F. KUŻNICKI
W ŁAŚCIW OŚCI D ARNIO W O-BIELICO W YCH GLEB PIA SK O W Y CH W YTW ORZONYCH Z PIA SK Ó W RÓŻNEGO PO CHO DZENIA
GEOLOGICZNEGO
(Z Z akładu G leboznaw stw a S. G. G. W. — W arszawa)
P ra c a n iniejsza n ie je s t m o nografią piasków polskich i gleb z n ich w ytw orzonych. P iask i bow iem z a jm u ją około 50% pow ierzchni Polski, więc c h a ra k te ry sty k a ich geologiczno-petrograficzńa oraz w szechstronna c h a ra k te ry sty k a gleb z n ich w ytw orzonych w y m ag ałab y z e b ra n ia o lbrzy m iego m a te ria łu ze w szystkich dzielnic Polski. P ra c a taka, chociaż bardzo celowa, p rz e ra sta ła b y m ożliw ości jed n eg o człow ieka i pow inna raczej nosić c h a ra k te r p racy zespołowej.
C elem niniejszej p ra c y jest u stalen ie nau k ow y ch p od staw do podziału gleb w y tw orzonych z piasków n a podstaw ie ich genezy i właściwości. B adaniam i o b jęte zostały n ajw ażn iejsze ro d zaje gleb piaskow ych w y stę p u ją c e w Polsce, k tó re m ięd zy in ny m i zaliczyć m ożna do u tw o rów zw a łow ych, w odno-lodow cow ych, rzecznych lu b eolicznych. Szczegółowo zo sta ły zbad ane g leby w y tw o rzo ne z piasków okolic W arszaw y, P u łtu sk a, Serocka, N asielska, W yszkow a, M akowa, O strołęki, M yszyńca, G ostynina i Łęczycy n a obszarze około 900 000 ha. N a znacznej części tego obszaru, gdyż o b ejm u jącej około 750 000 ha. w ykonano m ap y glebow e w sk alach 1 : 100 000 i 1 : 300 000. O bszerny m a te ria ł dotyczący gleb piaskow ych z ty ch teren ów posłużył do zap ro jek to w an ia ich podziału na po d staw ie różnic nié ty lk o genetycznych, a le i geologiczno-petrograf icznych. D ane, dotyczące c h a ra k te ry s ty k i u tw o ró w piaszczystych i w ytw orzonych z nich gleb z in n ych teren ó w P olski o raz poza jej granicam i, w zięto z lite r a tu ry gleboznaw czej polskiej i zag ranicznej. D ane te stan ow iły cen n e uzupełnienie do b ad ań w łasn y ch i p o tw ierd ziły słuszność koncepcji po działu gleb piaskow ych oraz w y prow adzonych w niosków .
W klasyfikacjach gleb, zarów no polskich jak i zagranicznych, obecnie stosow anych używ a się b ard zo różne k ry te ria do podziału poszczególnych gleb. P o jęcie ty p u gleby, jeżeli nie u jm u je się go statycznie, p o kryw a się z pojęciem pew nego stad iu m ew olucyjnego, w jakim znajd u je się gleba Skutkiem d ziałan ia n a nią w szystkich czynników glebotw órczych. U
sta-W łaściw ości darn io w o -b ielico w y ch gleb p iaskow ych 7
lenie ty p u glebotw órczego ogrom nie u łatw ia zrozum ienie ty ch przem ian, jak ie gleba przechodziła o raz pozw ala w p ew nym sto p n iu przew idzieć dalszy jej rozw ój; n ie d a je jed n a k odpow iedzi n a p y tan ie, ja k a je s t jej obecna produktyw ność.
Typ gleby je s t to stad iu m ew olucyjne, k tó re gleba przechodzi, w y ra żające się p ew nym p iętn em w y ry ty m n a glebie w w y n ik u działania na n ią w ciągu długich w ieków w szystkich czynników glebotw órczych. P ię tn o to p rzejaw ia się m orfologicznie, m n ie j-lu b w ięcej w yraźnie; w ska zu je ono n a k ieru n e k procesów glebow ych, k tó ry c h n atężen ie m oże być różne w zależności przede w szystkim od m ate ria łu podlegającego ty m p rzem ianom — od sk ały m acierzystej. To ona w pływ a często decydująco n a k ieru n e k procesów glebow ych, działając w pew nych w ypadkach h a m u jąco n a ich rozw ój, w in n y ch zaś je przyśpiesza. Na w ytw o rzen ie się pew nego ty p u gleby w p ły w ają w szystkie czynniki glebotw órcze, a m iędzy in n y m i i skała m acierzysta.
W śród gleboznaw ców polskich u trw a la się obecnie przekonanie, że dalszy podział rozpoznanych typów gleb pow inien być o p a rty n a podziale skał m acierzystych. W w ykazach gleb Polskiego T ow arzystw a Glebo znaw czego do m ap w skalach 1 ; 100 000 i 1 : 300 000 podział tak i został przeprow adzony, je d n a k niezupełnie konsekw entnie, a m ianow icie z w y jątk ie m gleb w ytw orzonych z piasków , k tó re to gleby podzielono w p ierw szej kolejności w zależności od ich sk ła d u m echanicznego, a nie od różnych genetycznie utw orów piaszczystych.
W 'w iększości w ypadków gleby w ytw orzone z piasków tej sam ej g ru p y m echanicznej m ogą być zupełnie różnym i glebam i, poniew aż posiadają różny skład m ineralogiczny, ró żn y jest ich p rzekrój geologiczny, różne ich położenie i w y n ik a ją c e stą d ró żn e właściwości. N ajczęściej skład m e chaniczny gleb piaskow ych tra k tu je się jak o jed y n e k ry te riu m ich po działu, nie zw racając dostatecznej uw ag i n a cechy ty ch gleb, w y nik ające przede w szystkim z ich genezy oraz sk ład u m ineralogicznego.
K lasy fik acja gleb P olski S. M i k l a s z e w s k i e g o uw zględniała podział gleb piaskow ych na piaski i szczerki, różniące się m iędzy sobą pod w zględem stopnia próchniczności, stru k tu ra ln o śc i oraz ich p rz y d a t ności rolniczej. Podział ten nie u w zg lęd n iał w dostatecznym sto pn iu róż nic genetycznych, zachodzących m iędzy poszczególnym i piaskam i oraz różnic w ich składzie m echanicznym pod w zględem zaw artości części spław ialnych.
W k lasy fik acji gleb polskich T. M i e c z y ń s k i e g o (2) gleby p ia skow e um ieszczone zostały w różnych ty p ach gleb, a dalszy ich podział o p arto na zasadzie różnic w składzie m echanicznym .
A. M u s i e r o w i c z , ch ara k te ry z u ją c w „G leboznaw stw ie szczegó łow ym u piaski jako skały maicierzyste, zw raca uw agę, że znajom ość
po-8 F. K uźnicki
chodzenia piasków u łatw ia ocenę p rzyrodniczą i rolniczą, w ytw orzonych z n ich gleb piaskow ych. Pod w zględem genezy przeprow adza on podział piasków n a piaski rzeczne w spółczesnych tarasó w rzecznych, p iaski zw a łowe, piask i bez głazów o nieokreślonej genezie, sandry, piaski pylaste, piaski w arstw ow an e p rad o lin i piaski pow stałe ze zw ietrzenia m asyw nych skał różnych fo rm acji geologicznych.
W. N. P r o k o s z e w (51) zw raca rów nież uw agę n a pochodzenie piasków . Jeżeli chodzi o skład m ineralogiczny piasków , to nie m ając dostatecznych danych, ogranicza się on do stw ierdzenia, że w piaskach zaw artość k w arcu n a ogół w ynosi około 70— 80% , a w n iek tó ry ch fra k cjach m oże n a w e t w ynosić około 100% ii, że zaw artość sk alen i w y no si w piask ach śred n io 10— 20%. Poza ty m zw raca on uw agę, że n a ogół piaski fluw io g lacjalne są zasobniejsze w skalenie od piasków aluw ialny ch. P rokoszew p o daje w yniki analiz m echanicznych i chem icznych poszcze gólnych rodzajów gleb piaskow ych, w yróżniając je w zależności od ich genezy.
W edług O. T a m m a (45) w artość użytk ow a leśna gleb piaskow ych zależy p rzede w szystkim od w łaściw ości m ineralogicznych ty ch gleb.
Z agadnienie k lasy fik acji gleb piaskow ych posiada doniosłe znaczenie nie tylko teoretyczne, a le i p rak ty czn e. P lan ow e użytkow anie ty ch gleb, m ożliwości ich polepszenia, u p ra w a ich, oraz naw ożenie roślin n a nich rosnących opierać się po w in n y n a takim podziale gleb piaskow ych, k tó ry w dostatecznym stop n iu uw zględni ich m ożliw ości produkcyjne, tj. m oż liw ości racjo nalneg o zagospodarow ania ty ch gleb. N ie chodzi więc o sam schem at podziału, lecz o w y o d ręb n ien ie n ajb ard ziej istotn ych cech gleb w ytw orzonych z różnych rodzajów piasków, ty ch cech, k tó re decyd ują o ich żyzności i k tó re n ie zależą ty lk o od ich sk ład u m echanicznego.
B adania gleboznaw cze teren o w e i la b o ra to ry jn e obejm ujące zagad n ienie gleb piaskow ych p rzeprow adzone zostały w lata ch 1945— 1948 w n ajbliższych okolicach W arszaw y oraz w lata ch 1948— 1953 w pół nocnej części w ojew ództw w arszaw skiego i łódzkiego.
1. U K SZTA ŁTO W A N IE POW iIERZCHNI I BUDOW A GEOLO GICZNA ZBADANYCH TERENÓW
A. U k s z t a ł t o w a n i e p o w i e r z c h n i
B adania gleboznaw cze zostały przeprow adzone: 1) na obszarach pagór kow atych m o ren y czołow ej lub falisty ch m o ren y dennej, 2) n a ró w n inach m oreny d enn ej, m niej lu b w ięcej zerodow anych, 3) n a teren ach płaszczo w ych w odno-lodow cow ych ró w n in n y ch oraz 4) n a tere n ac h dolinow ych, a p rzed e w szystkim w p radolin ach i dolinach W isły, N arw i, B ugu i B zury.
