J. Dr. ZD Z1SŁ A I V ZMIG R Y D E R К О N 0 Р К А
О Ш Ш Ш 1 T. ZUI. J t R F I R i r
Stosunkowo n a jd a lej, jeśli idzie o datę, sięga w kw estji t. zw, aerarii wiadomość Liwjusza, dotycząca d y k tato ra M am ercusa A em iliusa z r. 434/433, Dążąc do zagw arantow ania swobód politycznych przez skró cenie term inu urzędow ania cenzorów, wniósł on na zgrom adzenie na rodowe, i przeprow adził, skrócenie tegoż do lVs roku. Cenzorowie,
jak mówi Liw jusz1), uczuli się tem dotknięci i ogłosili-M am ercusa za
ąerariu s powiększywszy mu cenzus ośmiokrotnie. Sam M am ercus
zniósł k arę wielkodusznie, m ając na uw adze raczej przyczynę kary, niż karę samą. Czyn cenzorów w yw ołał powszechne oburzenie 2) .
K ara ta była w ręku cenzorów bronią polityczną, a sp o tykała ona, między innemi, ludzi poszlakow anych o niepatrjotyczne działanie na
szkodę p a ń s tw a ,3) W ten sposób również karan e jest niestaw
ien-*■) Liv, IV, 24 ,,Censores aegre (passi Mamercum, quod magistratum populi R o mani minuisse!;!, tribu moverunt octopbicaitoq-ue censu aerariun fecerunt, quam rem ipsum ingenti animo tulisse ferunt causam po'tlius ignominiae intuentem, quam ignominiam'1,
2) Liv. IX, 34, 9. Mowa trybuna P. Sempronjtusza (314/310) „...tenuit Aemilia lex violentos illos censores C. Furium et M. Geganium, qui, quid iste magistratus in re publica m ali facere posiset, indicarunt, cum ara finitae potestatis Mam. Aemilium, principem aetaltis suae 'beilli domique, aerarium fecerunt". Jest to n ie w ątpliwie isiwolbodma. kompozycja Liwju&zia-, alle może ona -być opartą na pozytyw nej wiadom ości o wrażeniu, jakie w yw ołało postępowanie cenzorów.
3) Liv. XXIV, 43, 2 ■—■ 4 (r. 214 —■ 213): „Romae cum tribuni plebis novi m agi stratum inissent, extem plo censoribus P. Furio et M. A tilio , a M. M etello tribuno plebis dies dicta ad populum est. Quaestorem eum proxim o anno adem pto equo tribu moverant atque aerarium fecerant propter conjurationem deserendae Italiae ad Cannas factam. Sed novem tribunorum auxiillio vetiti causam im magistratu dicere dimissique fuerant”. Idem Valerius Maximus II, 3, 8.
2 1 6 O K A T E G O R J I T . Z W . „ A E R A R I I “ 2
nictwo w przepisanym wieku do służby wojskowej 4), nieposłuszeństw o łub tchórzostw o podczas w o jn y .5)
J a k już w skazyw ał p rzy k ła d d y k tato ra M am ercusa cenzorowie k a rali w ten sposób niejednokrotnie przeciwników' politycznych, Zwykle więc spotyka ta k a ra trybunów ludowych, którzy byli z n a tu ry urzę du swego wrogami takiej ostoi ary stokratycznej (względnie ostoi no- biłitetu), jak ą b y ła cenzura.")
Zasadniczo n o ta censoria o takim ch arak terze m ogła dotknąć nie tylko osobę zaangażow aną politycznie, lecz również osoby nie pia stu jące żadnego urzędu. K om petencja cenzora obejm ow ała całe życie ówczesnych Rzymian,
M ożna było zostać aerarius za zaniedbanie roli i o g ro d u 7), za s ta
wienie się n a p rzegląd na koniu nieczyszczonym 8) oraz za nieposza-
nowanie w ładzy9), W ten sposób kom petencja u rzędu (m agistratus) cenzorskiego obejm ow ała niem al całe życie społeczne.
4) Liv. XXVII, 11 15 (209 r. a Chr. п.): „magnum praeterea numerum eorum conquisiveirunlt, qui equo merere deberent; atque ex iis, qui principio eius b elli sep- temdecim annos nalili fuerant neque militaverant, omnes aerarios fecerunt”. Chara kterystyczny jest nadto opis Liv. XXIV, 18, 1 — 10, który daje obraz techniki prze niesienia do aerarii,
6) Valerius Maximus, I I , 9, 7— equestris quoque ordinis bona magnaque pars, quadringenti duvenes, censoriam nolam patiente animo sustinuerunt quos M. V a lerius et P. Sempronius, quia in Sicilia ad munitionum o|pius explicandum ire tussi facere id neglexerant, equis publicis slpoliatos, in numerum aerariarum rettu
Ierunt. !
®) Np. Liv. XLIV, 16. 8 — „Censore® censum Idibus Decembribus severius quam ante habuerunt: mulitis equi adempti inter quos P. R utilio, qui tribunus plebis eos violenter accusarat: tribu quoque is motus et aetiardus factus".
7) A ulus Gellius, Noctes A ttic. IV, 12, 1 ed. Hosius; „Si quis agrum suum passus fuerat sordescere eumque indiligenter curalbat neque araverat neque purgaverat, sive quis arborem suam vineamque habuerat dferelietui, non id sine poena fuit, sed erat opus censorium, censoiresque aerarium faciebant. Item, 'qui® eques Romanus equum habere gracilentum aut parum nitidum visus erat „impolliffiae” notabatur; id verbum significat, quasi tu dicas „incuriae”.
8) A ulus Gellius N. A, IV, 20, 11. „Item aliuidi S a b i n u s M a s u r i u s in sep ti mo memoriali severe factum (fr. 16 H. 3, Вт.) Censores — inquit — Publius Scipio NaeSca et Marcus« Popilius cum equitum censum agerent, equum nimis strigosum et miale habitum, sed equitem eius uberrimum et habitissimum viderunt et „cur" in quiunt — „ita est uit 'fu sisi quam equus curatior·?" „Quoniam" — inquit ·— „ego me curo, equum Statius „nihili servos”. Visum est parum esse reverens responsum., relatusque in aerarios, ut mos· est”.
9) ibidem IV 20, 1 — 6. „Inter 'censorium severitates tria haec exem pla in litteris sunt cartigatissdmae disciplinae. Unum est huiuscemodi: censor agebat de uxoribus solemne iusiurandum; verba erant ita concepta: „U|{ tu. ex anim i tui sententia uxorem habes” Qui iurabat, cavillator quidam et canicula et nimis ridicularius
3 О K A T E G O R J I T. Z W . „ A E R A R I I “ 2 1 7
M om m sen10) podk reśla to dobitnie w słow ach: „D er Cenzus e r
streck te sich auf die gesam m te röm ische B ürgerschaft, ohne U n ter schied der F ähigkeit oder U nfähigkeit des Individuum s zu r Führung der W affen (arm ati privatique), also auch ohne U nterschied des G e schlechts u n d des A lters u n d um so m ehr des S tandes u nd des Am tes. D er V ollbürger, dass heisst d e r in Rom sowohl steuerpflichtige wie w ehr-und stim m berechtige M ann, ist im m er auch schätzungspflich-
tig".
W związku z naszym tem atem wspomnieć należy i o innych karach adm inistracyjnych nak ład an y ch przez cenzorów. S ą to: l-o n o ta cen s o ria 11), niejednokrotnie z m o ty w a c ją 12); 2-o nota censoria połączona z usunięciem z senatu ls) ; 3-o n ota cens, z odjęciem equus publicus 14) ; 4-0 przeniesienie (co niżej szczegółowiej uzasadnione będzie) do in nej tribus 15) ; 5-0 przeniesienie obyw atela do k atego rji aerarii.10)
J e s t rzeczą ch arakterystyczną, że cenzor, choć w zasadzie m usiał jako podstaw ę oceny stosunków społecznych i postępow ania jednostek przy jąć „mores m aio ru m "17), to jedn ak m iał szerokie pole do in te r p reta cji tej tradycji, zw łaszcza, że o stosow aniu tem, czy innem swej potestas decydow ał n a podstaw ie a e q u ita s 18).
Szczególnie sam owładnem , a nieraz i samowolnem, było postępow a nie cenzorów przy ocenie trybu życia.19) W idzim y to dokładnie z ży ciorysu K atona, skreślonego przez P lu ta rc h a .20)
K ara „aerarium facere“ nie m usiała być specjalnie poważną, sko ro b y ła dość często stosow aną. — W szakże to w łaśnie w ynikać się
fuit. Is locum esse sibi ioci dicumdi ratus· cum ita, uti mos erat, censor dixisset „Ut tu ex animi lu i sententia uxorem hiabes"? — „Habeo equidem" — inqui: „uxorem, sed ex aniimi m ei sententia". Tum censor eum quod iiinltempeisltive las· civisset, in aerarios rertftulliit caiusamque hanc ioci isicurrilis aipud se d icti subscripsit
10) T h. M o m m s e n Rörn. Sfaafsrecht Lipsk. H irzel-i874 T. II, cz. 1, 335. 11) Cf, A ulus Geffius, Noot. A tt. IV 12, 1.
