Wodociagi i kanały miejskie. Z dziejów hygieny w dawnej Polsce

(1)

(2)

Wodociągi i kanały miejskie.

(D okończenie)

Przypis. X X X I V .

V e n d i t i o r i u i , W i n g i e r d i e t i, p e r P r e s . D n i c a n o s C o n u e n t u s V i l n e n . M a g i s t r a t u i V i l n e n s i e t t o t i C i u i t a t i a n n o D o m i n i m i l l e s i m o q u i n g e n t e s i m o t r i g e s i m o s e x t o i p s o d i e S a n c t a e H e l e n a e (Mai 22) f a c t a . 152)

V n iue rs is et Singulis cuiuscunque status Spiritualis et secu- laris conditionis seu eminentiae existentibus, praesentibus et futu- ris huiusquoque causae quomodolibet interesse habentibus, praeci- pue itaque coram Serenissim o Principe et Sacratissimo Dno. Dno. Sigism undo DEI gratia R e g e P oloniae, Magno Duce Lithuaniae Russiae Prussiae Sam ogitiae et aliorum Dno et H erede Dno nostro semper Clement"^· Nos Fratres Ordinis Praedicatorum alias Sancti P nici Conuentus Sancti SpüI· in Ciuitate V ilnensi sitti, videlicet Stanislaus R aduan S a c ra e T h e o lo g iae Magister Prior, et P ater L a urentius Subprior, F rater A le x a n d e r Praedicator, Blasius Praedica- tor, Augustinus, Thom as C zechiel, Dyonisius, Macharius, Bartholo- maeus de Vilna, Jacobus Bartholomaeus de Cracouia, Sacerdotes, Albertus, Ambrosius, Mauricius, Diaconi, Mathias, Albinus, Gabriel Subdiaconi, omnes professi, T otu squ e Conventus, fatemur et recognoscimus, Quia nos non vi, metu, dolo, fraude, seu aliquo modo sinistre circumuenti, sed ex mera et libera Christiana charitate praecelebrato, desuper omnium et singulorum fratrum nostrorum tam Juniorum quam Seniorům Conuentus nostri maturo ас sufficienti consilio, et habita etiam indulti ac irreuocabili admissione, voluntate et consensu Rndi. in Christo Patris, Fris A n d rea e, Sacrae T h eo log iae B accalaurei,Prioris Prouincialis provinciae P olo n iae Ordinis iam dicti, pariter et in effectu vendidimus, abscessimus et resignaiumus,

(3)

vendi-368 W O D O C IĄ G I I K A N A Ł Y M IE J S K IE .

mus, abscedimus et resignamus Riuvm nostrum W y n g e r , seu tor- rentem vulgariterque dictum, extra huius Ciuitatis Vilnen. moenia existentem, una cum alueo et aqua exinde fluente et canalibus, om- nique V S U fructu et quibusuis emolumentis, eidemque ordini ac