W łaściw ości darn io w o -b ielico w y ch gleb piaskow ych 9 Zanim przejdziem y do szczegółowej c h a ra k te ry sty k i wyżej w ym ie nionych jednostek fizjograficznych n ależy podkreślić o lbrzym ią rolę, jak ą o dgryw a uk ształto w an ie pow ierzchni w procesie glebotw órczym . O tym czynniku glebotw órczym — jeżeli chodzi o gleby terenów nizinn ych — zapom in ają często gleboznaw cy. Rzeźba te re n u w p ły w a w znacznym sto p n iu n a stosun ki w odne gleb, n a pro cesy erozyjne, n a szatę roślinną, n a c h a ra k te r sk ały m acierzystej oraz n a m ikroklim at. W pływ uk ształto w ania pow ierzchni na tw orzenie się gleb jest często n a pozór nieznaczny lu b tru d n y do uchw ycenia, d ecy d uje on jed n a k łącznie z budow ą geolo giczną te re n u o znacznych różnicach w składzie m in e raln y m i m ech a nicznym m ate ria łu glebowego, o budow ie p ro filu glebowego, o za w a r tości próchnicy oraz o inny ch cechach gleb.
M o r e n y cz o ł o w e p ł o ń s k i e . Jaik zaznacza L e n с e w i с z (18) łań cuch m oren czołowych płońskich ciągnie się od S ierpca na Czerw ińsk, a stąd n a P u łtu sk . W środku tego łań cu cha leży Płońsk. M oreny te, p o dobnie jak m o ren y czołowe kutnow skie, zalicza te n a u to r do zlodow acenia starszego — środkow opolskiego. B ad an ia glebow e d o tyczą ty lk o w schod niej części pasm a m o ren płońskich. M oreny te, jak w y kazały liczne profile, są utw o ram i żw irow o-piaszczystym i, zaw ierającym i i w iększe głazy. Pod Serockiem sp otykam y wzgórza m o ren y czołowej, wznoszące się do 135 m n. p. m. (profile 2„ , 22', 47, 48). Z budow ane są one ze żw irów piaszczy stych z dużą ilością głazów n arzu to w y ch k ry staliczny ch oraz z dom ieszką m ateriałó w w apiennych. W podłożu w y stęp uje glina m orenow a. W p a śm ie m o ren czołowych płońskich gleby w ytw orzone ze żw irów i piasków , jak o położone w strefie m oren y czołowej i ze w zględu n a swój m ate ria ł zasług u ją n a specjaln e w yróżnienie oraz c h a ra k te ry sty k ę .
M o r e n y c z o ł o w e m a k o w s k i e . M oreny te należą do n a j m łodszego zlodow acenia oscylacji m ław skiej i oddzielone są od m oren p u łtu sk ich szerokim i rów n in am i erozyjnym i; osiągają one n a północo- w schód od M akow a n a w zgórzach K rzyżew skich w ysokość 171 m. Na w schód od nich w y stę p u ją jeszcze trz y g ru p y m oren, oddzielone od siebie obniżeniam i. Na północ od tych g ru p m am y jeszcze je d n ą m orenę pod ciętą od w schodu k raw ęd zią erozy jn ą Puszczy K urpiow skiej, w znoszącą się do 164 m n. p. m. M oreny m akow skie składają się ze żw iru i piasku, w śród któ ry ch sp o ty k a się duże głazy. W m ateriale w y stę p u je często do m ieszka w apienna, k tó ra w pew nych w ypadkach zadecydow ać może o w y tw o rzen iu się z ty ch u tw o rów gleb żw irow ych i piaskow ych ty p u brunatn ego .
M o r e n y c z o ł o w e k u t n o w s k i e . W zw iązku z przeprow adzo nym i badaniam i gleb łęczyckich, zostało rów nież zbadane pasm o m oren kutnow skich. J a k podaje S. L e n l c e w i c z (18) K u ja w y ograniczone są
10 F. K uźnicki
od p o łu d n ia pasem m o re n czołow ych, biegnących w ielkim łukiem ze w schodnich okolic K oła przez K u tn o n a G ostynin. W ał te n w części za chodniej zbliża się n a odległość p a ru k m do doliny N eru, w części w schod niej oddala się on od d oliny B zury. P od K u tn e m w znosi się on do w yso kości 133 m n. p. m. N a po łu d n ie od tego -pasma m o ren czołow ych od 122 m n. p. m. do 115 m n. p. m. ciągnie się ró w nin a den u d acy jn a, zbudow ana z m o re n y dennej. W tę ró w n in ę ero zy jn ą w cięta je st w spół czesna dolina N eru — B zury. P od w zględem w ieku m oreny czołowe k u tn ow sk ie — podobnie ja k i płońskie — należą do zlodow acenia s ta r szego. P rz y tej okazji w spom nieć trzeba, że m a te ria ł ty ch m o ren zaw iera nie ty lk o żw ir, piasek oraz w ielkie głazy narzutow e, ale że w y stę p u ją w nim rów nież i odłam ki sk ał osadow ych ju ra jsk ic h i kredow ych.
R ó w n i n a m o r e n y d e n n e j n a p ó ł n o c o d d o l i n y W i s ł y i d o l i n y N a r w i . N a północ od d o lin y W isły i N arw i w znosi się łagodnie k u P o jezierzu M azu rsk iem u ró w n in a m o ren y d en n ej; je st ona urozm aicona szeregiem m o re n czołowych, z k tó ry c h w yróżniono m oreny okolic Serocka, m o reny p u łtu sk ie oraz m oreny m akow skie. N ad N arw ią ciągnie się pas ró w n in y płaskiej — erozy jn ej. W ielkie ró w n in y erozy jne spotykam y rów nież nad dolnym Orzycem . M iędzy w yżej opisanym i ró w n inam i silnie zerodow anym i a m oren am i czołow ym i w y stę p u ją ró w niny p ły tk o rzeźbione. Za rzeką O rzycem ró w n in a m oren ow a opada stro m y m stokiem , a d alej n a w schód ciągnie się niżej leżący obszar tzw. k urpiow ski n a d p raw o b rzeżn y m i dopływ am i N arw i.
P o z i o m d e n u d a c y j n y m i ę d z y d o l i n ą B u g u a d o l i n ą N a r w i. M iędzy doliną B ugu a do lin ą N arw i pow ierzchnia m o ren y dennej u leg ła dzięki erozji znacznem u w y ró w n an iu oraz p rzy k ry ciu p ły tk im płaszczem osadów fluw ioglacjalnych. Część zachodnia tego tere n u została m niej ro zm y ta i m iejscam i n ie p rz y k ry ta osadam i w odno-lodow cow ym i. O sady pyłow e w części południow ej te re n u w skazyw ałyby m oże n a pew nego ro d za ju zastoisko m iędzy N arw ią a Bugiem lub bardzo w olny p rzepływ wód lodow cow ych z północy n a południe.
K o t l i n a K u r p i o w s k a . Z b ad any o b szar o b ejm u je południow ą część zagłębienia tektonicznego m azurskiego, tzw. k otlin ę kurpiow ską. C ały te re n podlegał w ielkiej erozji, a n a stę p n ie ak u m u la cji w odnej. W k o tlin ie tej osadzone zostały piaski naniesione w edług S. Lencew icza (17) przez w ody topniejących n a P ojezierzu lodowców, a obecnie zazna czane n a m apach geologicznych jak o piaski tarasów ak u m u lacyjn ych. P iaski te uleg ły rozw ydm ieniu; o d g ran iczają one liczne rzeki płynące rów nolegle w zabagnionych dolinach. W n ie k tó ry ch m iejscach K otliny K urpiow skiej zaznaczają się starsze u tw o ry m orenow e, stanow iące św iadki erozyjne; wznoszą się one nieco ponad płaskim i rozm yty m terenem .
W łaściw ości darn io w o -b ielico w y ch gleb piaskow ych II
K o tlin a K urp iow ska ograniczona je s t od południow ego w schodu N arw ią, od w schodu ró w n in ą m orenow ą K olneńską, od zachodu ró w n in ą m ore now ą urozm aiconą m o ren am i czołow ym i m ław skim i i m akow skim i, od północy pagó rk ow aty m tere n em św ieżych osadów dyluw ialnych.
W y ż y n a d y l u w i a l n a ł ó d z k a . Z b adany te re n obejm uje tylk o w ąski p a s n a połud nie od północnej kraw ęd zi w yżyny łódzkiej do doliny Bełdów ki. T eren pow yższy je s t pagórkow aty, stanow i jed n a k w edług S. L e n c e w i c z a (18) k ra jo b ra z ero zy jn y a n ie k ra jo b ra z m oreny czołowej. C ały obszar w yraźn ie je st odgraniczony k raw ędzią od poziom u den udacyjnego łęczyckiego.
D o l i n a W i s ł y o k o l i c W a r s z a w y . B adan ia gleboznaw cze przeprow adzono w skali 1 : 25 000 n a obszarze m iędzy W isłą, W aw rem , A leksandrow em i Ś w id rem (14). B ad an ia bard ziej ogólne p rze p ro w a dzono w dolinie W isły n a odcinku W arszaw a—M odlin. W dolinie W isły pod W arszaw ą w ydzielić można, n ie licząc dro bn iejszych stop ni tara so w ych, dw a zasadnicze tarasy : tzw . ta ra s p raski oraz ta ra s w spółczesny. T a r a s p r a s k i w y stęp u je w dolinie W isły oraz w dolinach jej dopływów. Z ajm u je on znaczną część tró jk ą ta w w idłach W isły i Bugo- N arw i oraz Puszczę K am pinoską. A k u m u lacja tego ta ra s u m iała m iejsce w edług J. S a m s o n o w i c z a (20) w fazie daniglacjaln ej zlodow acenia bałtyckiego. P ie rw o tn y poziom ta ra su praskiego, w znoszący się pod W ar szaw ą od 82 do 83 m n. p. m., dzięki działalności w iatró w uległ następ n ie podw yższeniu — średnio o 3 m. N a ty m tara sie piaski luźne z a jm u ją w ielkie obszary, z k tó ry c h znaczna część uległa rozw ydm ieniu. Pod w pły w em działalności w iatrów , głów nie zachodnich, pow stały w y dm y o p rze w ażających kształtach parabolicznych z w ypukłościam i zw róconym i n a wschód.