12) CÎ. A uius G ellius, Noct, A tt, IV 20, 1 — 6.
la) Livius XXIII, 23, gdzie daną kom petencję przyjmuje dyklaitor.
14) Cf. Aul, Gel. N. A. IV, 20, U ; cf. Liv. XXIV 43, 2 — 4; Liv. XXIV, 18, 1— 10 “ ) Cf. Liv. IV, 24; Liv. XXIV, 43, 2 — 4; Livius XXIV, 18, 1 — .10; Livius XLIV, 16, 8 — Censores! censiurn Idlilbus Decembribus severius quam ante h a buerunt: m ultis equi adempiti, inter quos P. R utilio, qui tribunus plebis eos vio lenter accusarat, tribu quoque is motus e t aerarius factius.
w ) Cf. isitr. 215.
17) P. W iL l e m s Le droit public Romain Louvain 4910 wyd. 7, 257. ls ) Varro, die 1. 1, VI, 7 p. 247 Sp.
19) M o m m s e n , 1. c .,.t. II, cz. 1; 348 ;:Wenn idler Census überhaupt W illkür ist; sto g ilt dies im eminentem Sitnn von dieser Sittenprüfung”.
218 O K A T F . G O R J I Т. Z W . . A E R A R I I “ 4
zdaje ze słów W arrona: ,,Hoc est m agnum censorem esse ać non studere m ultos aerarios facere" (Varro u Noniusa Men, 196), W resz cie z niezbyt wielkim szacunkiem tra k tu je tę k arę i C icero ,21)
Jeszcze dobitniej w ystępuje to w omawianym już uryw ku L.iwjusza XXIX 37, Specjalnie zajm iem y się techniką cenzusu, k tó ra tam b a r dzo w yraźnie w ystępuje. Omówiono przedew szystkiem spraw ę nało
żenia nowej opłaty od soli.22) P ro je k t jej w prow adzenia, a n a
w et samo wprowadzenie, jak to przejrzyście z konsekwencyj niżej
skreślonych wynika, przypisano jednenlu z cenzorów, M, Liwjuszowi, nazw anem u przez to przydom kiem — S a lin a to r.23) G dy zaczęto od bywać census equitum, a zdarzyło się że obaj cenzorowie byli w po siadaniu equi publici i w m iarę w yw oływ ania p rzyszła kolej n a tri bus Pollia, do której należał M. Liwjusz, herold p rzed nazwiskiem cenzora zaw ahał się, ale drugi cenzor C laudius N ero nak azał nazwisko to odczytać i rozkazał ,,equum v en d ere“, t. j. w ykluczył z liczby po siadających ,,equum publicum " 2‘) ,
21) Cicero, ,pro Cluentio, 45: „Nuper hominem ternem, isieribam aedilicium, D, Ma· trinum, cum defendissem spud M. Jumium Q. Publicium praelllores M, Plaetorium C. Flaminium aediles cu m ’es persuasi ut scribam iur.ati legerent eum, quem ’idem isfd censores aerarium reliquisse subscripserunt. Cum enim in homine nulla culpa inveniretur, quid ille meruisset, non quid de eo statu/um esset, quaerendum esse duxerunt". Cicero w mowie „pro Cluentio" (c. 43, 120 —· 122) .przytacza dow ody, że cenzorowie niejednokrotnie są niezgodni: „ut alt/er de senatu mowere vellit, alter retineat et ordine amplissimo dignum exisltimait; ut alter im aerarios referri aut tribu moveri iubeatl, alter vetet”.
Faktem jeslt!, iż cenzorowie, w raizle sporu m iędzy sobą, jedfen drugiego przenosili do kaitegorja aerarii. Livius (XXIX, 37, 10) mówi oj „pravum certam en motarum lnler censoreis”; mówi on dalej: „cum in leges iiuraeeet Claudius et .in aerarium escendisset, inter nomina eorum, quos aera.ri.cKsi 'relinquebat, dedit eonlegae nomen
Tinudmo przypuścić, abyśmy tu mieli do czynienia z aktem nieprawnym; gdyby tak było, Livius nie ornie szkialby zrobić odpowiedniej uwagi. Podobnie i Cassius Dio fr. 5 6 / 74 —
22) Livius 29, 37 — „Censores vectigal etiam novum ex salaria annona statuerunt. Sextante sal at Romae et per totam Italiam erat. Romae pretio eodem, pluriis, in foris et coucilialbulis, et alio alibi pretio praebendum locaverunt*'. ' :
28) 1. c. c. d! — „Id vectigali commeatum 'alterum ex censoribusi satis credebant, pcipulo iratum', quodl iniquo iu d id o quondam damnatius erat e t in pretio salis ma xim e oneratas tribus quarum opera damnatus erat, credebant. Inde Salinatori) Li vio inditum cognomen",
24) 1 c. p. 8 — „Equitum deinde census aigii coeptus est; eil ambo, forte censores equum -publicum habebant. Cum ad tribum PotVliaim ventum est, iin qua M. Livi n o men erat, et praeco cunctaretur ciltialre ipsum censorem „cdta" inquit Nero — „M. Livium"; et sive ex residua vetere sim ultate sive intem pestiva laetatione s e veritatis inflatus M. Livium, quia populi indicio esset 'damnatus, equum vendere i'Ussit".
5 O K A T E G O R J I T. Z W . „ A E R A R I I " 2 1 9
Podobnie postąpił M. Liwjusz, gdy cenzus doszedł do tribus A rnien sis 2б).
W ierny już z m iejsc omawianych p o p rz e d n io 26), że cenzorowie w za
jemnie do siebie stosowali k a rę — „aerarium facere". Czynność
ta jednak, choć potępiona słowami — „pravum certam en notarum “ — nie jest uznana za bezprawie. W skutek tego senat bierze cenzorów
w obronę przed pozwaniem try b u ń sk iem .27) W idzim y więc, że cen
zorowie n a k ła d a ją pewne k a ry samodzielnie.
M iędzy innem i tak uczynili z k a rą dla skazanych n a przenesienie do aerarii,
Przyczem listę tych zastaw ili obaj w aerarium . Ponieważ aerarium było pod ochroną kwestorów, więc do tych ostatnich należało ściągnię cie kw ot z aerarii.
W zm iankow ałem już, że w spraw ach dotyczących skarbu byli cen zorowie sam odzielni i niezw iązani kolegjalnością w dzisiejszem tego słowa znaczeniu, z drugiej strony widzieliśm y na p aru przykładach wyżej przytoczonych (zwłaszcza Livius XXIX 37), że tak samo po stępow ali przy nałożeniu k a ry — „aerarium facere“ i że praw dopo dobnie do w ykonania przekazyw ali ją kw estorom (aerarium było pod ich zarządem Cicero, de legibus III, 3 par. 6 „Domi pecuniam publi cam custodiunto“).
B yłaby więc ta kara, przynajm niej w swej genezie ·— przym uso- wem naw iązaniem odrębnego stosunku fiskalnego m iędzy obywatelem a skarbem p a ń s tw a ,2S)
Istotę tej kary, po powyżej skreślonem w yjaśnieniu okoliczności, obecnie w yjaśnić należy. R ozpatrzym y jeszcze raz k a ry cenzorskie w w ypadkach cytowanych wyżej, Przedew szystkiem m am y p arę w y
23) 1, c / p . 10. sli) p. w. uw. 21.
27) 1. c. 17 „im invidia censores c-um essent, crescendi ex ilis ratus esse occasiö-nem Cn. Baebius 'tribunus plebis diem adi' populum utrisque dixit. Ea res consensu paltrum discussa est, ne postea obnoxia populari aurae censura esset’“. Ostatnie słowa Liviulsa uważam za antycypację współczesnych nastrojów, ,
28) Cf. H u s c h i k e Die Verfassung des Königs Servius Tullius Heidelberg 183S, 494. W i l l e m s , 1. с., 96. N e t u s i l . 1, c., 182. Opierają się oni wyraźnie lub w sposób przejrzysty na Ps. Asconiusa ikom, do divinatio, p. 10, 3. B, M iejsce to będzie jeszcze niżej rozpatrzone.
W. S o l . t a u Ueber Einstellung und Zusammensetzung der altrömischen Volk s versammlung Berlin 4880, 611, opierając się na miejscu w yżej cytowamem oraz Aul. Gel. N. A. 10. llO, uważa, iż aerarii p łacili aes-wg. niego poglówne, jako capi te censi. To 'nawiązywało b y do poprzedniej interpretacji i nasuwa myśl że aerarius pochodzi od aes pro capite.