Conuentui nostro praememorato per resignationem et concessio- nem quondam V en erab ilis Nicolai K orczak, Praepositi, ibidem vbi nunc Monasterium istud nostrum protunc existen s iuxta priuile- gium desuper emanatum Serenmique. Diuae recordationis A le x a n dři Magni Ducis Lithuaniae confirmationem, modernique Sacratis- simi Dni. et Dni. Sigismundi DEI Gratia R e g is P olo niae Magni Ducis Lithuaniae Dni. nostri gratiosissimi iudicialis sententiae adiudicationem, confirmationemque appropriata, hucusque possessa Famatis S agacibus atque Honestis Dnis. Vicinis et Benefactoribus nostris, Aduocato, Pro co n sule, et Consulibus totique Communitati saepedictae Ciuitatis Vilnen. nunc et in futurum eius temporibus existentibus, praesertim iure Maideburgensi praetoriali eiusdem Ciuitatis Subditis, pro centum S e xa g e n is grossor. monetae et numeri Lituan. pronunc consuete currentis, et decem talentorum pi- peris eius temporibus habendum, tenen. possiden. vtifruendum, in suos ас eorum vsus quomodocunque fructuosius excogitare poterint, una cum domuncula ibidem, circa W y n g e r contigua, sine nostrorum ac ordinis vel posterům nostrorum singulorumque homi- num contradictione, Quemadmodum praememoratus noster praede- cessor, Praepositus, O rdo et Monasterium nostrum tenuerunt, pos- sederunt, atque vsi sunt, Nobis ordinique et fratribus nostris nul lum dominium seu vsum fructum reseruantes. Quamquidem iam praedictam summam centvm sexagenarum pecuniarum nobis reali ter ас actualiter in toto persoluerunt, Q ua quidem leuata ipsos ac omneš eorum posteros harum vigore pro se ac toto ordine et posteris nostris quietamus, et liberos pronunciamus, ita quod ab isto nunc in futurum eius temporibus ad praedictum W y n g e r et eius vsufructum nullum interesse quomodocunque excogitari pote- rit, habere, neque obtinere debemus, neque debebimus, praeterea pro nobis vnam exceptionem reseruantes, Q uod ipsi Dni. Ciues tenebuntur vnam tubam seu capitale Canale subterraneum proprijs sumptibus ducere, et toties, quoties opus fuerit, destructum, reaedificare et reformare advsque Caemiterium templi Sancti S p i ritus, vel ad murum monasterij nostri tenebuntur, et erunt obli gati, quod, cum illuc perductum fuerit, tum nos de libero consensu nostro nostris impensis ac sumptibus ab huiusmodi canali ex eodem aquam ad Siphonculum intra nostrum Monasterium factum ve l facien. perducere, ad vsus omnes nostros Monasterijque n o stri coquinae Braxatorij. Qua quidem exceptione nostra vti ac frui perpetuo debemus et hoc quidem Ciues posteri eorum infran- gibiliter o b serv are debebunt, sub decem se xagen is p o en a C o n u e n tui et monasterio nostro persoluenda. Non minus tarnen Canalia pro parte Monasterji nostri v t supra obseruare debebunt. Quod autem attinet aquam, quae e x Siphonculo Monasterji nostri superflua elfluxerit, eandem proprijs nostris impensis subtus terra circa Hospitale nostrum in loco Monasterij nostri ibidem prope

(4)

perducere licebit ad Siphonculum longitudinis cubiti vnius, latitu- dinis totidem, profunditatis vero duar. vlnar., et ex eadem aqua ibidem nullus nisi balneum nostrum et domunculae nostrae ibidem adiacentes, quorum vti et frui poterunt, seu debebunt, et quae ex hinc superflua fuerit, eandem Dni. Ciues et posteri eorum perdu cere poterint, quorsumcunque voluerint, pro necessitate Communi- tatis. Fatemur itaque et recognoscimus, Q uod neque Rndmus Epi- scopus Vilnen. neque quispiam aliorum cuiuscunque status, canalia eiusdem aquae пес vendita, neque appropriata habent, S e d R egia Mttas. vti Princeps ex supériorité sua e x eodem riuo pro n e c e s sitate Mttis suae ad Castrum suum V iln e n se proprijs sumptibus ducere, et in praesentia sua conseruare dignata est*). Exhinc etiam Rndmus. Dnus Praesul Vilnen. canale ad suam curiam a Mtte. R cgia exp etere non praetermisit, Vicarius autem et Mona- sterium Diuae Virgin is hic Vilnae in arena Ordinis Sancti Fran- cisci Caeterique Ciues, qui a nobis exinde annualem censum obtu- lerunt, eadem aqua canalibus vs i sunt. Nunc v e ro eadem aqua, vti praetactum est vendita, et nostra peramplius non existens, singulo stabunt, A duocato, Proconsule, et Consulibus, totique eiusdem Ciui- tatis Vilnen. nunc et in futurum existentibus, dispositionem et gu- bernationem commendata, excepto Dno. J oanne Hosio, praefecto Castri Vilnen . posterisque ipsius, cuius parenti Dno Vlrich,, nuper defuncto, aquam ad illius domum in platea Germanorum ducendam et habendam in perpetuum permisimus, atque nostro illo dato Priuilegio, firmauimus. In quorum omnium fidem, roburque immu- tabile, praefato V ilnen si Magistratui dedimus, concessim us et prae- sentauimus literas ac décréta Regum, quae et qualia ad praefatum W y n g e r ab illis habuimus, dempto origináli Priuilegio, in quo, non modo huius riui, de quo agitur, sed tota fundatio Monasterji, Eccle- siaeque nostrae inscripta est, atque ob eam causam nemini illud a nobis praesentari potest ob aliquod, quod inde euenire possit, nobis et monasterio nostro periculum. L o c o tarnen ipsius nos nunc submittimus atque obstringimus, successoresque nostros praesentibus obligamus foro perpetuo ac sumptibus proprijs patronos, eui- ctores ac defensores, iam saepissime Nominatorum Dnorum. Aduo- cati Procon. et Cons., totiusque Ciuitatis Vilnen . contra omnes et singulos, tarn Spirituales quam saeculares, ipsos D n os Ciues ob illum riuum impetere volentes, interesseque sibi aut ius ad eundem attributum cassantes, insuper et annihilantes, iam nunc vt tunc, prout nunc omnes literas, décréta, ac priuilegia, cuiuscunque huic venditioni nostrae aduersa, offensaque priuilegio huic nostro mi- nantia quaecunque in posterům quouis tempore reperta vel exco- gitata essent, vo len tes ilia nullius fidei, vigoris, aut roboris, sed prorsus inania, inutilia, viliaque, tam apud Nos, quam apud