T a r a s w s p ó ł c z e s n y zaw dzięcza sw oje istnienie działalności W isły od czasu cofnięcia się lodow ca z lin ii m o ren bałty ck ich aż po dzień d zi siejszy. D ziałalność ta polegała i polega n a żłobieniu i p rzesu w an iu doliny. Z l o d o w a c e n i e w p r a d o l i n i e W i s ł y p o d P ł o c k i e m . B adan iam i o bjęty został w ysoki ta ra s W isły pom iędzy G ąbinem i Płockiem p o k ry ty św ieżym i u tw o ram i a k u m u la c ji lodowcowąj. P ag ó rk o w aty te re n m iędzy D obrzykow em a G ąbinem stanow i w edług S. Lencew icza (18) k rajo b raz m o ren y końcow ej o form ach drobniejszych. K rajo b raz m oren y końcow ej je st c h a ra k te ry sty c z n y d la te re n u położonego n a północ i wschód od jezio ra Zdw orskiego. Z południow ej jego stro n y ciągnie się około 1,5 km długości w ał ozowy. Na p ołudnie od ozów te re n podnosi się do 110 m przechodząc w rów ninę żychlińską, k tó ra zbudow ana je s t z silnie zerodow anej m o ren y dennej. W ał m o ren y czołowej wznoszący się do 111 m biegnie rów nież od jeziora Łąckiego, do Ciechomskiego. H ę z n e
12 F. K uźni cki
jeziora jak: Zdw orskie, Łąckie, R akutow skie i inne, w y stęp ujące n a ty m terenie, są typow ym i jezioram i rynnow ym i, k tó ry c h pow stanie przypisać należy wodom topniejącego lodowca. T w orzyły się one albo pod p o k ry w ą lodową, lub n a zew nątrz, najczęściej w ry n n a c h w yżłobionych przez stru m ie n ie podlodowcowe. Z n a jd u ją się one w fazie stopniow ego zaniku. Jeziorom ty m tow arzyszą ozy i m oren y czołowe. M oreny czołowe zdw or sk ie w p o rów n aniu do m o ren czołow ych płońskich i k u tn o w skich są znacznie m łodsze i daleko m niej zniszczone erozją.
Zlodow acenie p rad o lin y W isły pom iędzy G ąbinem a W łocław kiem dopiero w św ietle b adań S. L e n c e w i c z a (18) zostało w yjaśnione. W edług S. L e n c e w i c z a (18) lodow ce zatrzy m ały się na Pojezierzach B ałtyckich przez dłuższy czas w ysuw ając szereg jęzorów n a południe, pow odując tzw. oscylację. W ty m sam y m czasie, gdy obszary Polski środkow ej uległy denudacji, z pojezierza sp ły n ą ł n a K u ja w y jęzo r lodow cowy, k tó ry w ta rg n ą ł do doliny W isły pod P łockiem i pozostaw ił na tara sac h rzecznych m o ren y czołowe, ozy i jeziora. U kształto w anie po w ierzchni tego terenu, c h a ra k te ry sty c z n e dla form świeżej ak u m u lacji lodowcowej, w pły nęło na znaczne zróżnicow anie p o kryw y glebow ej.
B. B u d o w a g e o l o g i c z n a
U tw o ry geologiczne zbadanych teren ó w należą praw ie w yłącznie do czw artorzędu. M iąższość ty ch u tw o ró w oraz ich budow a zależą w znacz n y m sto p n iu od u k ształto w an ia podłoża. W ogólnych zarysach rzeźba pow ierzchni przedlodow oow ej ty ch teren ó w odpow iada w pew nym stopniu ich pow ierzchni dzisiejszej. P ow ierzchnia przedlodow cow a zbadanych teren ó w stanow i w ich części w schodniej tzw. ,,Z agłębienie P ru sk o - m azow ieckie“ urozm aicone w zniesieniem n a d Orzycem . W k ie ru n k u południow o-zachodnim od „Z agłębienia P rusko-m azow ieckiego“ ciągnie się tzw. „G arb K u ja w sk i“, zbudow any z utw orów starszych: kredow ych, ju rajsk ich , triaso w y ch i perm skich. G arb ten obniża się n a połud nie i d aje zagłębienie pod doliną B zury i N eru, ale potem podnosi się i biegnie łącząc się z góram i Św iętokrzyskim i.
U tw o ry czw artorzędow e zbadanych terenó w (41) sk ła d a ją się z szeregu w arstw , k tó ry ch kolejność jest następ u jąca: 1) u tw o ry preglacjalne, sk ła d ające się ze żw iru, p iask u i iłków ; 2) m o ren a starszego zlodow acenia w raz z u tw o ram i w odno-lodow cow ym i tego zlodow acenia; 3) u tw o ry m iędzylodow cow e, na k tó re sk ła d a ją się żw iry i piaski w arstw ow ane oraz iły w stęgowe, będące osadam i w ód zastoiskow ych; 4) m o ren a m łodszego zlodow acenia oraz tow arzyszące jej u tw o ry wód roztopow ych lodowca; 5) u tw o ry rzeczne i jeziorne p ostglacjalne z czasów najm łodszego zlodo w acenia bałtyckiego; 6) u tw o ry w spółczesne — holoceńskie (aluw ialne).
W łaściw ości darn io w o -b ielico w y ch gleb p iaskow ych 13
P od osadam i czw artorzędow ym i w y stę p u ją u tw o ry trzeciorzędow e: piaski glaukonitow e (oligoceńskie), p iask i i iły z w ęglem b ru n a tn y m (m ioceńskie) oraz ily plioceńskie. Poniżej u tw orów trzeciorzędow ych w y s tę p u ją u tw o ry ju ra jsk ie i k red o w e tw orzące tzw. „N ieckę M azow iecką“. U tw o ry czw artorzędow e (41) m ożna podzielić na: 1) u tw o ry a k u m u lacji lodowcowej, 2) u tw o ry a k u m u la cji w odno-lodow cow ej, 3) u tw o ry rzeczne oraz jeziorne, z k tó ry ch część n ależy do holocenu.
Do u tw o ró w a k u m u la cji lodow cow ej należą gliny zw ałow e oraz żw iry i piaski zwałowe; do utw orów ak u m u lacji wodno-lodow cow ej zali czam y iły w arw ow e, u tw o ry pyłow e, ozy i sandry; do; utw o rów rzecznych i jezio rn y ch n ależą piaski starszy ch tarasó w aku m u lacyjnych, sta re m ady, p iask i rzeczne holoceńskie, m ady, u tw o ry jeziorow e, u tw o ry delu w ialne oraz torfy. Z w yżej w yszczególnionych u tw orów czw artorzędow ych w y tw o rzy ły się n a zbadanych tere n ac h pod w pływ em procesu glebotw órr czego gleby, k tó re zaliczyć m ożna do różnych stadiów rozw ojow ych.
2. PO D Z IA Ł FIAjSiKÓW JA K O UTW ORÓW M ACIERZY STYCH
W zależności od pochodzenia piaski ja k o u tw o ry m acierzy ste gleb różnią się m iędzy sobą pod w zględem składu m ineralogicznego, składu m echanicznego i w łaściw ości fizyko-chem icznych. P iasek jest skałą, k tó rą zaliczam y do skał osadow ych — okruchow ych tzw. klastycznych. Skały te pow stały przez osadzenie się okruchów , n a któ re ro zpadły się skały lite sk u tk iem procesu w ietrzenia. W śród skał okruchow ych w yróżniam y osady spojone różnym i lepiszczam i, ja k n a p rzykład piaskow ce i zlepieńce oraz osady luźne, do któ ry ch m iędzy in n y m i zaliczam y ż w iry i piaski.
P od w zględem pochodzenia w yróżnim y tylko najczęściej w ystępu jące n a naszych teren ach u tw o ry piaskow e, z któ ry ch m im o zbliżonego często składu m echanicznego w y tw a rz ają się różne gleby:
1. P iaski rzeczne w spółczesnych tarasów zalew ow ych, tw orzące się daw niej i obecnie p rz y w ylew ach rzek (holoceńskie).
2. P iaski w ydm ow e zw ane eolicznym i lub lotnym i, k tó re przenoszone przez w ia tr m ogą usypyw ać p agórki w ydm ow e lub m ogą być rów no m iern ie przez w ia tr rozrzu can e n a ró w n y ch pow ierzchniach, nie tw orząc w ydm (22). Pod w pływ em działania głów nie w iatró w zachodnich p ow stają w Polsce w yd m y o przew ażających k ształtach parabolicznych z w y puk łościam i zw róconym i n a wschód.
3. P iask i ak u m u lacji w odno-lodow cow ej w ytw orzone z m ate ria łu p rze niesionego przez w ody tający ch lodowców. Część z nich osiada w pobliżu czoła lodowca. Są to piaski w arstw ow ane, zwane- sandram i.
14 F. Kuźnicki
4) Wodno-lodowcowe piaski pylaste odznaczające się znaczną zawar tością (25 do 40°/o) części pyłowych (0Д do 0,01 mm). Przesortowanie ich materiału wskazuje, że ,są to piaski wodnego pochodzenia.
5) Piaski rzeczne starszych tarasów akumulacyjnych położone w pra- dolinach ponad dolinami zalewowymi i powstałe jako osady rzeczne, niewspółczesne. Piaski te przesortowane przez wody i zawierające na ogół mało cząstek gliniastych są łatwo przenoszone przez wiatr.
6) Piaski akumulacji lodowcowej z głazami tzw. piaski zwałowej które powstały z piaszczystej gliny zwałowej skutkiem wypłukania z niej w znacznym stopniu części gliniastych lub przez bezpośrednie osadzenie przez lodowiec. Są to piaski w porównaniu do piasków wodnego pochodze nia zasobniejsze w glino-krzemiany, a niekiedy zawierające odłamki skał wapiennych. Skład mineralogiczny tych piasków decyduje o ich większej w porównaniu do innych piasków zasobności w składniki pokarmowe roślin, które zawarte są nie tylko w drobniejszych, ale i grubszych cząst kach— w tzw. szkielecie glebowym i ulegają stopniowo uruchomieniu. 7) Piaski powstałe ze zwietrzenia in situ skał masywnych, a przede wiszystkim piaskowców różnych formacji geologicznych.
Poza wyżej wyszczególnionymi utworami piaskowymi najczęściej wy stępującymi, spotykamy również piaski deluwialne, piaski stożków napły wowych, piaski zwałowe w strefie moreny czołowej, piaski osadzone przez wody pod lodowcami zwane ,,ozami“ oraz inne, często nieokreśolnej, genezy.
3. PR O C ES GLEBOTW ÓRCZY W P IA S K A C H
Tworzenie się gleb jest wynikiem oddziaływania na skałę macierzystą wszystkich czynników glebotwórczy ch, a przede wszystkim — jak twierdzi W i l i a m s — roślinności. Czynniki te decydują o zmienności i ewolucji gleb przechodzących przez różne stadia rozwojowe. Skała macierzysta łącznie z innymi czynnikami wpływać może w znacznym stopniu na roślinność, przyczyniając się pośrednio do wytworzenia różnych gleb, nawet w tych samych warunkach klimatycznych. Wpływ piasku, jako skały macierzystej, na przebieg procesu glebotwórczego w glebach pia skowych jest ogromny. W różnych okresach procesu glebotwórczego wytwarzają się i kształtują z różnych genetycznie rodzajów piasków gleby odmienne.