2 2 0 O K A T E G O R J I T . Z W . „ A E R A R I I “ б
padków, gdzie cenzorowie n a k ła d a ją różnorodne k a ry i są ze sobą zgo dni. Szczególnie charak tery sty czn e są tu słowa Liw jusza XIV, 15, 8 29). S ą tu zgrupow ane cztery k a ry cenzorskie — 1) usunięcie z senatu; 2) usunięcie z liczby, posiadających equus publicus; 3) usunięcie z tri bus (jak zobaczym y później, jedynie przeniesienie do innej) i 4) za liczeni© do aerarii. Podkreślono specjalnie solidarność cenzorów od nośnie k a ry 3-iej i 4-ej; nic dziwnego albowiem odnośnie np. 1-ej m u sieli być zgodni, gdyż ta k a ra była kolegjalnie nakład ana, w przeci wieństw ie do „aerarium facere“ i naw et „equum a d im e re " 30).
Te same k a ry łącznie w y stęp u ją u Liw jusza XLII, 10,4, Niezgodność cenzorów wym ienia C ic e ro 31), przyczem najw iększą m iała ona wagę przy usunięciu z senatu,
Liwjusz p rzy tacza w ypadek, że b. trybuna P. Rutiiliusa spotkały 3 k ary — odebranie konia, usunięcie z tribus oraz zaliczenie do ae rarii. 32) .
W ykluczenie z grona equites mogło oczywiście spotkać tych, k tórzy
equites b y li.33) W w ielu w ypadkach w ystępow ały równocześnie
i oczywiście w zględem tych samych osób (bo tylko w takim w ypadku p rzy k ład m a w artość) k a ry usunięcia z tribus i zaliczenia do aerarii.3’)
Spotykam y się bardzo często z k a rą zaliczenia do aerarii bez
wzm ianki o usunięciu z tribus.35) Dotyczyło to p rzestęp stw różnej
wagi — niestaw iennictw a do służby wojskowej, działania na szkodę urzędu cenzorskiego, zaniedbania roli i hard ej odpowiedzi oraz braku szacunku dla cenzora. S ą to w każdym razie p rzestępstw a m niejszej
*·) „Plures quam ■ab superioribus et sanatu remoti sumit et equos vendere aussi. Omnes idem ab utroque et triibu mati et aerarii factis oie que u llius, quem aliter notaret, aib altero levata ignominia".
з°) W i l l e m s , ,1. с., 16.4, Ascom ,ρ. 9 — „N e quem censores in senatu legendo praeterirent neve qua ignominia' afficerent, nisi qui laipud eos accusatus eltl utriusque censoris sententia damnatus' esset".
s l) Pro Cluentio 43, 122,
32) Livius 44, 16, 8 — „Censores censum Idibus Decembribus, isevenius quam ante habuerunt: multis equi adem pti inter quos P. Rutilio, qui tribunus plebis .eois violenter accus'airat: tribu quoque is mollius et aerairins factus". Każda (kara w y mieniona oddzielnie! Cf. Liv. 24, 18, 1 — 10; Liv. 24, 43, 2 — 4,
33) Livius 24, 18, 6 — „illis equi adempti, qui publicum equum habebant", cf. Valerius Miaxilmus 2, 9, 7.
34 ) Oprócz, w yżej wymienionych Liv. 24, 18, 6 (ciąg dalszy) — „Tribuque moti aerarii omnes facti". Liviusi 24, 43, 2 — 4 „Romae cum tribuni plebis novi m a gistratum missent, extem plo censionibus P. Furio et M, A tilio a M. M etello, tribuno plebis, dies diota ad populum est. Quaestorem eum (proximo anno adempto equo tribu moverant atque aerarium fecerant propter eomuraltionem deserendae Italiae ad Cannas factam",
35) Liv. 4. 24; Liv, 9, 34, 9; Liv. 27, 11, 15; A ulus G ellius IV, 20; 1 — 6; Aulus Gellius IV, 20, 11; A ulus Gellius IV, 12, 1.
7 O K A T E G O R J I T . Z W . „ A E R A R I I “ 2 2 1
wagi niż np, z d ra d a stanu i spisek antypaństw ow y, k a ra n y p rzez cen zorów p otrójnie.36) N ajw ażniejsze jednak to iakt, iż k a ry usunięcia z tribus nie m ożna łączyć w jedną z k a rą zaliczenia do aerarii, jak to czyni wielu u czo n y ch,31 )
J a k jedn ak zauw ażyliśm y wyżej k a ra aerarium facere nie stoi
w związku przyczynow ym do tribu movere. J e s t ona jed n ą z pierw
szych, może n aw et n a jn iż s z ą ,33) P o n iew aż'często n astępow ały obie
k ary razem , więc zwyczajowo m ogły w um ysłach ludzi m ałokrytycz nych, a opisujących dzieje w w iek lub dwa po w ygaśnięciu k ary z a liczania do aerarii, połączyć się. A erarium facere zawsze mogło n a stąpić p rzed tribu movere, ale nie odw rotnie39) — nie jest zaś w yklu- czonem, iż tribu m otus mógł objąć sobą aerariu s factus; aerarius nie m usiał być tribu m otus.40)
Faktem jednak niezbitym w y d aje się być to, iż aerarius był spe cjalnie gorzej ustosunkow any do skarbu państw a, o ile jednak był tylko aerariu s factus, to głosow ał na comitia trib u ta 41) O pierwszem świadczy fakt, iż wzm iankow ane przez Liviusa (XXIX, 37, 13) p rz e niesienie do aerarii trzydziestu czterech tribus przez cenzorów r. 204 prz, Chr, 550a. U, c. nie stoi n a przeszkodzie temu, aby w r, 201 prz. Chr. 553a. U. c., a więc przed nowem lustrum , n a którem cenzoro wie m ogliby „aerarios exim ere“ 42) — w szystkie 35 try b uchw aliło im perium w A fryce dla P. S c y p jo n a .43)
3e) Livius XXIV, 18, 1 — 10; Liv, XXIV, 43, 2 — 4; cytowane już wyżej.
37) a) W ipiewmym stopniu M o m m s e n , 1. с., II, 376 „Streichung aus der Tri bus blieb und dem Niamern nach auch d ie Versetzung unter die Aerarier; aber sie enthielt jeizltl nicht den Verlust, sondern den W andel der Tribus", b) K. u b i - t s c h e f e Real-Enz. P a , u l y - W i s s e , w. a I, 674 ff. c) D a r e m b e r g — S a g l i o Dictionnaire des antiquités grecques et romaines s. v. id) L P a r d o n De Aerariis Berlin 1853, 46. e) A, T ,r o i s f oent a i n e s Introduction à l'histoire du droit public romain. Liège 1884, 44 f) W i l l e m s , 1. с., 257 g) N e t u s i l ; 1. с., 182 h) S. P о к r o w s h i j Islorja rimskawo prawa Petersburg 1913, 89.
3S) Do poglądu tego dochodzi (aczkolwiek z nieco innych przesłanek) W. S o l - t a u, 1. с., 535 — 536 — ,;Die censowschen Strafen stehen keineswegs in einem Causalinexusi zu einander".
30) Soi l t a u 1. c. sądzi odwrci'.toie, alle to byłoby siprzeczne z zasad ą hierarcbji kair, której poniekąd sam broni.
40) S o lit a u 1. c. w ypowiada to w formie isitanowczej.
41) Obok wyżej w ym ienionego E, B e l o t Histoire des chevaliers romains considé rée dans ses rappor ts avec les différentes constitutions de Rom e depuis le temps
des rois ju squ’au temps des Gracques Pairyż 1866, 202.
42) Cicero d e oratoire II, 268. Skazanego przez cenzora z dlanego 'foku mógł przy wrócić d o status quo now y cenzor.
43) Liv. XXX, 40, 10 — ,,omnes quinque et triginta tribus P. Seipiaind id imperium deoresse"
2 2 2 O K A T E G O R I I Т . Z W . „ A E R A R I I “ 8
Również jedno z omówionych m iejsc L iv iu sa 44) p od aje fakt, że były kw estor, w ykluczony przez cenzorów z liczby equites, usunięty z tribus oraz zaliczony do aerarii, został w następnym roku trybunem ludowym, A więc m usiał b rać u d ział w comiitia tr ib u ta ,45) lub concilia plebis tributa, Że zresztą naw et tribu m otus nie oznaczało usunięcia z tribus, ale przeniesienie go do innej tribus, świadczy pięknie tenże Livius przez u sta C la u d iu sa ,46) k tó ry oświadcza że ,,tribu m overe“ jest jednoznaczne z „m utare iubere tribu", w ykluczyć zaś ze w szyst kich 35 tryb rów nałoby się „civitatem libertatem que erip ere“. Jeżeli weźm iemy pod uwagę u staloną wyżej swego ro d zaju h ierarchję k a r cenzorskich i przypom nim y sobie, że zaliczenie do aerarii nie było r ó wnoznaczne z tribu movere, to zaś ostatnie mogło zaw ierać aerarium facere — to wobec tego, że tribu m overe nie usuw ało wogóle z tryb, tem bardziej nie mogło tego spraw iać zaliczenie do aerarii, Na szczeblu najw yższym , jak starałem się w ykazać, k a r cenzorskich stało usunię cie z senatu. A jednak m am y w yraźne świadectwo, że usunięci z se natu również nie doznawali capitis diminutio.47)
Zważywszy powyższe można stw ierdzić, że aerariu s nie był usu wany z tribus wogóle, a praw dopodobnie naw et z w łasnej tribus, tribu m otus zaś, co było odrębną karą, (cf. Cicero, pro C luentio 43, 122) był przenoszony z tribus w łasnej do innej, a do jakiej to widzim y, ze wzmianki Liviusa o wcieleniu m otłochu miejskiego, a zw łaszcza roz dzielonych po w szystkich tribus „hum iles" 48), do czterech try b m iej skich. 49) Tribus te nie cieszyły się p o p u larn o śc ią ,50) jak to w idać
M) Liv. XXIV, 43.) 2 — 4 (na r. 214 — 213). 45) Cf, S o i t a u , 1. c., 536.