Succes-*) K ról od siebie p o zw alał niekiedy osobom p ryw atnym łączyć swoje posiadłości z ru rą zam kow ą, na co m am y dow ód np. w p rzy w ile ju z r. lóOb, zapisanym w księgach Metryki Litewskiej [Lb. 88, f). 222]; „P riw ilej W in e ld o w i K orneliuszow i na prow adzenie w ody z rury w zam k u w ile ńsk im “.

(5)

370 W O D O C IĄ G I I K A N A Ł Y M IE JS K IE .

sores nostros fore. In cuius rei testimonium, Sigillum nostrum to- tius Conuentus est subappensum. Actum et datum in Conuentu Sancti Sptus. V iln en . Ordinis Frum. Praedicatorum, feria secunda ipso die Sanctae H elenae Electae, A n n o a Christo, Saluatore omnium nostrum nato, millesimo quingentesimo trigesim o sexto.

W dalszym c i ą g u 153) znajd ujem y akt: „Confirmatio Serenmi. Sigismundi I, R egis P oloniae, super contractum venditionis Riui, W i n g ie r dicti, per P P . Dom inicanos Ciuitati V ilnen. alienati, anno 1536 die 15 F e b r u a r y “ . W treści— caty akt poprzedni p o w tó r z o n y i przez króla w W iln ie potwierdzony.

W i ś l i c a - K ról Z ygm unt I w roku 1528 zezwolił, aby kosztem mia sta urządzono wodociągi; roboty p ow ierzono biegłemu w sw ym kun szcie W a c ła w o w i M orawie [Morawczykowi]. D ochód, z w an y

rurne

, miał b y ć obracany na utrzymanie i napraw ę urządzeń w o d ocią g o w y ch , tu dzież murów miejskich i przyozdabianie miasta. Opłatę za u ży c ie w o d y ozn aczon o w stosunku następującym: w a rzą c y piwo od całkow itego waru miał płacić 3 gr., od p o ło w ic z n e g o zaś i 1/· gr.; domy w rynku po 2, w ulicach po groszu kwartalnie; tyleż, t. j. po g ro szu , nałożono na komorników. K tob y chciał przeprowadzić wodę do domu, miał co do w y so k o ści opłaty umówić się z radą miejską, ktob y zaś nie chciał podatku

rurnego

płacić, ulegał karze 5 g r z y w i e n . 154)

Włocławek.

W ustawie p orządkow ej miejskiej biskupa Stanisła w a K a rn k o w s k ie g o z 7 stycznia 1 5 7 7 r., zatw ierdzonej przez Stefana Batorego, je st m ow a o

rurach,

niedawno przez m ieszczan kosztem w ła snym przeprowadzonych; dla ich n apraw y pozwala biskup brać drzew o z lasów, za opow iedzeniem się staroście.

Zator.

