KONECKA-BETLEY K. 2001. Rekonstrukcja przebiegu proce-sów pedologicznych w póŸnym plejstocenie i holocenie w œrodkowej Polsce. Rocz. Glebozn. 52, 1/2: 99–118.

KONECKA-BETLEY K. 2009. Z³o¿ona geneza gleb p³owych (lessives). Rocz. Glebozn. 60, 4: 112–128.

KONECKA-BETLEY K. BARANIECKA M.D. 1980. Gleby ko-palne wydm okolic Warszawy i ich znaczenie stratygraficzne. Przewodnik konferencji terenowej PTG i KBCz PAN: 1–38. KONECKA-BETLEY K., CZÊPIÑSKA-KAMIÑSKA D., OKO-£OWICZ M., ZAGÓRSKI Z. 2006. Procesy glebotwórcze w lessowych glebach kopalnych ods³oniêcia Polanów Sambo-rzecki, okolice Sandomierza. Rocz. Glebozn. 57, 3/4: 151– 173.

KONECKA-BETLEY K. CZÊPIÑSKA-KAMIÑSKA D., ZA-GÓRSKI Z. 1986. Development and properties of paleosols in the loess section of Sandomierz (SE Poland) Ann. UMCS 41, 12: 203–212.

KONECKA-BETLEY K. STEFANIAK P. 1983. Geneza i typo-logia gleb wytworzonych z kredy jeziornej po³udniowego pasa bagien w Puszczy Kampinoskiej. Wyd. SGGW, Warszawa: 201–213.

KONECKA-BETLEY K., CZÊPIÑSKA-KAMIÑSKA D. 1985. Wiek i kszta³towanie siê gleb i kopalnych osadów organicz-nych lasów Rogowa (Wysoczyzna Rawska). Rocz. Glebozn. 36, 2: 111–129.

KONECKA-BETLEY K., MAJSTERKIEWICZ T. 1973. Gene-za gleb wytworzonych z pokrywowych utworów py³owych Polski œrodkowej. Rocz. Glebozn. 24, 2: 133–157.

KONECKA-BETLEY K., CZÊPIÑSKA-KAMIÑSKA D., NA-LEPKA-PAPIERZ D., WASYLIKOWA K. 1996. Przemiany œrodowiska Puszczy Kampinoskiej w póŸnym glacjale i holo-cenie na przyk³adzie osadów organicznych torfowiska w Wil-kowie (Polesie Stare). Rocz. Glebozn. 47 supl.: 103–112. KONECKA-BETLEY K. JANOWSKA E. 2005. Late Glacial and

Holocene stratotype profile of paleosols in the Warsaw Basin.

Studia Quaternaria 22: 3–16.

KOZARSKI S. 1995. The periglacial impact in the deglaciation area of northern Poland after 20 Kyr BP. Biuletyn

Perygla-cjalny 34: 73–102.

KOZARSKI S., NOWACZYK B. 1991. Lithofacies variation and chronostratigraphy of Late Vistulian and Holocene aeolian phenomena in northwestern Poland. Ztschr. f. Geomorph. N. F. Suppl.-Bd., 90: 107–122.

MANIKOWSKA B. 1985. O glebach kopalnych, stratygrafii i litologii wydm Polski œrodkowej. Acta Geograph. Lods. 62: 1–137.

MANIKOWSKA B. 1991. Dune processes, age of dune terrace and Vistulian decline in the Vistula Valley near Wyszogród, Central Poland. Bull. Pol. Acad. Sci., Earth Sci. 39: 137–148. MANIKOWSKA B. 1992a. Gleby kopalne w osadach z okresu 20 000–8000 lat BP w Polsce. Przegl¹d Geol. 10: 598–600. MANIKOWSKA B. 1992b: Procesy eoliczne w okresie 20 000– 8000 lat BP na obszarach piasków pokrywowych i wydm w Polsce. Przegl¹d Geol. 10: 595–596.

MANIKOWSKA B. 1995. Aeolian activity differentation in the area of Poland during the period 20-8 KA BP. Biuletyn

Pery-glacjalny 34: 125–165.

PO¯ARYSKI W. MARUSZCZAK H. LINDNER L. 1994. Chro-nostratygrafia osadów plejstoceñskich i rozwój doliny Wis³y œrodkowej, ze szczególnym uwzglêdnieniem prze³omu przez wy¿yny po³udniowopolskie. Pañstwowy Instytut Geologicz-ny 141: s. 58.

PRÓSZYÑSKI M. 1973. Ogólne charakterystyka utworów ma-cierzystych gleb okolic Warszawy (po stronie lewobrze¿nej) ukszta³towanych czêœciowo w warunkach peryglacjalnych. Zjazd Nauk. „Geneza gleb wytworzonych z utworów prze-kszta³conych peryglacjalnie na Ni¿u Polskim”. PTG: 47–50. PRÓSZYÑSKA-BORDAS H., PRÓSZYÑSKI M., STAÑSKA-PRÓSZYÑSKA W. 1989. Chronologia termoluminescencyj-na gleb kopalnych profilu aluwialno-lessowego Samborzec-Polanów w porównaniu z datowaniami TL osadów z eem-skich stanowisk jeziorno-bagiennych. Geochronometria 61/ 6: 250–264.

RÓ¯YCKI S.Z. 1972. Plejstocen Polski œrodkowej na tle prze-sz³oœci w górnym trzeciorzêdzie. PWN: 1–251.

SCHILD R. 1982. Stratygrafia archeologiczna wydm œródl¹do-wych widziana z Mazowsza. Rocz. Glebozn. 33: 59–80. STARKEL L. 2001: Historia doliny Wis³y. Monografia PAN: 1–

263.

SYSTEMATYKA GLEB POLSKI. 1989. PTG, Rocz. Glebozn. 40, 3-4: 1–150.

TURKOWSKA K. 1992. Osady rzeczne i ewolucja dolin w okre-sie 20 000–8000 lat BP na niezlodowaconych nizinnych ob-szarach Polski. Przegl¹d Geol. 10: 591–593.

URBANIAK-BIERNACKA U. 1973. Budowa i wiek wydmy w Górkach w Puszczy Kampinoskiej. Przegl¹d Geol. 45: 157– 164.

URBANIAK-BIERNACKA U. 1976. Badania wydm œrodkowej Polski z wykorzystaniem metod statystycznych. Politech. Warszawska Geodezja 17: 1–147.

WASYLIKOWA K. 1964. Roœlinnoœæ i klimat póŸnego glacja³u w œrodkowej Polsce na podstawie badañ w Witowie ko³o £êczycy. Biul. Peryglacjalny 13: 260–417.

¯ARSKI M. 1990. Nowe stanowisko gleb kopalnych w Stê¿ycy na tle budowy geologicznej. Kwart. Geolog. 3: 503–510.

prof. dr hab. Krystyna Konecka-Betley Katedra Nauk o Œrodowisku Glebowym SGGW 02-776 Warszawa, Nowoursynowska 159/37