4e) Liv. XLV, 15, 3— 5 „hoc cum ita servatura esset; negabat Claudius suffragii lationem iniussiu populi censorem cuiquam homini, nedum universo ondïm adimere posse. Neque enim , si tribu movere posset, quod sit nihil, aliud quam multare iubere triibum, id eo omnibus quinque e t triginta tribubus emovere posse, id esit civitatem ld'beiit'atemque eripere, non. ubi censeatur finire, sed censu exludere“. Cf. M o m ra s e n , 1. с., 276.
47) Institutiones I, 16, par, 15 — „Quibus autem dignitalsi magis quam status per mutatur, capite non minuunttor: et ideo senatu motos caipdle non minui constat",
48) Prawdopodobnie wyzwoleńców. Cf, P a r d o n , i . с,, 44,
4i)) B y ły to wg. tradycji ustalone przez Serviusiza Tulldusa, Suburana, Esquilima, Collina, Palatinai N ie obejm owały one Kapitolu i Awentynu. W i l l e m s ^ 1, c... 27 uw. 1.
50) Liv. IX, 46 — „eo tempore in diuas partes discessit cdvdltlasi A liud integer po pulus, fautor e t cultor bonorum, aliud forensis factio tenebat; donec Q. Fabius et P. Decius censpres facti: et Fabius... omnem forensem turbam excretam in quattuor tribus comiecit, urbanasque eas appelavit".
9 O K A T E G O R J T . Z W . „ A E R A R I I “ 2 2 3
choćby ze słów Liviusa. Podobnie i Dionizos z H alikarnasu nazyw a pewne tribus 0χ των άτιμων φολαΐ 51), choć w innem m iejscu zaznaczył, że podział na tribus m a zasadę te ry to rja ln ą .52)
Oprócz tych względów były zapew ne i inne niewygody. Tribus
w iejskie m nięj liczne, daw ały więcej znaczenia jednostce i, możliwe, że u łatw iały m u odbycie form alności p o b o ru ,53)
W zasadzie jednak k a ra przeniesienia do innej tribus interesuje nas tylko o tyle, o ile łączy się z k a rą zaliczenia do aerarii. w)
Z zestaw ień wyżej uczynionych w ynikało, iż aerariu s nie był usu w any z tribus, a ponieważ pobór odbywał się wg, tribus,55) więc aerarii niew ątpliw ie niebyli w ykluczeni ze służby w o jsk o w e j.56)
Potw ierdza się to przez p a rę w ypadków zaliczenia do aerarii, G dy by więc (jak się na to pow ołuje Huschke) po zaliczeniu przez cenzorów r. 204 do aerarii b, dużej części społeczeństw a, bo w sumie 34 tribus, w szystkich aerarii usunięto ze służby, to niew ątpliw ie w ojnę trzebaby przerw ać, choć H annibal był jeszcze w Italji, Podobnież trudno p rzy puścić, aby w r. 214 dużą ilość tych, k tó rzy nie staw ili się do służby przez zaliczenie ich do aerarii, odsunięto zupełnie od szeregów arm ji.5T) To samo działo się i w innych w ypadkach.58) O ile więc
spra-51) Dyonysius HaliŁc. Ant. rom ed. Kiessiling XIX, 18. 02 ) Dyonys. Hailiic. Ant. rom. IV, 14
53) Cf. K. J. N e u m a n n Rom. Siaatsaltertiimer (Eirnl. in Altertiumswiss. II, 396 wyd. 1) daje uwagi ogólne, a. szczególnie są charakterystyczne słowa M o m m - s e n a, 1. c., 377 — ,,-Cicero sagt für seine Zeit, dags die censorfflsche Rüge wohl Schande bringe, aber Kaum Schaden, Man wird vielmehr die m it städtischen Tri bus verknüpften Nachtheile lediglich auf dem Gebiete des Kriegsdienst und vor allem des Stimmrechtsi suchen haben"; vide Cicero, pro Cluentio, 4-5 „Quid igitur censores secuti sunt? ne iipsi quidem, u-t gravissime dicam, quid quam aliud dicent praeter sermonem atque famam”.
54) vidte S o l i t a u, 1. с., 348.
53) Polybius VI 20. 2 — 7. Cf. W, S c h u r r Zwei Fragen der älteren römischen Verfassungsgeschichte. Neue Jahrbücher f. d. klass. Altertum 1923, t. 51 — 52, 194.
5e) Przeciwnego zdania jesit a) P a r d o n , 1, с., 38 ·— 41, Iktóry Oipfera się p o niekąd na zidlaniu Niebuhra, Göttlinga (Gesch. der Rom. Staatsverfassung, 333) oraz Puchty ( Cursas der Institutionen t. T, 217), b) К u b i t s c h e к Real - Enz. P a u l у - W i s s o w , a S. V. N iektórzy uczeni, z innych niż ta przytoczono w zględów , uznają, iż aerarii odbywali służbę wojslkową: a) H u s c h k e , 1. e., 494. „Einige haben nach der ersteren S telle '(Ascom. d o Cie, Divan. 3) gemeint dass die aerarii auch vom Kriegsdienst ausgeschlossen gewesen wären; dieses aber offenbar irrig, da· mit unter fast das ganze Römische V olk zu Aerarien gemacht wurde. Livius XIX. 37”. ib) W a l t e r ·—· pogląd streszczony w artykule S. V. Diet. D a r em b e r g S a g 1 i о. с) T r o i s f o n t a i n e s, 1. с., 144, d) S ta now cze pogonstzeme tej służby z momentem zaliczenia do aerarii stwierdza S o l - t a u, 1. c., 348. cf. B e l o t , 1. c., 207 — 208.
5T) Livius XXIV, 18, 1 — 10 cf. Valerius Maximus II, 9, 8. 58) Podobnie Liv. XXVII, И , 15 (209 r. prz. Ghr.)
2 2 4 O K A T E G O R J I T . Z W . . A E R A R I I " 1 0
wa służby wojskowej aerarii zasadniczo, jak mi się zdaje, nie może być ro zstrzygnięta negatyw nie, to jednak b, trudnem zagadnieniem jest, czy zaliczenie do aerarii powodowało pogorszenie poprzednich w arunków służby i w jakim stopniu. Tu zdania są o wiele mniej ro z bieżne, a sk ład a się tak, że, w skutek tego, pogląd, k tó ry tu będzie re prezentow any, jest zupełnie odosobnionym. M uszę więc zdania uczo nych przedew szystkiem zreferow ać. Nie będę mówił jednak o służbie wojskowej, jako takiej, ale rozpatrzę stosunek aerarii do innych cen- tu ry j; albowiem ze zmiany cen turji (choć b yła to jednostka głosująca i przeglądow a) w ynika z konieczności zm iana pew na w ro dzaju służby w ojskow ej. Że odczuwano konieczność odsunięcia złego tow arzysza broni, to w takim „Stim m — u n d K riegsheer“ (wyrażeniiei Mommsena) nie ulega wątpliwości. Dlatego też, przypuszcza Mommsen, że w ładza cenzorów pow stała nie ze względów fiskalnych, ale m ając odrazu na celu utrzym anie m oralne w ojska rzymskiego,®0) Huschke, choć u zn aje służbę w ojskow ą aerarii, tw ierdzi, że w centu rjach nie byli i n a comitia cen tu riata nie głosowali.60) P rz y jm u ją to również Belot (1. c, str. 202) i P ard o n (1. c. str. 32 ■— 33). *
Podobnie sądzi K ubitschek,61) W a lte r02) oraz W illem s.63) Soltau,
k tóry na podstaw ie wzm ianek Liviusza64) twierdzi, że aerarii nie byli usuw ani z trib u s ,65) uw aża jednak, że byli oni pozbaw ieni p raw a głosu w c e n tu rja c h ,6e)
Zaznaczyć trzeba, że tw ierdzenie powyższych uczonych są ich w ła sną d edukcją z założeń, nie popartych oczywistem świadectwem. Tekst pseudo - A sconiusa nie zaw iera bynajm niej potw ierdzenia tej tezy. N iektóre fakty przeczą natom iast możliwości usuw ania a e ra rii z cen-
tu ry j. Oto mówi Livius (XLIV, 16,8) o zaliczeniu do a e ra rji
P. R utiliusa. W ystąp ił on przeciw cenzorom C. Claudiusowi Pulche- ro w ic' ) i Tib. Sem pronjuszow i Gracchusowi, jako trybun roku 585 — 169,cs) Próba jego dzięki wpływowi G racchusa zam ieniła się w klęskę
59) M o m m s e n , 1. с., t. И, 374. β0) Н u s с h Ike, 1. с., 494.