Przyw ilejem z dn. 17 lipca 1569 roku, król Z ygm unt A u gu s t zezw ala na zaprow adzenie w o d o c ią g ó w miejskich, mówiąc: „z pow odu braku w o d y w mieście, p o zw alam y ją dla o g ó ln e g o użytku rurami prowadzić do rynku z jakiegobądź strumienia lub sadzawki na szej, a chcąc zbawiennemu zamiarowi m ieszczan przyjść w pomoc i ba cząc na szczupłość ich dochodów , nadajemy im dwa jarmarki na u trzy manie w o d ociągó w w n a le ży tym stanie“ . Oprócz tego, na naprawę kanałów i rur miała być obracana po w ieczne czasy czwarta część, po bierana od taksowania wina i inn yc h trunków. D ochód ten przypadał na rzecz dworu królew skiego i był płacony podstarościemu. [

Przyp.

X X X V ] .

O przyw ileju tym mówią lustratorow ie:155) „P o k a z a ły Przi- w iliey K rolya Jego-M sczy de Data 1569, w którym A quam pro communi omnium incolarum vsu Cannis ad Circulum Oppidi per quaevis loca de T o rre n te vel Piscina nostra libere deriu en t“ .

P o n ie w a ż przywilej m ówi o sprowadzaniu w o d y z sadzawek, na le ż y przypuszczać, że istotnie stamtąd szły rury, nie zaś z rzeki S k a w y , płynącej pod miastem. O tych stawach wiemy, że Jan ks.

(6)

Oświęcim-ski i ZatorOświęcim-ski, p rzyw ilejem po czesku pisanym w Zatorze r. 1493, p o zw ala mieszczanom w ich własnej młodocianej dębinie, D ąbrow ą z w a nej, w y k o p ać dwie sadzaw ki i napełnić je wodą, którą książę sp row a dził z W ie p r zó w k i przez połę Gierałtowskie, a nadto dozwala pow yżej tychże sadzaw ek u tw orzyć dwie inne, do hodowania z a r y b k u ;156) lu- stracya z roku 176 5 w y lic za staw y p rzy mieście: K rólew s k i, S z y d ło wiec, Sitow iec i c z te ry małe stawki.

Przypis. X X X V .

A q u a e d u c t u s a d o p p i d u m Z a t o r , m o d o i n f r a s c r i p t o c o n c e s s u s 157)

[Lublini, d. 17 Julij, A n . Dn. 1569].

Sigismundus A u gu stu s etc. Significamus etc. relatum nobis esse per quosdam Nuntios T e r r e s tr e s ad praesentem Comitiorum celebrationem R e g n i generale m a Nobilitate O szw ięczim ensi mis- sos, quantis incommodis oppidum nostrum finitimum Z a tor afficia- tur ob penuriam et deffectum aquae, ac eius ad oppidum deve- hendae, non exiguam difficultatem et molestiam, supplicaruntque nobis pro eisdem oppidanis Zathoriensibus quidam Consiliarii n o stri, una cum eisdem memoratis Nuntiis terrestribus, ut eis hac in parte de speciali d e m e n tia nostra regia b enign e prospicere di- gnaremur; quorum supplicationibus, uti iustis, b en ign e annuentes, postquam intelleximus eos constituisse, quamvis id non sine ma ximo dispendio suo facere non poterint, Aquam pro communi omnium Incolarum usu Cannis aut fistulis ad circulum eiusdem oppidi deducere, modo ad id consensus noster R egiu s accederet, quem nos eisdem oppidanis praesentibus litteris nostris damus et conferimus cum bac facultate, ut eis liceat Aquam memoratis C a n nis et fistulis ex quocunque torrente vel piscina nostra, prout id commodius e tm in o ri sumptu effici poterint, per loca quaevis derivare et ad Circulum deducere, temporibus perpetuis sine cuiusvis impedi- mento, et contradictione, V o lentes etiam maiorem gratiam nostram erga eosdem oppidanos Z atorienses declarare, ac eorum sumptu- um in deductionem A q u a e modo praemisso erogandorum , elemen tem rationem habere, eorum tam salubre propositum ac deside- rium nostro fa vo re adiuvare, ut ob tenuitatem proventuum haec deductio aquae tam necessaria successu temporis intermittatur, damus praefatis oppidanis Zathoriensibus duo fora publica et nun- dinalia, alias