A. P r o c e s g l e b o t w ó r c z y w p i a s k a c h z w a ł o w y c h B i e l i c o w a n i e . Typowy proces bielicowy według W i 1 i a m s a (83) przebiega w środowisku kwaśnym pod wpływem zwartej roślinności drzewiasto-leśnej, przy udziale grzybów i beztlenowych bakterii, w
kii-W łaściw ości darn io w o -b ielico w y ch gleb p iaskow ych 15
m acie hum id ow y m u m iark o w an y m lu b perhum idow ym um iarkow anym , w a ru n k u ją c y c h znaczną ilość opadów atm osferycznych. W takich w a ru n kach w glebie pod roślin nością d rz e w ia stą p rzew ażają p rą d y w ody zstę pu jące n a d p rąd am i w ody w stęp ujący m i. P iaski zwałowe, stanow iące p ro d u k ty przem ycia n a m iejscu g lin zw ałow ych, u leg ają najczęściej pod w pływ em roślinności drzew iastej zbielicow aniu. W pew ny ch jed n a k w a ru nkach, k tó re zostaną ro zp atrzo n e daleij, tw orzyć się m ogą rów nież pod lasem z piasków zw ałow ych zasobnych w w ęglan w ap n ia gleby b ru n atn e .
M ateriał zw ałow y piasków pod w zględem składu m echanicznego zaw iera często znaczną dom ieszkę części sp ław ialnych |(do 20% ), pod w zględem zaś sk ła d u m ineralogicznego poza kw arcem z a w iera pew ne ilości glinokrzem ianów . W p iaskach zw ałow ych, nie zaw ierający ch znacz niejszy ch ilości odłam ków w ap ien n y ch i niepodścielonych do 1,5 m gliną lu b iłem, zostaje dość szybko i n a znaczną głębokość w y ługow an y w ęglan w apnia. T w orzący się w ściółce leśnej kw as krenow y, ja k rów nież i tw o rzące się inne kw asy łączą się ze zw iązkam i w apnia, m agnezu, żelaza, glinu, m an g an u i innym i; p o w stają w te n sposób łatw o rozpuszczalne k ren ian y , k tó re przenoszone są w głąb p ro filu i osadzane n a pew nej głę bokości, tw orząc tzw . poziom ilu w ialn y . P rz y rozkładzie przez kw as krenow y glinokrzem ianów yrydziela się bezpostaciow a krzem ionka. Poza ty m m a m iejsce ługow anie składn ik ó w pokarm ow ych roślin w p ew nym sto p n iu i pod w pływ em kw asów m in eraln y ch , a w pierw szym rzędzie pod w pływ em kw asu węglowego. T w orzy się typ ow y p ro fil gleby bieli- cowęj. N a ogół biorąc w piaskach zw ałow ych, w odróżnieniu od piasków w odnego pochodzenia, zaznacza się zbielicow am e i m orfologicznie, i che m icznie dość w yraźnie.
Przeb ieg procesu glebotw órczego w piaskach zw ałow ych 'niecałkow i ty ch zależy w znaczny m sto p n iu od jakości obcego podłoża i głębokości jego zalegania. P rzepuszczalne podłoże przyspiesza n a ogół w ym yw anie zasad. O k ie ru n k u procesu glebotw órczego d ecy d u je cało k ształt czynni ków glebo tw órczych, niezależnie od w pływ u, jak i n a glebę w y w iera sam a skała m acierzysta lu b podścielająca. S potyka się np. w y raźn ie zbielico- w ane piaski n a m arg listej glinie zalegającej n iezb y t głęboko.
K s z t a ł t o w a n i e s i ę g l e b b r u n a t n y c h . W aru n k i p o w sta w ania gleb b ru n a tn y c h z piasków zw ałow ych są analogiczne do p o w sta w a n ia gleb b ru n a tn y c h z glin y zw ałow ej. G lina zw ałow a, p rze m y ta n a miejjscu przez w ody, zaw ierać m oże na pew nych tere n ac h znaczne ilości odłam ków sk ał w apiennych. M ateriał piasków zw ałow ych zaw ierający ch te odłam ki, zaw iera zw iązki w apnia, k tó re n e u tra liz u ją kw as kren o w y już w ściółce leśnej. W piaskach tych, pom im o w p ły w u n a nie roślinności drzew iastej leśnej, n ie tw o rzą się ch ara k te ry sty c z n e d la gleb bielicow ych poziom y bielicow e. W y stęp u jący pod w a rstw ą próchniczną poziom z ab
ar-16 F. K uźnicki
w iony je s t dość jednolicie n a b ru n atn o . O dczyn ty ch gleb je st najczęściej o b o jętn y lu b alkaliczny. B ru n a tn e p iask i zw ałow e niecałk o w ite m ogą w ystępow ać n a różnych podłożach, n a ogół jed n a k n a d m ie rn a przepusz czalność podłoża przyspiesza zbielicow anie piasków .
B. P r o c e s g l e b o t w ó r c z y w p i a s k a c h w o d n o - l o d o w c o w y c h
W śród piasków w odno-lodow cow ych w yróżniam y m iędzy innym i: 1) p iaski sand row e i 2) piask i pylaste.
P iask i w odno-lodow cow e są to piaski w arstw o w an e i najczęściej pod w pływ em lasu zbielicow ane. W p rzem y ty ch sandrow ych piaskach, n a j częściej luźnych lu b słabo-gliniastych, m oże nie zaznaczać się zbielico w anie ztoyt w y raźn ie m orfologicznie, m im o że najczęściej są to piaski kw aśne. Ze w zględu n a w y p łu k an ie z m a te ria łu glebow ego w znacznym stopniu cząstek glin iastych b ra k je st w nim składników reagu jących z kw asem krenow ym . Są to gleby głęboko, lecz słabo zbielicow ane m orfo logicznie. W piaskach san dro w ych nisko położonych o w ysokim poziom ie wód g ru n to w y ch może w ytw orzyć się poziom ru daw cow y sku tkiem przede w szystkim okresow ego podnoszenia się w o ÿ g ru nto w ej, jeżeli o b fitu je ona w zw iązki żelazaw e. S topień zbielicow ania piasów podm okłych m oże być różny.
P iask i w odno-lodow cow e p y laste głębokie lub zaw ierające piasek luźny w podłożu stanow ią gleby najczęściej zbielicow ane. W zależności od pod łoża m n iej lub w ięcej przepuszczalnego oraz od poziom u wody g ru ntow ej, stopień zbielicow ania piasków pylasty ch pod w pływ em roślinności d rz e w iastej może zaznaczać się m niej lulb w ięcej w y raźn ie lub nie zaznaczać wcale. Podłoże m argliste, w y stęp u jące niek iedy dość płytko, w pływ ać m oże ham ująco na bielicow anie piasków p y lastych ze w zględu na podno szenie się k a p ila rn e w ody obfitu jącej w w ęglan w apnia. Podnoszenie się w ody k a p ila rn e j może -odgrywać w iększą rolę w piaskach drobniejszych z w iększą zaw artością części pyłow ych. P iaski d robnopylaste w y k azują już w odróżnieniu od innych piasków pew ne cechy włoskowatości.
C. P r o c e s g l e b o t w ó r c z y w p i a s k a c h r z e c z n y c h Piaski rzeczne sta ry c h tarasó w ak u m u la cy jn y c h są zw ykle, w odróż n ien iu od piasków rzecznych w spółczesnych tarasów , kw aśne, m im o że zbielicow anie m oże m orfologicznie zaznaczać się w nich słabo. P iaski te najczęściej lu źn e lu b słabo gliniaste, w y p łu k an e z części gliniastych, sk ła d a ją się p rzed e w szystkim z m ate ria łu kw arcow ego i zaw ierają bardzo m ałe ilości składników reag u jący ch z kw asem krenow ym . P iaski к w
ar-W łaściw ości d arn io w o -b ielico w y ch gleb piask o w y ch 17
cowe lu źn e n iezależnie od sw ojego pochodzenia, a w ięc niezależnie, czy b ęd ą to p iask i sandrow e, czy rzeczne, ja k o tru d n o u leg ające przem ianom pod w p ły w em procesu glebotw órczego, zaliczane bywiają przez, n iek tó ry ch gleboznaw ców do k ateg o rii gleb litogenicznych lub endodynam om orficz- nych, a więc gleb, k tó ry c h b u d o w a i w łaściw ości uzależnione są w p ie rw szym rzędzie od w łaściw ości sk a ł m acierzystych. S top ień zakw aszenia piasków rzecznych sta ry c h tarasó w ak u m u lacy jn y ch zależy m iędzy in n y m i od poziom u w n ich w ód g ru n to w y ch i od ich sk ła d u m ineralogicznego, ja k rów nież i ich sk ła d u m echanicznego. Spośród n ich okazały się n a j kw aśniejszym i piaski suche a zarazem luźne. U legają one łatw o rozw yd- m ieniu.
D. P r o c e s g l e b o t w ó r c z y w p i a s k a c h w y t w o r z o n y c h z e s k a ł m a s y w n y c h
piaskach w ietrzeniow ych, p o w stały ch ze zw ietrzen ia n iek tó ry ch piaskow ców n iew ap n isty ch różnych form aqji geologicznych, bielicow anie zaznacza się n a ogół m orfologicznie słabo, m im o że są to piaski kw aśne. Są to piaski pod w pływ em lasu słab o zbielicow ane.
Piaski, pow stałe ze zw ietrzen ia n iek tó ry ch piaskow ców w apnistych, stano w ią odm ianę piasków ty p u bru n atn eg o , k tó re n ie u leg ły jeszcze zbielioow aniu. Te ostatn ie w odró żn ien iu od pierw szych zaw ierają w ęglan w ap n ia w w ierzchnich poziom ach i są n a ogół zasobniejsze w składniki pokarm ow e roślin. Z arów no jed n e ja k i drugie są glebam i szkieletow ym i, zaw ierającym i znaczne ilości odłam ków sk ały m acierzystej n a po w ierzchni, ja k rów nież często dom ieszkę m a te ria łu lodowcowego.
E. K s z t a ł t o w a n i e s i ę g l e b b a g i e n n y c h n a l u ź n y c h i s ł a b o g l i n i a s t y c h p i a s k a c h r ó ż n e g o p o c h o d z e n i a
p o d w p ł y w e m r o ś l i n n o ś c i ł ą k o w e j i ł ą k o w o - b a g i e n n e j
Proces k ształto w an ia się gleb bag ien ny ch pod w pływ em roślinności łąkow ej i łąkow o-bagiennej p rzeb iega n a piaskach lu źn y ch lu b słabo glin iastych różnie, w zależności od rzeźb y te re n u i w m ia rę podnoszenia się w n ich poziom u w ody gruntowe)}. Ze w zględu n a m ałą zaw artość w m a te ria le ty ch piasków sk ład nikó w pokarm ow ych roślin, roślinność łąkow a je s t uboga i sk ład ająca się poza n ielicznym i g atu n k am i tra w p rzede w szystkim z różnego ro d zaju m chów . G leby próchniczno-bielicow e, w y tw arzające się n a piaskach w w a ru n k a ch dużej w ilgotności, posiad ają ju ż próchnicę storfiałą, a ich poziom ilu w ia ln y je s t objjęty częściowo p ro cesem glejow ym sk u tk ie m w ysokiego poziom u w ód g runtow ych. W
18 F. K uźnicki
bach torfow o-bielicow ych glejow ych, k tó re p o w sta ją z gleb próchniczno- bielicow ych w m ia rę rozw oju w tych glebach p rocesu bagiennego, pow iększa się m iąższość w a rstw y torfow ej. W profilach ty ch gleb zazna czają się w yraźnie: jasno szary poziom elu w ialn y i poziom ilu w ialn y o b jęty procesem glejow ym . W dalszym rozw oju gleby torfowo-ibielicowe napiask o w e przechodzą w gleby torfow e (najczęściej w to rfy wysokie).