1,1 ) Real - Emyik, P auly - W i s S. V,
62} Wg. streszczenia jego poglądu w Daremberg-Saiglio —■ Diet. s. v, 63) 1. c, 'Sltr, 37 uw. 2 — pow ołuje się na Ps, A sconiusa in. divin, p. 103. В. 64) Liv. XLV, 15; Liv. XXIV 43 640.
e5j p. w, str. 221
60) S o l t - a u , 1. c., 348 — (z notai cemsorba) „daran auch ein unehrenvollerer m ili tärischer Dienst, obenein ohne Sold und der Verlust des Stimmrechts, ln den Cen- iturien, nie jedoch der Verlust der Tribus selbst verbunden war".
β7} Ci. Pauily - W issowa, Real - Enz. t. III, str, 2855 Nr. 300. e8) Liv. XLIII, 16, 3 n. m.
1 1 О K A T E G O R J I T . Z W . „ A E R A R I I " 2 2 5 ,
i w ro ku tym, w grudniu, został przez cenzorów zaliczony do aerarii oraz „tribu m otus“. A czkolwiek R utilius dopiero w czasie następnego lustrum mógł być ex aerariis exem ptus,60) czyli najw cześniej po upływ ie pełnych la t pięciu, w idzim y go (przynajm niej praw dopodobnie
jego) jako p rae to r designatus w r. 166.70) Oczywiście można się
spierać o to, czy P. R utilius, try b un z r. 169 jest identyczny z P. R uti- îiusem Calvusem, o którym mówi Livius 1. с. Bieg honorum zd aje się za tem przem aw iać. C harakterystyczne jest tu nagrom adzenie arg u
m entów negatyw nych. Np, taki znawca nobilitetu rzymskiego, jak
M iinzer,71) uważa, że identyczności obu postaci (P, R utiliusa, trybuna z r, 169 i P. R utiliusa p ra e to ra desig. z r, 166) sprzeciw ia się jedynie to, iż był on aerarius. Z apytać m ożna jednak, skąd w zięto wiadomości, iż aerariu s był usunięty z centurji. Ź ródła o czemś podobnem milczą.
Podobnież tru dn o odmówić słuszności tw ierdzeniu W illem sa72), że trybun z r, 168, Cn, Trem ellius b ył następnie p ra e to re m .73) N iestety d ata jego p retu ry nie d aje się zupełnie ściśle określić; jednakże, to iż L. Trem ellius, p reto r z r, 611 ab U, C,, mówi, że jest już siódmym z kolei pretorem w swym rodzie bardzo zbliżać każe p retu rę Cn, Tre- m elliusa do d aty jego przeniesienia do aerarii.
Zasadniczy jednak dowód u p a tru ję w innym fakcie. L ivius,74)
mó-69) cf. Cicero, de oratore 2, 268: Cicero, pro Cluentio, 43,
70) Liv. XLV, 44, 2 — „Consules eo anno agro tantum Ligurum populato, cum Hostes exercitus numquam eduxissent nulla re memorabili gestia Romam ad M agi stratus subrogandos redierunt et primo com itiali idie consules crearunt M. Claudium Marcellum, C, Suplicium Gallum, deinde praetores postero die L. IuMum, L. Apu- leium, Saturninum, A. Licinium Nervam, P. Rutiliam Calvum, P. Quimctilium V a
rum, M. Fonltedium".
71) Już W i l l e m s i Le senat d e la République Romaine wyd. II Paryż 1885, t. I, 385, mówiąc o cenzurze r. 169 twierdzi, że m otywy kar cenzorsfeiech nie m u siały być poważne, ponieważ szereg aerarii nie przerwało toku swej ikarjery po litycznej. Wymienia tu P, R utilius Calyuisa i Cn, TremeMliusa (o którym niżej). Münzer w Real - Eozyk, Pauly-W issow a II Reihe; I A (R— Z) Itak jed yn ie obala W illemsa: „Da R, erst! durch die folgenden Censioren 589 = 1 6 4 rehabilitiert werden konnte, ist es w enig wabrschemdlich, dass er schon für 588 = 1 6 5 zum Praetor gewählt wurde und m it P. Rutilius Calvus (1. с. Nr. 12) 'identisch ist w ie Willeme (1. c.) vermutet”.
7S) W i l l e m s Le senat It. I, 385.
73) M. Ter. Varro, rerum rusticarum 1. II, 4, 1 — 2. L. Tremellius, pretor z r. 611 ab U. с, mówi. „пес minus, sepilimus sum deincejpis praetorius in gente nostra”. 74) Liv. XXIX, 37, 13 — „deinde M. Livius in aerarium venit et praeter Maeciam tribum .... populum Romanum omnem, quattuor et 'triginta tribuisi, aerarios reli quit". Cf, Valerius Maximus II, 9 — 6— „Salinator vero quattuor et triginta 'tribus inter aerarios referre non dubitavill ... Unam tantum tribum Maeciam vacuam nota reliquit”.
226 O K A T E G O R J I Т. Z W . „ A E R A R I I “ 12
wiąc o cenzurze М. Liw jusza S alînatora i C, C laudiusa Nerona, o ich sporze i w zajem nem przeniesieniu do aerarii, mówi dalej, że M, Li- w jusz cały naród rzymski, z w yjątkiem tribus M aecia, czyli 34 tribus zaliczył do aerarii.
O żadnej niepraw idłow ości jego postępow ania niem a mowy. F ak t był znany i szeroko kom entow any.75)
A jednak z zupełnym spokojem p arę w ierszy niżej mówi Livius o com itia centuriata Т6) i bynajm niej nie notuje, co byłoby w szak nie zwykłe, żeby jedynie ci członkowie centurji, k tórzy pochodzili z tri bus M aecia, mogli brać udział w comitia. Nie w ydaje mi się, aby postulowanie, bo faktycznych źródeł b rak tu taj — postulowanie, po w tarzam , usunięcia aerarii z c en tu rji mogło nas spowodować do uzna nia kom pletnej fałszywości danych Liw jusa XXIX, 37 i 38.
A zresztą, przecież niejednokrotnie słyszym y o przenoszeniu dużych
grup obywateli do kategorji a e ra r ii,77) Czyżby, pomimo b raku źródeł
po temu, przypuścić, że byli usuw ani z centuryj i nie byłoby to p o łą czone ze stra tą polityczną dla państw a?
W reszcie w śród konsekw encyj, jakie aerarii ponoszą, słyszym y w y raźnie jedynie o powiększeniu cenzusu, Inne więc konsekw encje są raczej hipotezą niż niew ątpliw ą p raw dą historyczną.78)
Istnieje jednak jedno zasadnicze źródło do naszej kwestji.
J e s t to tekst Ps. A sconiusa do cycerońskiej Divinatio (Ps. Asconius in divin, p. 103.13) 79): ,,Censores prorsus cives sic notabant, u t qui senator esset eliceretur senatu, quis eques Romanus, equum publicum perderet, qui plębeius, in C aeritum tabulas refe rre tu r et aerarius fieret, ac per hoc non esset in albo centuriae suae s e d a d h o c n o n esset civis tantum m odo80), ut pro capite suo tributi nomine p ra e b e re t“.' Tekst ten w yw ołał różne pro jek ty zmian (w granicach zakreśl, słów .)81)
,5) Caisisius Diio fr. 56. 74, Val, M ax. 1. c. De viras illu strib u s 50, 3.
7β) Livius XIX, 38, 2 — 5: „et cum com itiorum iam a d p e te re t tem pus C or nelium potius ex E tru ria , ubi nihil belli erat, R om ani acciri placuit. Is consules Cn, Servilium C aepionem et C. Servilium G em inum c re a v it in d e p ra e to ria com itia habita. O reati P. C ornelius Lentulus·. P. Q uinctilius V arus. P. Aelius· P aetu s, P. Vil- liws T appulus".
77) V arro, Men. 196 (u Nonn-i usa) — ,Лгос est m agnum censorem esse ас non stu d ere m ultos ae ra rio s facere” Cf. Liv. XXIV 1'8, 1 — 10; X X V II, 11, 15.
78) Liv, IV, 24 — C ensores aegre passi M am ercum , quod m ag istratu m poipuli R o m an i m inuisset, trib u m overunt octoplicatoque censu aerarium fe c e ru n t” .