targowe w Ja rm a rk i dwa niewolne

ad reparationem dictarum Cannarum, v e l fistularum, per P roconsulem et C o n s u lts Z athorienses exigenda, et in reparationem dictam, ut praemissum est, Cannarum ac fistularum commitendum temporibus perpetuis praeterea Q uartas vini, quas antequam ad R egnum incorporati ac Juri maidemburgensi adscript! sunt, V ic e Capitaneo loci pro tem

pore existente, a taxatione vini, ac aliorum Liquorum dare sole- bant, eisdem oppidanis pro reparatione dictarum Cannarum ac fistularum, commitendum perpetuis temporibus per Proconsulem et Consules dicti oppidi exigendum, et in reparatione praefatarum

(7)

Ca n n a r u m c o n v e r t e n d u m . E t q uoniam e d o c t i sumus n o m in e p r a e - fatorum o p p ida no ru m Z ath o r ie n siu m , eorum In q u ilinos s e x u s utrius- que plus aequo g r a v a r i, e t ad in so li to s l a b o r e s ab officio co m p ell i, adigi, c o g i , eo rum in d em n it a ti pr o s p ic e re v o l e n t e s , E o s d e m In qui lino s libertat ibus e t p r a e r o g a t iv is iisdem uti, g a u d e r e q u e vo l um u s , ut in aliis circum ad iac e n tib u s C iv ita tib u s et op p idis R e g n i n o - stri suis fruun tur et g a u d e n t . Insuper, v o l e n t e s ut m e m o ra tu m finitimum oppidum Z a t h o r ad m eli orem v e n ia t c o n d itio n e m , m er - c a tu sque publi ci seu n u n d in a e liberius, et s in e q u a v is a n gariz atio - n e c e l e b r e n t u r , et freq uen tentu r, dam us A d v o c a t o et sca bin is h anc p o t e s ta te m , ut p o s s in t m ercato ru m , illic ad n un d in as con flu entium , ulnas, libras e t alia eiu s m o d i n e g o t ia t io n is in stru m e n ta in spic ere, ac v e r i ta te m eoru m in d a g a r e . Substi tutus au tem ma gnifici P a la tin i C r a c o v i e n s is h ac in re m inim e im pedir e d e b e t , im m o v e r o iuxta h a nc n o str am p r a e r o g a t iv a m e t c o n s u e tu d in e m C i v i t a t i s n o s t r a e C r a c o v ie n s is , in talibus o b s e r v a r i solitam. S e c u s p r o g r a t ia n ostra, ut c o n s e r v e t , et c o n s e r v a r i faciat, m a ndam us. Juribus n o stris R e - g a li b u s etc. In quorum om niu m et sin gulo ru m etc. D a tu m L u b lin i 1 7 Julij [An. D n . 1569].

Przechodzimy do w n i o s k ó w .

Kazimierz J agiello ń czyk w przywileju z roku i4 6i dla K rośna, w y r a ż a się, iż pozwala, by na w z ó r

innych

miast Rzeczypospolitej urządzono tam wodociągi: „more civitatum et oppidorum aliorum R e gni nostri“ . Z tego w y p ływ a w n iosek niew ątpliwy, że w odociągi w tym czasie nie były już now ością w P olsc e, a co zatym idzie, że w y k a z miast, p rzytoczo n y p o w y żej, nie je s t zupełn y i może służyć raczej jako zbiór przykładów, nie zaś ja k o dokładne ich wyliczenie.

W y k a z nasz przypada na okres, w którym zapanowała najbardziej g orączk o w a praca około zaopatrzenia miast w wodę; p o w ied ziećb y mo żna, że urzędy miejskie prześcigały się pod tym względem , jak gd y b y w te d y dopiero przekonano się o potrzebie urządzeń w od ociągo w ych w w iększych zbiorowiskach ludzi. O kres ten przypadł na wiek X V I, g łó w n ie na je g o pierwszą połow ę, a potrzebę w o d ociągó w uznały nie tylko w iększe miasta, lecz i pomniejsze. Co jednak dziwniejsza, liczba miast, które budowały u siebie w odociągi przed tym okresem, jest w ię ksza, niż po tym okresie. Spraw ia to wrażenie, jak g d y b y doświadczenie, osiągnięte z licznych p rzykładów pierwszej połow y w ieku X V I , nie było zachętą dla innych do wszczynania tego rodzaju robót.