4. SKŁAD M ECHAN ICZNY G LEB PIA SK O W Y C H
M iędzy sk ładem m echaniczn y m gleb a ich w łasnościam i fizycznym i, chem icznym i oraz biologicznym i istn ieje w y ra ź n a współzależność. P rz y c h a ra k te ry sty c e rolniczej gleb w ytw orzonych z piasków przy w iązu je się o lbrzym ią w agę do ich sk ła d u m echanicznego, ale najczęściej po d k reśla się w yłącznie rolę fra k c ji części spław ialny ch ( < 0,02 mm), n ie u w zg lęd n iając w dostateczny m stop n iu ro li w szystkich pozostałych frak cji. Od zaw artości w piaskach części spław ialnych, a w śród nich fra k c ji ko loid al n ej ( < 0,002 m m) i od w zajem nego sto su n k u poszczególnych fra k c ji zależą m iędzy innym i: ich zasobność w sk ład n ik i p okarm ow e ro ślin o raz ich w łasności sorpcyjne. Sk ład m echaniczny piasków c h a ra k te ry z u je w znacz n y m sto p n iu w yróżnio n e pod w zględem gen etyczn ym ich rodzaje.
a) W piaskach zw ałow ych zaznacza się n a ogół znaczna lu b dość znaczna ilość szkieletu, k tó ry m iędzy in n y m i d ecy d u je o ich zasobności w m in e ra ły z g ru p y glinokrzem ianów , a w pierw szym rzędzie — w sk a lenie. Znaczna dom ieszka sk alen i w piaskach zw ałow ych od g ry w a o lb rz y m ią rolę, poniew aż z glinokrzem ianów u ru c h a m ia ją się stopniow o p rzy procesie w ietrzen ia p rzy sw aja ln e sk ład n ik i p o k arm ow e roślin. W p ia skach zw ałow ych m ateriał, nie będąc p rzesortow any działaniem wód, je s t w yraźnie różnoziarnisty; poszczególne w n ich fra k c je p iasku (1— 0,5 m m ; 0,5— 0,25 m m ; 0,25— 0,1 m m) nie u z y sk u ją w yraźnej p rz e w agi w sto su n k u d o pozostałych, a fra k c ja p y łu (0,1— 0,01 m m ) n ie p rze k racza n a .o g ó ł 25'°/o (w sto su n k u do części ziem istych). Części sp ła w ia ln e w ah ają się w nich najczęściej w g ranicach 5— 20% , a rzadziej w ynoszą m niej niż 5% . W śród piasków zw ałow ych, jeżeli ro zp a tru je m y ich w ierzchnie w arstw y , w yróżniam y w ięc p rak ty czn ie biorąc dw ie gru p y m echaniczne: piaski słabo g lin iaste (5— 10°/o cz. spł.) i piaski g liniaste (10— 20% cz. spł.). Spośród piasków zw ałow ych w yróżnić rów nież n a leży piaski położone na pagórkach w stre fie m oreny^ czołow ej. Ich skład m echaniczny odznacza się w sto su n k u do in n y c h piasków zw ałow ych w iększą zaw artością części szkieletow ych, dochodzącą n a w e t do 50% w sto su n k u do w agi całej próbki. P iask i te n azy w ane piaskam i żw iro w atym i m ogą być piask am i gliniastym i, słabo gliniastym i, a rzadziej lu źn y m i (tabl. 1).
W łaściw ości darnio w o -b ielico w y ch gleb piaskow ych 19
b) P iask i w odno-lodow cow e san dro w e odznaczają się na ogół m ałą za w artością części spław ialnych. Są to najczęściej piaski luźnie lu b słabo gliniaste, a rzadziej gliniaste. M ateriał ty ch piasków został p rzeso rto w an y przez wody ta|jących lodowców. P iaski osadzone bliżej czoła lo dowca zaw ierają m a te ria ł g ru b szy — ze szkieletem , osadzone zaś nieco dalej czoła lodow ca posiadają m ate ria ł drobniejszy. K tó ra z poszczegól ny ch fra k c ji u zy sk uje przew agę n a d innym i, zależy od szybkości p rąd u w ody przenoszącego m a te ria ł z jed n eg o m iejsca w drugie (tabl. 2).
c) P ia sk i w odnego pochodzenia p y laste w odróżnieniu od piasków w odno-lodow cow ych sandrow ych z a w ie ra ją znaczne ilości części pyłow ych (25— 40% fra k c ji pyłow ej tj. cząstek od 0,1— 0,02 mm), któ re d e c y d u ją 0 ich w łasnościach m agazy n o w an ia w p ew n y m stopniu w ody oraz k a p i larneg o podnoszenia w ody. Pod w zględem zasobności w składniki p o k ar m ow e roślin fra k c ja grubego p y łu (0,1— 0,05 m m) jest bardzo uboga 1 sk ła d a się praw ie w yłącznie z z ia m k w arcu, n a to m ia st fra k c ja drobnego p y łu (0,05— 0,01 m m ) je s t już nieco zasobniejsza w glinokrzem iany, k tó re d ecydu ją o pew nej zaw artości w niej skład n ik ó w p o karm o w ych roślin. Skład m echaniczny piasków p y lasty ch w skazu je n a ogół w sto su n k u do in nych piasków w odnego pochodzenia n a w iększe m ożliw ości w yk orzy sta n ia ich pod w zględem rolniczym . W śród piasków p y lasty ch w yróż n iam y (tabl. 3) w szystkie g ru p y m echaniczne, ale stosunkow o rzadziej spotyk am y się z piaskam i p y lasty m i lu źny m i (0— 5% cz. spł.).
d) P iask i osadzane przez w ody roztopow e pod lodow cam i w w yżło bionych tu n ela ch zw ane „ozam i“, 'odznaczają się n a ogół znaczną z a w a r tością części szkieletow ych z k am ien iam i oraz m ałą zaw artością części spław ialnych. Z pozostałych fra k c ji ż a d n a z nich nie u zysk uje w y raźn ej p rzew agi n a d pozostałym i. F ra k c ja p y łu je st nieznaczna (tabl. 4).
e) W piaskach rzecznych w y stę p u je c h a ra k te ry sty c z n e w arstw o w a nie. W poszczególnych w a rstw ac h jed n a z fra k c ji p iask u u zy sku je n a d in n y m i w y raźn ą przew agę. W n ie k tó ry c h piaskach rzecznych tra fia ją się w całym p ro filu — już n a głębokości do 1,5 m od ppw ierzchni — różnej grubości od k ilk u do k ilk u n a stu cm w staw k i pyłow e lu b gliniaste. W artość rolnicza gleb w ytw o rzon y ch z ty ch o statn ich u tw o ró w zależy w znacznym stopniu od grubości p rze w arstw ie ń zaw ierających m a te ria ł drobniejszy. G leby w y tw orzo ne z piasków rzecznych w spółczesnych tarasó w p rze w arst- w ionych p y lasty m i lub g liniasty m i n am u łam i zw ane są m adam i piaszczy sty m i lub m adam i „ n a sp a “. P iask i sta ry c h tarasó w ak u m u lacy jn y ch zaw ie r a ją szkieletu b ardzo m ało albo n ie zaw ierają go wcale, a części sp ław ial n y ch najczęściej m n iej niż 5% ; są to p iaski kw arcow e, w w iększości w y p a d k ó w luźne i ulegające łatw o r’ozw ydm ieniu. N ad ają się one przede w szystkim pod zalesienie. N a s ta ry c h tara sac h ak u m u lacy jn y ch b y w a ją jed n a k rozrzucone w yspy piasków słabo glin iastych lub gliniastych, zaw
ie-T a b l i c a 1
S k ład m echaniczny p ia sk ó w zwałowytcih <w °/o)