79) K om entarz do divin, nie jest autentyczny. O w arto ści ,'dlużej A sconiusa vide M o r a w s k i Hist, literatury rzym skiej (część VI ,,od A ugusta do H a d ria n a " ), 131.
80) E ditio princeps brzm i „ ta n tu m ”, co jedynie potw ierd zało b y p rz y ję tą tu in te rp re ta c ję .
81) N i e b u h r Rom. Geschichte I, 523 p ro p o n u je „ac per hoc", zu nim idzie
1 3 О K A T E G O R J I T. Z W . „ A E R A R I I “ 2 2 7
Wg. mnie należy tak tekst odczytać: „sed adhuc non esset civis“ . . Przedew szystkiem zniknie kłopot w yjaśnienia słow a „ a d “ ; adhuc i ad lioc są zbliżone i adhuc w epoce srebrnej łaciny może mieć nie tylko znaczenie czasowe teraźniejszości, ale i p rze sz ło śc i,82)
Tekst więc brzm iałby w m iejscu do tej pory dyskułow anem _ „sed adhuc non esset civis tantum m odo“ e.q.s. Całość rozum iem jak n a stę
p uje: „Cenzorowie w łaśnie tak kwalifikowali (w w ypadkach k a ra l
nych) obywateli, że, kto był senatorem , usuw any był z senatu, kto ry cerzem, tracił konia państwowego, kto zaś plebejuszem wpisywano go na listy Ceritów i staw ał się „a era riu s“ a przez to nie figurow ał na liście s w o j e j centurji, lecz dotąd obywatelem nie był tylko o tyle, że o płacał „pogłów ne“ w charakterze „tributum ".
Tego rodzaju em endacja uzgadnia ten tekst z poprzedniem i dowo dami.
Dwie k ary — „senatu m overe“ i „equo p riv are“ —- rozpatrzone były poprzednio i nie nasuw ają wątpliwości. Zaznaczenie jednak, że kara zaliczenia do aerarii spotykała p l e b e j u s z ó w , których przeciw sta wiono senatorom i rycerzom świadczy, że Ps. Asconius lub jego źródło m iały na m yśli te stosunki, kiedy podział taki był aktualn y i słusznie, gdyż geneza k a ry zaliczania do aerarii do tej epoki się odnosi. A le to jeszcze nie jest zasadniczą korzyścią, jak a płynie z tekstu naszego. T ak ą jest doskonała ch araktery sty k a istoty k ary aerarii.
K ara ta polega na zamianie „tributum “ na „aes pro c a p ite “. P arę słów trzeba tej różnicy poświęcić, Przedew szystkiem op łata tributum była pobierana na rzecz skarbu w razie deficytu;83) o płacający ją — obywatel zawsze pełnopraw ny?4) — nazyw ał się tribulis; przyczem opłacał on tributum , jak sądzi M ommsen — od posiadłości nierucho mej 8r'), jak sądzi Soltau, k tó ry m a tu pewne zastrze ż e n ia ,86) — od res mancipi. Zastrzeżenia S o ltau ‘a, że życie zmuszało cenzorów do
uwzglę-Thes. 1. 1. sub verbo zaw iera p a rę proipozycyj odpow iedniej .zmiany tek stu sto so w nie do te n d e n c ji zrozum ienia in s ty tu c ji aerarii.
82) W stęp d o w y d an ia ,-Tacitus Anna len” e d D r a e g e r - H e r a e u s . L ipsk — Berlin. 1917. 7.
83) S o M a u 1. c., 537. s4) ibidem.
f5) M o m m s e n R . S tr ., t. II, 373.
8e) 1. c.. 433—„esi folgt dies abgesehen von dem eben, citiilten F a ll (Liv. IV , 24, 7) auch d arau s, datas m'iit dem Census von A nfang a n notw endig eine nestinyitio ver bunden wair„ diese a b er doch gewiss n ic h t G eld und! G eldesw erth, aillsio res nec m an cipi ignoriflt! hab en kann; und fern er ist es schw er denkbar, dstss eine Steuer-Ordnung ü b erh au p t niamenffllich ab er bei solchen W erthgegenständen gefragt h aben sollte, ob sie im quiritiischen E igenthum oder n u r B esitz gestanden h atten ".
2 2 8 O K A T E G O R J I T . Z W . „ A E R A R I I “ 1 4
dnienia również w łasności b o n ita rn e j8T), w ydaje mi się słuszne, a po tw ierdzą to dalsze w yw ody o aerarii.
W edług M om m sena83) w ykaz płacących ew entualne „tributum "
obejm ował wszystkich z w yjątkiem tych, k tórzy z ra c ji stosunków ro dzinnych nie m ieli m a ją tk u 40), i tych, których m ają te k by ł poniżej cenzusu. Stosownie do tego cenzorowie robili spisy tribules i aerarii.
P rz y ocenie pierw otnej wg, Mommsena, jednostką w łasności ro d o wej był tribus agri privati; z chwilą w ytw orzenia się w łasności p ry w a t nej, m u s ia ł90) censor obyw ateli zaciągać do spisu tych, którzy tribus tak ą posiadali — do listy tribules, lub do przeciw nej listy — listy
aerariorum . Wg. M omm sena dalej, cenzorowie m ieli praw o wnieść
w określonych w ypadkach obyw ateli do gorszej klasy podatkow ej. T a gorsza klasa polegała na tem, że tribulis m a zasadniczo określo ne ewent, tributum wg, m inim alnej kw oty m ajątkow ej, aerariu s zaś stale01) rok rocznie płaci i jego o płata nie jest ew entualnie zw rotna, jak czasem byw a trib u tu m .92). H u sc h k e 93) tę o płatę nazyw a „tribu
tum in capite" ■— co odbiega od poglądu Mommsena. Do M ommsena
zbliża się W ille m s,94),
K ry tyk ę poglądu M ommsena p o d jął Soltau w w ielokrotnie cytow a nej tu p racy : „Ueber Enstehung und Zusammensetzung der altrö mischen Volksversammlungen“ Berlin, 1880 (str. 428).
Gdyby, dowodzi on, obciążenie podatkow e spad ało n a aerarii od po siadłości kw irytarnej niegruntow ej, to najlepiej by się mieli cudzo ziemcy, bo, jako p osiadający w szystko ex iure gentium, nie płacili by żadnego podatku. Pogorszenie położenia przez zaliczenie do aerarii polegało n a tem, że o płacali oni i od w łasności kw irytarnej i od w ła sności bonitarn ej,95)
87J Term in wg. W r ó b l e w s k i Z a r y s w y k ła d u p ra w a r z y m s k ie g o K rak ó w 1916. 250.
88) ' M o m m a e n , 1, c., 370 — trib u tu m obejm ow ało w szystkich „mit) A u s schluss dagegen derjenigen B ürger diie d u rch ih re Familäenstellunig verm ögenslos w aren (filii fam ilies), so w ie derjenigen B ürger, d eren V erm ögen d e r M inim ateatz
d er Steuerfähiigkeit n ic h t erreich te (capite censi) ”. 89) W r ό b 1 e w s Ik i, 1. с., 43.
*°) 1. c.i 32. — „Zunächst® liegt d arin keine Wifflikürr, sondeirtn z ie h t d er Censor n u r die Consequemz eines gültigen P riv atacls, die rech tlich motbwendilg is t and auch Am Interesse der G em einde gezogen w erd en m u ss”.
91) M o m m s e n , 1. с., 374,
°2) ibiidlem „D enn eben davon w ird die Benennung e n tleh n t sein, d a ss d e r a e r a riu s ein fü r allem al steuerpflichtig ist, der trib u lis n u r ansnahmwedsq steurfähig''.
9S) H u s c h k e , 1, c,, 494. 94) W i l l e m s , 1. c , 97.
1 5 O K A T E G O R J I T . Z W . „ A E R A R I I “ 2 2 9
Stać się więc aerarius znaczyło być w gorszej klasie podatkow ej. A le nic więcej. Nie przynosiło to żadnej degradacji sp o łe c z n ej.96)
T ak konsekwentnie wyprow adziw szy znaczenie aerarii, stw ierdza
jednak Sołtau, że choć mieli aerarii praw o głosu n a comitia tributa, nie m ieli go n a comitia centuriata i służyli w oddziałach pomocni czych. 97)
Znów w ypadnie powtórzyć, że nie m am y źródeł, któreby to potw ier dzały, Tem bardziej więc przeczą, takiem u wnioskowi argum enty, jakie wyżej przytoczyłem . Zachodzi jednak pytanie, czy tek st Ps. Asconiusa, k tó ry wyżej nie był rozpatryw any, wym aga takich wnio sków.
J a k należy rozum ieć w yrażenie — ,,ac p e r hoc non esset in albo centuriae suae“ ?