M ie js c o w o ś ć P o w ia t N r p r o fi lu G łę b o k o ś ć p o b r a n ia p r ó b k i c m C z ą st k i s z k ie le to w e > 1 m m C z ą st k i z ie m is te < 1 m m Ś r e d n ic a c z ą s t e k z ie m is t y c h w m m O g ó łe m Ю o 1 H 0,5 — 0,2 5 0 ,2 5 — 0, 1 mo o 1 *4 O N O 1 Irt O o CO o 0 1 o o 0,0 0 6 — 0,0 0 2 S o o V И O 1 *4 0,1 — 0 ,0 2 N O © V P iask i słabo g lin ia ste i p iask i gliniaste
Pobyłkow o p u ł 47 0— 15 1,8 98,2 4,9 22,7 50,4 9,0 5,0 — 8,0 — 78,0 14,0 8,0 tu sk i », 130—140 5,9 94,1 6,8 47,8 31,4 3,0 3,0 — 8,0 — 86,0 6,0 8,0 K am iew ek V II 0— 20 4,8 95,2 7,4 27,9 45,7 7,0 3,0 — 9,0 — 81,0 10,0 9,0 Kluk<$wek 99 21' 0— 15 4,0 96,0 5,4 16,2 57,4 9,0 4,0 — 8,0 — 79,0 13,0 8,0 50— 60 0,2 99,8 0,8 2,0 66,2 19,0 5,0 — 7,0 — 69,0 24,0 7,0 G ładów - 99 XXXV 0— 15 8,5 91,5 13,2 28,2 49,6 2,0 1,0 — 6,0 — 91,0 3,0 6,0 P o n iaty 30— 40 11,8 88,2 26,8 35,3 31,9 2,0 0,0 — 4,01 — 94,0 2,0 4,0 Cieńsza 99 X X I 0— 20 1Д 98,9 4,3 23,5 62,2 3,0 2,0 — 5,0 — 90,0 5,0 5,0 K acperow o ** 11 0— 15 1,3 98,7 2,2 14,1 68,7 10,0 2,0 — 3,0 — 85,0 12,0 3,0 30— 35 1,4 98,6 3,0 14,6 66,4 11,0 2,0 — 3,0 — 84,0 13,0 3,0 K arn iew ek 9 ) 4 0— 15 5,8 94,2 8,4 15,5 44,1 12,0 9,0 ■— 11,0 — 68,0 21,0 .11,0 40— 60 4,3 95,7 11,5 21,4 41,1 8,0 10,0 — 8,0 — 74,0 18,0 8,0 N asielsk 9 9 61 2— 15 7,0 93,0 10,0 23,0 39,0 7,0 6,0 — 15,0 — 72,0 13,0 15,0 9 70— 80 14,6 85,4 19,6 40,8 26,6 3,0 2,0 — 8,0 87,0 5 , 0 8,0 Bolesławowo 99 22' 0— 20 19,6 80,4 1 5 , 0 16,4 39,6 7,0 8,0 1 0 , 0 2,0 2,0 71,0 1 5 , 0 14,0 40— 50 65,4 34,6 17,3 18,3 37,4 8,0 5 , 0 5,0 6,0 3,0 73,0 13,0 14,0 60— 70 62,3 37,7 19,8 16,4 43,8 3,0 3,0 5,0 5,0 4,0 80,0 6,0 14,0 110—120 26,7 73,3 17,2 12,4 65,4 1,0 2,0 — 2,0 — 95,0 3,0 2,0 K u ź n ic k i
P sary p u ł 20 40— 50 14,1 85,9 7,2 27,3 45,5 5,0 2,0 — 13,0 — 80,0 7,0 13,0 tuski 70— 80 63,9 36,1 14,3 33,2 30,5 2,0 3,0 — 17,0 — 78,0 5,0 17,0 Serock >1 2" 0— 10 20,3 79,7 46,3 18,0 19,7 3,0 4,0 4,0 2,0 3,0 84,0 7,0 9,0 40— 50 14,7 85,3 38,7 23,8 25,5 3,0 2,0 0,0 2,0 5,0 88,0 5,0 7,0 70— 80 5,3 94,7 15,7 18,5 54,8 5,0 1,0 — 5,0 — 89,0 6,0 5,0 140—150 8,3 91,7 44,5 36,0 14,5 1,0 1,0 — 3,0 — 95,0 2,0 3,0 C hrcynno 1" 0— 10 2,7 97,3 9,0 14,5 48,5 13,0 6,0 3,0 3,0 3,0 72,0 . 19,0 9,0 (47) 30— 40 5,8 94,2 9,9 12,5 48,6 15,0 6,0 3,0 3,0 2,0 71,0 21,0 8,0 80— 90 9,1 90,9 14,1 10,5 46,4 17,0 3,0 2,0 1,0 6,0 71,0 20,0 9,0 140—150 7,6 92,4 11,8 13,2 64,0 5,0 2,0 2,0 1,0 1,0 89,0 7,0 4,0 P rusinow ice
„
53 0— 15 26,3 73,7 24,2 20,3 36,5 4,0 6,0 4,0 3,0 2,0 81,0 10,0 9,0 40— 50 44,7 55,3 41,1 22,6 17,3 5,0 2,0 2,0 3,0 7,0 81,0 7,0 12,0 P ianow o- »> 60 0— 15 1,2 98,8 6,1 13,8 61,1 6,0 3,0 4,0 3,0 3,0 81,0 9,0 10,0 D aczki 55— 65 2,9 97,1 8,8 20,2 54,9 7,1 2,0 4,0 2,0 1,0 83,9 9,1 7,0 Sulkow o 54 0— 15 5,9 94,1 13,7 18,3 46,0 10,0 1 5,0 3,0 2,0 2,0 78,0 15,0 7,0 (47) 50— 60 11,4 88,6 25,9 34,2 32,9 2,0 0,0 — 5,0 — 93,0 2,0 5,0 P ia sk i luźne Karolewo gosty- 10 0— 10 5,8 94,2 14,5 8,0 59,5 9,0 6,0 1,0 1,0 j 1,0 82,0 15,0 3,0 n iń sk i 40— 50 2,8 97,2 14,6 6,2 66,2 9,0 3,0 — 1,0 — 87,0 12,0 1,0 W incentów Ł ąck Las Bielaw a *) W procente У* >J J» ich cał( i 77 76 14 p r ó t 120—130 1 0— 10 40—• 50 100—110 5— 15 35— 45 100—110*) 0— 10 30— 40 110—120 >ki 0,6 8.5 15,0 5,2 7.5 6.0 56,2 2,9 3,1 3,4 99.4 P 91.5 85.0 94.8 92.5 94.0 43.8 97.1 96.9 96.6 4,8 iaski si 30.1 61.2 49,0 38.8 33.8 26.5 11,3 8,5 16.6 5.8 łabo gl 9.5 11,8 13.7 9.8 14.8 3.9 6,8 3,8 6.6 82.4 6,0 1,0 — 0,0 1 — 93,0 7,0 0,0 in iaste 38.4 10,0 5,0 4,0 2,0 1,0 78,0 15,0 7,0 23,0 2,0 1,0 — 1,0 — 96,0 3,0 1,0 33.3 2,0 1,0 — 1,0 — 96,0 3,0 1,0 34.4 8,0 4,0 3,0 1,0 1,0 83,0 12,0 5,0 39.4 3,0 5,0 — 4,0 — 88,0 8,0 4,0 6,4 3,0 1,0 — 3,0 — 36,8 4,0 3,0 49,9 20,0 5,0 4,0 1,0 2,0 68,0 25,0 7,0 51.7 28,0 5,0 — 3,0 — 64,0 33,0 3,0 46.8 22,0 4,0 — 4,0 — 70,0 26,0 4,0 W ła śc iw o śc i d a rn io w o -b ie li c o w y c h gle b p ia s k o w y c h(C iąg dalszy tab]. 1) M ie js c o w o ś ć P o w ia t N r p r o fi lu G łę b o k o ś ć p o b r a n ia p r ó b k i c m C z ą s tk i s z k ie le to w e > 1 m m C z ą st k i z ie m is te < 1 m m Ś r e d n ic a c z ą s t e k z i e m i s t y c h w m m O g ó łe m Ù9 O 1 0 ,5 —0,25 0 ,2 5 — 0 ,1 me e 1 И o ем ©^ o 1 Ю ©^ O 0,0 2 -0 ,0 0 6 0,0 06 — 0, 002 ем o o €> V -o* 1 H N © © Jl ©“ M © © V
P ia s k i słabo g lin iaste
Wólka gosty- 72 0 — 1 0 4,7 95,3 24,2 6,2 42,6 1 2 ,0 8 ,0 3,0 1 ,0 3,0 73,0 2 0 ,0 7,0
Wysoka niński 55— 65 12,4 87,6 51,4 12,9 29,7 3,0 1 ,0 — 2 ,0 — 94,0 4,0 2 ,0
Barcik S tary „ 75 0 - 1 0 10,5 89,5 14,0 2 2 ,0 41,0 8 ,0 7,0 — 8 ,0 — 77,0 15,0 8 ,0
5 0 - 60 19,6 80,4 17,6 34,3 32,1 9,0 2 ,0 — 5,0 — 4 84,0 1 1 ,0 5,0
9 0 -1 0 0 1 1 ,8 8 8 ,2 15,9 25,5 51,6 1 ,0 1 ,0 — 5,0 — * 93,0 2 ,0 5,0 P ia s k i sła b o g lin iaste n a glinie zw ałow ej
Gąbin 36 1 0 — 2 0 4,4 95,6 17,5 12,5 50,0 8 ,0 4,0 6 ,0 1 ,0 1 ,0 80,0 1 2 ,0 8 ,0 60— 70 2 ,2 97,8 18,0 15,6 60,4 5,0 0,5 — 0,5 — 94,0 5,5 0,5 150—160 2,4 97,6 8 ,0 6,3 38,7 1 2 ,0 4,0 14,0 5,0 1 2 ,0 53,0 16,0 31,0 Łąck 43 0 — 1 0 3,2 96,8 13,4 6 ,2 49,4 19,0 5,0 2,0 3,0 2,0 69,0 24,0 7,0 25— 35 4,9 95,1 15,0 7,0 52,0 18,0 4,0 — 4,0 — 74,0 22,0 4,0 1 70— 80 7,1 92,9 27,0 8 ,0 49,0 1 2 ,0 2,0 — 2,0 — 84,0 14,0 2,0 ! 1 0 0 — 1 1 0 5,1 94,9 15,6 4,3 39,1 13,0 7,0 5,0 4,0 12,0 59,0 20,0 21,0 P ia s k i g lin iaste Laski ! ostro- 27 0— 20 6,7 93,3 18,5 17,3 43,2 4,0 7,0 4,0 3,0 3,0 79,0 11,0 10,0 (47) i łęcki 50— 60 4,2 95,8 9,7 15,9 67,4 1,0 4,0 0,0 1,0 1,0 93,0 5,0 2,0 70— 80 20,5 79,5 36,6 14,5 32,9 8,0 3,0 0,0 1,0 4,0 84,0 11,0 5,0 100—110 6,6 93,4 17,8 19,8 60,4 1,0 0,0 0,0 1,0 0,0 98,0 1,0 1,0 Zamość ‘ „ 24 0 - 10 3,5 96,5 7,0 6,1 43,9 19,0 11,0 6,0 4,0 3,0 57,0 30,0 13,0 (47) 40— 50 3,6 96,4 7,9 6,5 47,6 19,0 7,0 6,0 5,0 1,0 62,0 26,0 12,0 70— 80 2,2 97,8 5,2 6,5 54,3 16,0 5 , 0 3 , 0 1 , 0 9 , 0 6 6 , 0 2 1 , 0 1 3 , 0 1 0 0 — 1 1 0 1 , 3 98,7 3 , 4 3,5 4 9 , 1 2 1 , 0 1 1 .0 4 , 0 1 , 0 7 , 0 5 6 , 0 3 2 , 0 1 2 , 0 K urpie t 99 4 0 0 — 2 0 1 5 , 4 8 4 , 6 3 3 , 0 7 , 6 3 1 , 4 1 0 , 0 4 , 0 5 , 0 6 , 0 3 , 0 7 2 , 0 14,0 14,0 D w orskie 40— 50 17,0 83,0 72,0 10,2 4,8 3,0 3,0 2,0 2,0 3,0 87,0 6,0 7,0 60— 70 10,6 89,4 57,9 13,5 19,6 0,0 1,0 0,0 3,0 5,0 91,0 1,0 8,0 130—140 0,2 99,8 52,0 30,1 14,9 1 , 0 0,0 — 2,0 — 97,0 1,0 2,0 to to K u ź n ic k i