Przedew szystkiem znamienne są słow a „in albo centuriae s u a e“, przez to bowiem zwrócono uwagę, że aerarius nie był wogóle z cen- turyj wykluczony. F ak tyczn a k a ra polegała na zam ianie „tributum " na „aes pro capite"; m usiało to jednak powodować zm ianę centu rji wobec zm iany podstaw y do cenzusu.
J a k zaznaczono w yżej, aerarius płacił i od kw irytarnej i od bonitar- nej własności.
Pierw otnie jednak określenie cenzusu w arunkującego zaliczenie do tej czy innej klasy opierać się m usiało na posiadaniu kw irytarnem . W obec zniesienia tributum dla a e ra rii m usieli oni być zaliczeni do centuryj o gorszem ustosunkow aniu podatkow em . Różnica m ogła za niknąć dopiero po w prow adzeniu oceny tributum od w łasności w szel kiej, co w każdym razie nie mogło n astąpić przed cenzusem roku 312 przed Chr,98) W ten sposób otrzym ujem y term inus ante quem dla ustalenia d aty pow stania aerarii.
Zaznaczyć należy, że wobec przeprow adzenia poboru wg, tribus, na służbę w ojskow ą obyw atela zaliczenie go do tej czy innej centurji w pływ u nie m iało. B yła to dlań k a ra pieniężna, niejako, o teoretycz nej jedynie właściwości kary m oralnej. D latego też sądzę, że należy ją uw ażać za swego rod zaju grzywnę. Pod tym w zględem zbliża się ona do aes m ultaticum , jaki spotykam y w jednej inskrypcji n a płycie bronzowej z Firm um Picenum. Brzmi ona— „L,.T eren tio L. f./C. A pru- fenio C. f, / L. Turpilio C. f. j M. A lbani L. f. / M unatio T. f. I quaesto res/ aire m oltaticod dederont"
S6) S o I t a u , 1. с , 537 — „a n sich k ein e sonstige D eg rad atio n m it sich b ra c h te “. 97) S o l t a u , 1, c., 348. P rzeniesienie do a e ra r ii pow odow ało „ein unehrenw l- le re r m ilitärisch er D ienst, obenein olhne S old und d e r V erlu st des Stimmrechltis in den C en ttu ien , nie 'jedoch d e r V erlu st der T rib u s”.
°8) Cf. W i l l e m ® Le droit, 54,
„L. Terencjuszow i, synowi Lucjusza, K ajuszow i A prufenjuszow i synowi K ajusza, L, Turpiljuszow i, synowi K ajusza, M. Albanjosowi, synowi Lucjusza, T. M unacjuszowi, synowi Titusa, kwestorowie to dali z sumami pochodzącemi z grzyw ien“ .95)
C ytuję to jedynie dla ilustracji k a ry grzyw ny w starożytności rzym skiej.
Pozostaje jeszcze do w yjaśnienia k w estja t. zw. tabulae Caeritum, 0 których w zm iankuje m. i. Ps. Asconius.
Ź ródła starożytne w ym ieniają parokrotnie spisy t. zw, Caeritum. M iędzy innem i czyni to Strabo.100) O pinja jego stw ierdza, że choć źle postępującym względem πόλις d a ją Rzym ianie πολιτείαν, nie notują jednak ich w liście obywateli; a n ad to tych, którzy nie m ają pełnej ισονοαίαν w pisują na listę Caeritów.
O takiej liście C aerites mówi i H oracy, w yrażając się żartobliw ie— ep, I, 6, 62 — „Crudi tum idique lavem ur quid deceat quid non obliti, C aerite cera digni“.
Bardzo w ażny przyczynek do danego uryw ka p o d a ją scholia Acro- na: „Caeritibus civitas Rom ana sic data. u t non liceat eis suffragium ferre, quia p o s t d a t a m ausi sunt rebellare, ideoque census eorum in tabulas rela ti a ceterorum censibus rem oti e ra n t“.
Należy więc zauważyć, że są tu uwzględnione dwa m om enty w sto
sunku do C aerites — l-o nadanie im obyw atelstw a (quia post da
tam ...); i 2-0 pozbawienie ich praw a suffragii.
Podobną kolejność faktów p odaje i Cruquius 101) (t. zw. Comment. C ruquianus lub schob Cruq.)
Nie ulega żadnej wątpliwości, że nazw a „C aeritum tabulae" m a za czasów H oracego jedynie trad y cy jn e znaczenie, gdyż po leges— Iulia 1 P lau tia P ap iria - Caerites byli pełnopraw nym i obywatelami rzym skimi.1"5)
W yjaśnienia k ary zatem w sytuacji C aerites w w. I przed Chr, zna leźć nie można.
W faktach podanych przez źró d ła u derza nas wszakże, że stosunek Rzym u do C aere ulegał zmianie z lepszego na gorszy.
Festus ś. v. m unicipium wspom ina o pełnem obyw atelstw ie rzym
-2 3 0 O K A T E G O R J I T. ZW . A E R A R I I » 1 6
88) Cyit'. wg. A. E - r n o u t R e c u e il d e te x te s la tin s a rc h a ïq u es · P a ris 1916, 43, С, I. L. I2 383; IX 535.
100 ) S trab o . „G eo g rap h ica“ E 220 —
10t) „Caeritólbus devictis ite r u m q u e civ itate donatis ius suffragiorum adem p tu m ©sit.
1 7 O K A T E G O R J I T . Z W . „ A E R A R I I “ 2 3 1
skiem m ieszkańców C aere.105) Z estaw iając położenia C aerites z A rici ni, Anagnini przeciw staw ia ich sy tu ację upraw nieniom m iast takich jak P raeneste, Tibur i t. p,, które były n a praw ach municypjów, O mu- nicypjach mówi Festus wyraźnie, że nie m iały ius suffragii,104) Ponie waż wiemy, że i Caere i Avicium i A nagnia były w następstw ie civita tes sine suffragio, więc sądzić można, że w zm ianka F estu sa odnosi się do czasu poprzedzającego, a ten okres był, jak to wyżej w ykazałem , okresem wyższego upraw nienia. Zachodzi zatem możliwość pogodze nia inform acji F estu sa ze scholjami Horacego.
Z kolei rozpatrzę wzmianki Liw jusza o m. Caere. W ks. V, 50, 3 — mówi Liwjusz o hospitium publicum nadanem za przechowanie sacra populi Romani.105)
Poczem w ks. VII, 19 — 20 m am y wiadomość o wojnie etruskiej,
o prośbie o pokój ze strony Caeritów (przypom inają oni mu usługi
w czasie n ajazd u Gallów, oraz o zaw arciu z nimi pokoju na la t sto.106) Czy datę odpow iadającą ostatniem u (r. 353) uw ażać będziem y za d atę n adania civitatis sine suffragio, czy też datę późniejszą, opiera jąc się na fr, 33 Cassiusa D io n a 107), — będzie jedynie kw estją chrono- logji; nie w płynie na m eritum spraw y wobec tu zajętego stanow iska.108)
Zupełnie konkretnie o listach C aerites („tabulae C aeritum “ ) wspo mina A ulus G e lliu s 100) (N, At.t. XVI 13.7), W iadom ość ta tylko
po-1ЭЗ) F estu s s. v. ed. L in d say 155 v. 13 — ,,ΑΙΑο modo, cum id gemusi hominum d icitu r, quorum civitas universa in c iv ita te m R o m a n a m venit, u t A ricini, C aerites. A nagnini, T ertio, cum id gemulsi hom inum d efin itu r, qui a d civitatem R om anam ita venerunt, u ti m unicipi3· essent su a c u iu s q u e c iv ita tis e t coloniae, u t Tilburtesi, P ra e nestini, P isan i, U rb in ates, e t q. s.".
104] F estu s (P auli excerpta) s. v. — M unicipium id genus hom inum dicitur, qui cum R om am (it. zn. skoro przybyli d!o Rzymu) venissent, neque oives Rom arti essent (t. zn. n ie należeli do trib u s, chociaż m ieli obyw atelstw o rzym skie), p a rtic i pes .tamen fu e ru n t om nium rerum a d m unus fungendum u n a cum Romanis, civibus, p raeterq u am de suffragio ferendo a u t m a g istra tu capiendo; sic u t fu eru n t F u n d an i, F o rm ian i eltl q. s.“.
io»)' „..cum C aeritibus hospitium publice fieret, quod s a c ra populi R om ani ac sacerd o tes recepissent, beneficioque eiusi populi non interm issus honos deum im m o rtaliu m esset".
lne) „itaq u e p ax po.pulo C aeriti d a ta in d u tiasq u e im centum annos factas in senatus con su ltu m referri iplaeuit" (Liv V II, 20, 8).
107) C assius Dio fr. 33 1. 138 B.
los) P rzeciw n ie są d z i P ad s 1. c.