S kład m echaniczny p iask ó w w o d n o -lodow cow ÿch-sandrow ych ( w 0/») T a b l i c a 2 M ie js c o w o ś ć G łę b o k o ś ć p o b r a n ia p r ó b k i c m Ś r e d n ic a c z ą s t e k z ie m i s t y c h w m m O g ó łe m 1 11 СО о r> Э 1 Irt c'i o
X
oÀ
юо о о о 1 о в о 1т
СОо 0. 002 гН ©1 w о в Nо о 1 H o ©“ о о “ оо в V 1 о V P iaski luźne Józefków gosty- 55 0— 10 1,8 98,2 10,4 25,0 53,6 4,0 3,0 — 4,0 — 89,0 7,0 4,0 niński -50— 60 2,0 98,0 10,7 26,4 56,9 4,0 1.0 1,0 — 94,0 5,0 1,0 B udy ,, 57 0— 10 1,4 98,6 4,7 22,2 62,1 5,0 2,0 4,0 89,0 7,0 4,0 K aleńskie (47) 30— 40 1,2 98,8 4,1 13,7 73,2 5,0 2,0 — 2,0 — 91,0 7,0 2,0 100—110 од 99,9 0,3 0,9 95,8 2,0 0.5 — 0,5 — 97,0 2,5 0,5P iaski słabo gliniaste
M niszek 99 39 i 0 - 15 8,3 91,7 14,6 32,8 33,6 9,0 5,0 — 5,0 — 81,0 14,0 5,0 (47) 25— 35 6,5 93,5 17,8 37,9 35,3 4,0 3,0 — 2,0 — 91,0 7,0 2,0 130—140 2,0 98,0 31,8 49,3 16,9 1,0 0,5 — 0,5 — 98,0 1,5 0,5 Surow e ostro 95 0— 10 0,0 100,0 9,3 22,5 59,2 1,0 2,0 _ 6,0 _ 91,0 3,0 6,0 łęcki 60— 70 0,0 100,0 3,2 12,9 80,9 2,0 0,0 — 1,0 — 97,0 2,0 1,0 W ła śc iw o śc i d a rn io w o -b ie li c o w y c h gle b p ia s k o w y c h
T a b l i c a 3 м,rfb S k ład m echaniczny piask ó w w odno-lodow cow ych p y la sty c h (w °/o)
i a> a> (O Ś r e d n ic a c z ą s t e k z i e m i s t y c h g l e b y w m m O g ó łe m M ie js c o w o ś ć 4-> es i b Nr p r o fi lu G łę b o k o ś ć p o b r a n ia p r ó b k i c m C z ą st k i s z k ie ł to w e > 1 m m s <u N S s и V 1n f 1П CM O 1 1П O ' o ' 1 . Ю * 4 сГ i n о с Г Jl о о о © 1 i n (О о о о 1 см о о ем о о о 1 (О о ©^ о см о в сГ V Н О 1 н см о в 1 ‘ гН^ О С4 е сГ V / ' P iask i luźne Łaś koło R óżana m a k o w ski 2 5 5 — 1 5 2 5 — 3 0 6 0 — 6 5 0 , 7 1 , 1 0 , 1 9 9 , 3 9 8 . 9 9 9 . 9 0 , 9 1 , 9 0 , 2 5 . 0 4 , 2 1 . 1 5 4 , 1 5 9 , 9 6 1 , 7 3 1 . 0 2 4 . 0 3 4 . 0 6 , 0 4 . 0 1 . 0 2 , 0 4 . 0 1 . 0 1 , 0 1 , 0 1 , 0 1 , 0 5 6 . 0 6 2 . 0 5 9 , 0 4 1 . 0 3 2 . 0 3 9 . 0 3 . 0 6 . 0 2 , 0 S adykierz p u ł tuski 3 4 0 — 1 5 6 0 — 7 0 1 , 1 0 , 0 9 8 , 9 1 0 0 , 0 0 , 9 0 , 1 3 , 9 2 , 0 6 5 , 2 7 7 , 9 2 1 , 0 1 6 , 0 4 . 0 3 . 0 2 , 0 1 , 0 3 , 0 6 6 , 0 7 5 , 0 2 9 . 0 2 4 . 0 5 . 0 1 . 0 Rząśnik ” 3 7 0 — 1 5 3 0 — 4 0 7 0 — 8 0 0 . 2 0 , 2 0 , 2 9 9 . 8 9 9 . 8 9 9 . 8 0 , 5 0 , 5 0 , 9 3 , 8 3 . 5 4 . 6 5 6 , 7 5 6 , 0 4 9 , 5 2 1 , 0 2 2 , 0 2 4 , 0 1 0 , 0 1 0 , 0 1 4 , 0 4 . 0 4 . 0 4 . 0 2 , 0 2 , 0 2 , 0 2 , 0 2 , 0 1 , 0 5 7 . 0 * 5 6 , 0 5 2 . 0 3 5 . 0 3 6 . 0 4 1 . 0 8 , 0 8 , 0 7 , 0 G ródek M okrus *• 2 8 0 — 1 5 6 0 — 7 0 0 , 1 0 , 2 9 9 , 9 9 9 , 8 0 , 5 0 , 5 3 . 9 4 . 9 6 0 , 6 6 6 , 6 1 3 . 0 1 1 . 0 1 2 , 0 9 , 0 5 . 0 3 . 0 2 . 0 2 , 0 3 . 0 3 . 0 6 1 , 0 6 7 , 0 2 9 . 0 2 5 . 0 1 0 , 0 8 , 0 S adykierz ” 3 3 2 — 1 5 6 0 — 7 0 8 0 — 9 0 0 , 2 0 , 0 0 , 5 9 9 , 8 1 0 0 , 0 9 9 , 5 0 , 8 ' 0 , 0 0 , 6 1 , 7 0 , 6 7 , 3 5 7 , 5 5 4 , 4 8 8 , 1 2 9 . 0 3 2 . 0 3 , 0 6 , 0 6 , 0 1 , 0 2 , 0 5 . 0 3 . 0 0 , 0 2 , 0 5 6 . 0 5 2 . 0 9 0 . 0 3 9 . 0 4 1 . 0 1 0 . 0 5 . 0 7 . 0 0 , 0 P iaski gliniaste P orządzie Kolonia ” 3 8 2 — 1 5 6 0 — 7 0 2 , 5 2 , 9 9 7 , 5 9 7 , 1 1 , 3 4 , 8 1 1 , 3 1 1 , 2 4 2 , 4 4 2 , 0 1 7 . 0 1 6 . 0 1 1 , 0 8 , 0 8 , 0 7 , 0 3 . 0 4 . 0 6 , 0 7 , 0 5 2 . 0 5 5 . 0 3 1 . 0 2 7 . 0 1 7 0 1 8 , 0 F . K u ź n ic k i
Skład mechaniczny ozów (w °/o). T a b l i c a 4 M ie j s c o w o ś ć G łę b o k o ś ć p o b r a n ia p r ó b k i c m Ś r e d n ic a c z ą s t e k z i e m i s t y c h g l e b y w m m O g ó łe m P iaski luźne Lipa gosty- 33 0— 10 14,2 85,8 30,8 13,9 48,3 2,0 2,0 — 3,0 - 93,0 4,0 niń sk i 50— 60 10,6 89,4 39,2 16,6 39,2 2,0 1,0 — 2,0 — 95,0 3,0 140—150 * 42,4 57; 6 28,7 1,7 23,2 2,0 0,5 — 1 1,5 — 53,6 2,5 3.0 2.0 1,5 Zdw órz
P iaski słabo gliniaste
gosty- 35 0— 10 9,4 90,6 22,4 r 39,8 26,8 4,0 2,0 — 11 5,0 — 89,0 6,0 5,0 niński i 60— 70 7,5 92,5 29,8 50,4 14,3 4.0 0,5 — 1,0 — 94,5 4,5 1,0 80— 90 15,9 84,1 26,9 32,2 12,9 3,0 10,0 2,0 3,0 10,0 72,0 13,0 15,0 140—150 12,0 88,0 18,0 47,7 31,3 2,0 0,0 i _ i 1,0 — 97,0 2,0 1,0 w p ro c e n ta c h całej próbki W ła śc iw o śc i d a rn io w o -b ie li c ó w y c h gle b p ia s k o w y c h
T a b l d c a 5 S k ła d m echaniczny p iask ó w rzecznych sta ry c h ta ra só w a k u m u lac y jn y c h (w */o)
i o Qi +-> (0 Ś r e d n i c a c z ą s t e k z i e mi s t y c h g l e b y w m m O g ó ł e m 3 G ł ę b o k o ś ć ’S g 3 Ë б <U M i e j s c o w o ś ć p o b r a n i a N СО *N <N COo CM o e %
i
O Ut a Ui p r ó b k i c ms л
M 0) 2 * £S i
M CO1 1-ł tr? o ' — 0 ,2 5 и o 1 U3 Ю © ^ o 1 © O 1 Irt o o 1 ем o 1 (O o Cl © © © ©“ CM Of
CMo o & и 5 u VN . , H1 U3 e N© r-t o ' O ©“ ©© © V iH1
©* V P iaski luźne W ólka pułtuski XXV 0— 20 0,6 99,4 0,0 L ubielska 30— 40 0,2 S9,8 0,5 B orsuki „ X I 0— 20 2,3 97,7 2,5 30— 40 1,9 98,1 4,8 W aw er w ar 61 0— 20 2,4 97,6 17,0 szawski 110—120 S ' 1,5 98,5 21,9 Anin 62 0— 20 2,4 97,6 14,0 60— 70 3,3 96,7 14,0 P opław y pułtuski 30 0-т- 15 0,1 99,9 1,9 30— 40 0,2 99,8 0,5 50— 60 0,1 99,9 0,6 80— 90 0,0 100,0 0,7 Alfonsów gosty- 74 0— 10 1,9 98,1 14,0 niński 40— 50 2,4 97,6 13,9 100—110 1,4 98,6 8,8 T rytew 80 0— 10 i 0,3 99,7 23,1 30— 40 2,5 97,5 15,0 A ntonie ostrołęcki 82 0— 20 0,0 100,0 6,9 (47) 40— 50 0,0 100,0 5,5 80— 90 0,0 100,0 5,3 2,2 62,8 29,0 2,0 — 1 4,0 — 65,0 31,0 4,0 2,0 59,5 30,0 1,0 — 7,0 — 62,0 31,0 7,0 19,8 66,7 4,0 2,0 — 5,0 — 89,0 6,0 5,0 19,2 69,0 4,0 1,0 — 2,0 — 93,0 5,0 2,0 42,0 34,0 1,0 1,0 — 5,0 — 93,0 2,0 5,0 48,3 25,8 1,0 1,0 — 2,0 — 96,0 2,0 2,0 32,1 45,9 3,0 1,0 — 4,0 — 92,0 4,0 4,0 29,5 46,5 5,0 3,0 — 2,0 — 90,0 8,0 2,0 13,6 57,5 18,0 5,0 — 4,0 — 73,0 23,0 4,0 10,1 51,4 30,0 2,0 — 6,0 — 62,0 32,0 6,0 18,4 70,0 5,0 .2,0 — 4,0 — 89,0 7,0 4,0 17,7 70,6 8,0 1,0 — 2,0 — 89,0 9,0 2,0 8,7 55,3 12,0 5,0 2,0 2,0 1,0 78,0 17,0 5,0 9,6 58,5 1 11,0 4,0 — 3,0 — 82,0 15,0 3,0 6,2 58,0 17,0 4,0 — 6,0 — 73,0 21,0 6.0 33,0 34,9 2,0 2,0 — 5,0 — 91,0 4,0 5,0 42,3 38,7 1,0 1,0 — 2,0 — 96,0 2,0 2,0 11,2 65,9 9,0 3,0 2 , 0 1,0 1,0 84,0 12,0 4,4 6,8 7 2 , 7 9 , 0 3,0 2 , 0 1,0 0,0 85,0 12,0 3,0 6,8 71,9 7,0 8,0 — 1,0 — 84,0 15,0 1,0L u d w i- ostrołęcki 71 5— 15 0,2 99,8 12,0 1 6,8 70,2 7,0 1,0 — 3,0 89.0 8,0 3,0 nowo 60— 70 1,7 98,3 35,5 6,8 51,7 4,0 1,0 — 1,0 94,0 5,0 1,0 110—120 3,5 96,5 80,3 13,1 4,6 2,0 0,0 — 0,0 98,0 2,0 0,0 K ordow o „ 18 0 - 10 0,0 100,0 14,0 1 6,7 58,3 15,0 2,0 — 4,0 i — 79,0 17,0 4.0 40— 50 0,0 100,0 2,1 j 1,3 76,6 18,0 0,0 1 2,0 ,i 80,0 , 18,0 2,0 60— 70 1,3 98,7 42,4 ! 39,5 17,6 0,5 0.0 _ 1 0,0 1 99,5 0,5 0,0
P iaski słabo gliniaste
Modzele m akow 7 0— 20 2,0 98,0 2,6 7,8 53,6 22,0 7,0 1 — 7,0 — 64,0 29,0 7,0 ski 40— 50 0,8 99,2 0,9 1,6 44,5 39,0 8,0 6,0 — 47,0 47.0 6,0 Borków w a r 70 0— 15 1,4 98,6 4,8 16,1 65,1 1,0 3,0 i 1,0 1,0 8,0 86,0 4,0 10,0 szaw ski 50— 60 5,3 94,7 12,1 39,1 39,8 3,0 1,0 — 5,0 — 91,0 4,0 5,0 Gąsiorow o pułtuski 3 0— 10 0,6 99,4 8,2 14,7 45,1 17,0 6,0 ! 2,0 2,0 5,0 68,0 23,0 9,0 (47) 30— 40 0,7 99,3 6,8 17,3 50,9 17,0 2,0 — 6,0 — 75,0 19,0 6,0 70— 80 0,9 99,1 16,5 38,7 41,8 1,0 1,0 — 1,0 — 97,0 2,0 1,0 140—150 6,2 93,8 40,0 31,0 26,0 1,0 1,0 i 1,0 — 97,0 2,0 1,0 Sokołowo 26 0— 15 0,2 99,8 0,3 1,5 53,2 35,0 5,0 i 5,0 — 55,0 40,0 5,0 50— 60 0,5 99,5 0,2 0,8 56,0 36,0 3,0 — 4,0 — 57,0 39,0 4,0 80— 90 0,0 100,0 0,0 0,3 42,7 47,0 6,0 ! _ 4,0 — 43,0 53,0 4,0 W ierzchlas m akow 23 0— 20 0,0 100,0 0,4 0,9 52,7 35,0 4,0 ' 4,0 2,0 1,0 54,0 39,0 7,0 ski 50— 60 0,3 99,7 0,3 1,3 73,4 21,0 1,0 — 3,0 — 75,0 22,0 3,0 Gąsiorow o pułtuski 46 0— 15 0,8 99,2 1,4 4,5 58,1 21,0 5,0 5,0 3,0 2,0 64,0 26,0 10,0 100—150 0,9 99,1 1,9 28,5 59,6 7,0 1,0 — 2,0 — 90,0 8,0 2,0
Piaski luźne przew arstw ione gliną aluw ialną
M iędzy w ar 69 0— 15 0,3 99,7 2,0 8,5 67,5 13,0 6,0 i ~ i 3,0 — 78,0 19,0 lesie szawski 50 - 60 0Д 99,9 3,0 5,0 71,0 15,0 2,0 — 4,0 79,0 17,0 140—150 0,0 100,0 0,9 10,5 30,6 10,0 8,0 5,0 3,0 ! 32,0 42,0 18,0 P iaski gliniaste P opow o i pułtuski XV 0 - 20 2,7 i 97,3 4,5 13,3 50,2 12,0 9,0 — i 11,0 ! - i 68,0 21,0 K ościelne | 60— 70 2,2 97,8 2,5 7,8 55,7 17,0 9,0 — 1 8.0 i — 1 66,0 26,0 W ła śc iw o śc i d a rn io w o -b ie li c o w y c h gle b p ia s k o w y c h
28 F. K uźnicki
ra ją c y c h często znaczniejszą dom ieszkę części .pyłowych. P ia sk i te, w od ró żn ieniu od p iasków luźnych, p o siad ają już p e w n ą w artość rolniczą i w lepszych w a ru n k a ch w ilgotnościow ych n a d a ją się pod u p ra w ę zbóż oraz m niej w ym ag ający ch w arzyw . Do lepszych rolniczo piasków sta ry c h tara só w a k u m u la cy jn y c h zaliczyć m ożna rów nież piaski słabo g lin iaste p rzew arstw io n e do głębokości 1 m k ilk u c e n ty m e tro w y m i w arstew k am i p y lasty m i lu b glin iastym i, zw ane przez n iek tó ry ch badaczy sta ry m i m a dam i piaszczystym i (tabł. 5).
f) P ia sk i w ydm ow e przeso rto w an e eolicznie za w iera ją najczęściej przew agę fra k c ji drobnego i średniego piask u (0,5— 0,1 m m ) oraz b a rd z o m ałą ilość części spław dalnych. S zkieletu n ie z aw ierają one w oale lu b zupełn ie nieznaczne ilości. P ia sk i te nie u trw alo n e roślinnością tra w ia stą i d rzew iastą uleg ają ła tw o przenoszeniu z m iejsca n a m iejsce (tabl. 6).
P odział piaskó w n a g ru p y m echaniczne w edług P. T. G. p o k ry w a się w znaczny m sto p n iu z podziałem J a r k o w a (51).
W edług P. T. G.: p iask i lu źn e zaw ierające 0— 5°/o cz. spł. piaski słabo g lin iaste 5— 10°/o cz. spł. piaski glin iaste lek k ie 10— 15% cz. spł. p iask i g lin iaste m ocne 15— 20% cz. pył. p o n ad to p iask i p y laste z a w iera ją pow yżej 25% cz. pył.
W. N. P г о к o s z e w (51) w yróżnia w składzie m echanicznym piasków n a stę p u jąc e fra k c je : p iase k o ro zm iarach cząstek pow yżej 1 m m i od 1 d o 0,05 m m ; p y ł o ax>zmiarach cząstek 0,05— 0,001 m m ; ił o ro zm iarach cząstek poniżej 0,001 m m . C ząstki poniżej 0,01 m m o k reśla W. N. P r o - k o s z e w jak o glin ę fizyczną. P r o k o s z e w , pow ołując się n a W i - l i a m s a , zw raca uw agę n a ro lę ijaką s p e łn ia ją cząstki o ro zm iarach 0,25— 0,005 m m , jeżeli chodzi o w łasności fizyczne gleb piaskow ych. G leby piaskow e o znaczniejszej zaw arto ści 5 do 7 % cząstek poniżej 0,001 mim n a b ie ra ją w edług W i l i a m s a c h a ra k te ru gleb gliniastych, n ato m iast g leb y piaskow e o w iększej zaw artości części grubszych p rzy tej samej. zaw artości części ilasty ch (poniżej 0,001 m m ) nie p o siad ają ju ż ty ch w łaściw ości c h a ra k te ry sty c z n y c h dla gleb gliniastych. Prokoszew p rzy tacza rów nież pogląd W i l i a m s a odnośnie roli w glebach fra k c ji 0,25— 0,05 m m oraz 0,05— 0,01 m m . F ra k c je te, zaw ierające przew agę z ia m kw arcu , n ie pow iększają zasobności gleb w sk ła d n ik i pokarm ow e roślin, n a to m ia st w iększa zaw artość fra k c ji 0,05— 0,01 m m już pow iększa w p e w n y m sto p n iu pojjemność w odną gleb piaskow ych.
Je ż e li chodzi o polskich au to ró w w a rto p odkreślić, że T. M ieczyński (27, 28) dużą ro lę p rzy p isy w a ł frakcja pyłow ej pod w zględem pow iększe n ia urodzajności gleb piaskow ych. P iask i o w iększej zaw artości cząstek pyłow ych c h a ra k te ry z o w a ł T. M ieczyński ja k o te w. szczerki pylaste, a w ięc gleby piaskow e o w iększej w artości u żytkow o rolniczej.
T a b l i c a 6 S k ła d m echaniczny p ia sk ó w w ydm ow ych (w °/o)
N r p r o f il u G łę b o k o ś ć p o b r a n ia p r ó b k i c m C z ą st k i s z k ie le to w e > 1 m m C z ą st k i z ie m is te < 1 m m C z ę ś c i z i e m i s t e w m m O g ó łe m M ie js c o w o ś ć л o 1 H Ю w © 1 W o “ o Л *4o 0,1— 0 ,0 5 0 ,0 5 — 0 ,0 2 cooo 0 1 CM o o CM o o 0 1e o o ем o o o V rH f H 0 e 1 e < 0, 02 j W o j c i e c h o w i c e 28 0— 10 100 9,6 83,4 5,0 1,5 0,5 93,0 6,5 0,5 p o w . o s t r o ł ę c k i G ą s i o r o w o 4„ o i rH© 0,8 99,2 23,7 26,1 42,2 4,0 1,0 _ 3,0 92,0 5,0 3,0 p o w . p u ł t u s k i 90—100 0Д 99,9 7,8 40,0 49,2 2,0 0,0 — 1,0 ,— 97,0 2,0 1,0 Popowo 45 0— 10 од 99,9 2,6 17,9 74,5 3,0 1,0 1 1,0 1 — 95,0 4,0 1,0 W ła śc iw o śc i d a rn io w o -b ie li c o w y c h gle b p ia s k o w y c h