ш ) A ulus Gelliusi (e;d, H osius) XVI, 13, 7 — „Primosi au tem m unicipes sine suffragii iu re C aerites esse factas accepim us cancessum que i/llis, u t civitattlis Ro m anae honorem quidem caperent, sed negotiis altque oneribus v ac a re n t pro sacris bello G allico receptis custoditisque. H inc „iibbulae C aerites" a p p e lla ta e versa vice, in quos censores ref.feri iubebant, quos n a ta e causa suffragiis p riv ab an t". O pinji G elliusa odpow iada inform acja Strafoona.
232 O K A TEG O R JI T . Z W . „AERARII“ 18
zornie niezgodna jest z Łiwjuszem, faktycznie bowiem mówiąc
o wdzięczności Rzym u dla Caere za przechow anie „sacra" je st w zgo dzie z Liv. ks, V II, 19 — 20. Nowym elementeim jest ustalenie faktu „tabulae C aeritum “. Oczywiście — to, że C aerites zostali pierwszemi municipes sine suffragii iure nie sprzeciw ia się wzmiankom o tem, że byli poprzednio obdarzeni p ełną civitas (cf. Scholiast, Cruquianus, Aoron, F estus).
A zatem G ellius ujm uje tu drugą fazę stosunku Rzym ian do C aeri tes. C harakterystyczne jest jednak, że G ellius nie identyfikuje „C ae rites" z aerarii, o których mówi w swem dziele parokrotnie.
W ynika stąd, że identyfikacja tak a bynajm niej konieczną nie jest (ale zaznaczam — w drugiej fazie stosunków R zym ian do Caerites, jak niżej wykażę) ; nie są więc również słuszne wnioski, że, wobec nie- pełności obyw atelstw a Caerites, niepełnym i obyw atelam i byli aerarii, co ponadto uzasadniono z innych względów powyżej.
Nie m ożna pom inąć rozdźwięku, jaki zachodzi m iędzy wiadomością Liw jusza (ks. V, 50, 3) o nadan iu hospitium publicum m iastu Cae re i wiadomościam i o obyw atelstw ie rzym skiem Caeritów, k tó rą po
daje Acron, Sch. Cruquianus (m ający zapew ne w spólne z Acronem
źródło), oraz F estu s (pod pewnym względem ).
N asuw a mi się wszakże przypuszczenie, że m am y do czynienia z Caerites, ale zam ieszkałym i w Rzym ie w ch arak terze emigrantów.
Byli to w dużej m ierze zawodowi rzem ieślnicy ■—- złotnicy, cieśle, ry m a
rze, etc.110) R ekrutow ały się zastępy tego ro d zaju rzem ieślników oraz drobnych kupców w dużej m ierze z przybyszów z innych krajów .111)
O ich wielkiej ilości w Rzymie św iadczy bodaj nazw a ulicy — vicus Tuscus.113)
Nie jest wykluczone, a naw et zupełnie jest praw dopodobne, że z bie giem czasu dostali oni, a przynajm niej pew ne ich grupy (może drogą w zajem nych upraw nień) obyw atelstw o rzym skie.
Z pośród przybyszów szczególne dane do uprzyw ilejow ania mieli Caerites, jako wychodźcy z m iasta potężnego i bogatego,113)
110) O takich m ów i Pluftarch w życiorysie Numy, 17. iw ) Dyomizjos II, 28. ,
n2) Cf. Taoiitus Ann. IV, 65 — „magna® eas copias (scil. geniiis Etruscae) per plana etiam ac foro propinqua habitavisse, umde Tussicum viioum e vocabulo adve narum dictum'' Ibidem o etrusikiem pochodzeniu nazwy „mons, Caelius”. P o zostałe ŹTÓdita wymienione u L. H o m o L e x iq u e de Topographie rom aine Paryż Klingsliedk. 1900. s. v. Ostaltaiio w ypow iedział szereg uwag o w pływ ie elememiu etruskiego w Rzymie A . G r e n i e r w d ziele L e génie rom ain d a n s la religion, la pensée et l'art Paryż. 1925, 25 i n.
1 9 O K A T E G O R J I Т . Z W . » A E R A R I I “. 2 3 3
Gdy któryś z nich zostaw ał obywatelem rzymskim, to oczywiście, jako posiadający w yłącznie m ajątek ruchomy, staw ał się w położeniu swem zbliżo n y do aerarii, których listy m ogły istnieć wcześniej, niż pow stały pierwsze listy Caeritum . Przypuszczalnie w tem w łaśnie po łożeniu w owej konieczności opłaty od m ajątku kw irytarnego i boni- tarnego — u w y d atn iała się niższość obyw atelska świeżo przy jętego do społeczności rzym skiej osobnika. Nie m ożna również w ątpić, że b y ł on zaliczany do plebsu. S tąd bliska droga do kontuzji C aerites (z pierw szej fazy stosunków ich z Rzym em civitas data, cf, ź ró d ła wyżej cytowane) z aerarii.
Jednocześnie z m iastem Caere panow ały jaknajlepsze stosunki — uw ydatnione w t. zw. hospitium publicum. Do tych w arunków odnieść należy inform ację Ps. Asconiusa 1. c. — ,,qui plebeius esset, in C aeri tum tabulas re fe rre tu r et aerariu s fieret' ‘,114) G dy zaś stosunki m ię dzypaństwow e w skutek nieprzyjaznego w ystąpienia C aere względem Rzym u zakończyły się zam ianą wolnego m iasta C aere n a municipium sine suffragii iure, pow stały nowe listy Caerites, których obyw atel stwo m ożna uw ażać za zbliżone do typu obyw atelstw a m iast latyń-
skich.115) O tych „C aerites" i „tabulae C aer.“ mówią G ellius (n. at.
XVI, 13, 7) i Strabo Geogr. E. 220.
114) W te n sposób uzgodnić m ożem y wkwłomości ko m en tato ró w H oracego i Fe- s tu sa o pelnem obyw atelstw ie C aerites, w iadom ość Liwjiusza o hospitium publicum , ipoprzedzającem n ad a n ie m un, sine suffragio, z pow yżej slkre- ślonym dow odem o a e ra rii, Za rzecz godną p o d k reślen ia uw ażam to , że Livius nigdzie o tabu/lae C aeritum nie w spom ina, choć w ielo k ro tn ie w zm ian k u je o a e ra rü . jest to wg, m nie wslkazówką, t e ï'denit'yfilkaicja nie b y ła tu ak tem oficjalnym , a jed y nie u s ta liła się zw yczajow o d zid k i podiohieńsltlwu położenia o bu k ateg o rji. O po- dobnem stan o w isk u GellAusa m ów iłem w yżej.
п6) Cf, E, K o r n e m a n n Z u r a ltita lis c h c n V e r fa s s u n g e s c h ic h te KMo t. XIV zesz. 2, 190 — 206.
282
être peu connus aux Cretois. Il résu lte donc que les- représentations en question ne se rap p o rten t pas à un présom ptif élém ent „africain“ de la population indigène de la C rète prédorienne. L 'au teu r n 'y voit qu'une réminiscence des relations commerciales existant au II mil, av. J , C, entre la C rète et l'A frique du Nord. Son hypothèse de la fon dation des comptoirs crétois sur la côte libyenne à cette époque semble être confirmée p a r certaines trouvailles égéennes e t p a r des considé rations sur le rôle des m archands et des marins crétois dans la M édi terranée occidentale au II mil, av. J , C.
Les figurines m asculines de Haghia Triada dont la barbe est m arquée en rouge, ne sont probablem ent que des représentations des Libyens blonds, des Tuimah de textes hiéroglyphiques.
Les africains noirs représentés sur les monuments ci - nommés, ne sont pas des Chamites purs, p lutôt des Chamites avec un mélange négroïde. Il est donc probable que les m archands crétois ont pénétré de leurs stations libyennes dans l'intérieur du continent africain, ce qui nous semblent confirmer quelques représentations de la faune africaine dans l'a rt crétois.
5. ZDZISŁAW KONOPKA - ZMIGRYDER. L ' i n t e r p r é t a t i o n d e
l a c a t é g o r i e d i t e a e r a r i i (résumé).
A près avoir analysé les différentes opinions des savants concernant les aerarii, l'auteur essaie de donner une nouvelle in terprétatio n des sources (T, Live, A ulu - Gelle, Cicero et autres) p our aboutir à une nouvelle explication de ce terme. Il établit que p a r aerarii on com prenait uniquem ent une punition qui avait des conséquences finan cières, mais qui n'em portait pas de suites dans le domaine du droit de suffrage, ni dans celui du service militaire. L 'auteur - vu l'analogie faite entre les aerarii et les Caerites — donne une analyse dès droits de ceux derniers e t constate que leurs droits changeaient, mais qu'au fond les Caerites sont devenus aussi des citoyens de plein droit,
COM PTE - RENDUS SYNTHÉTIQUES.
1, JERZY MANTEUFFEL. I n t r o d u c t i o n à l ' é t u d e d e l a p a - p y r o l o g i e (résumé).
C 'est une revue critique des dernières publications, concernant les études papyrologiques. A près avoir donné l'historique de la papyro logie l'au te u r passe en revue les collections et publications des textes,