W końcu wieku XIII dominikanie przeprowadzili w odę do sw oich klasztorów w K r a k o w ie i Poznaniu. W K rak o w ie w idzim y roboty około wodociągu w końcu wieku X IV , a w roku 1443, za św iadectwem cu dzoziemca, Hartmana Sch edla z N orym bergi, już całe miasto było do statecznie zaopatrzone w w o d ę przez k anały i rury. W w ieku X V bu dują u siebie wodociągi Lw ó w , Lublin, Krosno, Pilzno, N o w y Sącz. W pierwszej połowie X V I zawrzał— jak zaznaczyliśm y— najw iększy ruch około robót w odociągow ych .

(8)

z im ie nia n a w e t , ta k ic h c o s ł a w ę so b ie z d o b y l i n a tym p o lu i byli p o  w o ł y w a n i z mias ta d o miasta. — G d y p e w n e g o razu z aszła p o t r z e b a d o  k o n a n i a r o bó t w o d o c i ą g o w y c h w K r a k o w ie , rada m i e j s k a p o s t a n o w i ł a w y s z u k a ć n ie z w ł o c z n i e m ajstr a z d o l n e g o w kraju, lub n a w e t p o m i ę d z y o b c ym i: „artificem se u m a gistrům canalium , qui d u c e n d i s aquis et e x- tru en d is ac o r d in a n d is c a na lib u s quam pertissim us sit, etiam in exteris lo c is ac n a tio n ib us i n v e s t i g a r i e t i n d a g a r i “ ; z d a j e się w s z a k ż e , ż e p o  t r z e b a s z u k a n ia z b y t d a l e k o n ie zach od ził a, że d o s y ć b y ł o w kraju lu dzi, w tej u m ie ję tn o ś c i d o ś w i a d c z o n y c h . W roku 1 3 9 9 p r a c u j ą w K r a  k o w i e M a rc in i M ik oła j, j e d e n o b e z n a n y z robotam i k o n s tr u k c y jn y m i , d r u g i z w y r o b e m rur; w e L w o w i e J e r z y G o e b e l , w L u b l i n i e mistrz Jan z t o w a r z y s z e m s w o im , n ie jakim C z y r y s z k ą , w P i l z n i e S te f a n N ie w o l n ik [Sclavus], w P ł o c k u Mikoła j Ł u s z c z e k z B o c h n i z t o w a r z y s z a m i — T o  m a sz e m i K a c p r e m z K r a k o w a , w O p a t o w i e i W i ś l i c y „ b i e g ł y w k u n  s z c ie s w o i m “ W a c ł a w M o r a w c z y k , w r e s z c i e M a te u sz, r ó w n i e ż z M o r a w p r z y b y ł y , k t ó r e g o kró l Z y g m u n t , b y l e b y w kraju z a t r z y m a ć , pr zyjął w ro ku 1 5 4 5 do słu żb y z p e n s y ą stałą stu z ł o t y c h r o c z n ie , n a n a s t ę  p u j ą c y c h w a r u n k a c h : o ile z a jd z ie p o t r z e b a n a p r a w y w o d o c i ą g u , r e w i  z y i s a d z a w e k lub m ł y n ó w k r ó l e w s k ic h , o b o w i ą z a n y b ę d z ie zro b ić to M a te u s z b e z d o d a t k o w e j z a p ł a t y , p o d r ó ż n a w e t n a k o s z t w ł a s n y ma o d b y ć , k r ó l zaś p o k r y j e in n e w y d a t k i, z n a p r a w i a n ie m z w i ą z a n e ; w p r z y p a d k u z a ś b u d o w y n o w y c h w o d o c i ą g ó w , o trz y m a M a te u sz o s o b n e w y n a g r o  d zen ie, s t o s o w n i e d o u m o w y , n a k a ż d y raz z a w r z e ć się m a ją c e j. [

Przyp.

X X X V I .]

Dla niejed nego będzie za p ew n e niespodzianką, że do tego s z e regu n ależy rów nież w ielki nasz K o p e r n ik , k tó ry n ietylko myśl sw oją gienialną ku gwiazdom kierow ał, lecz miał czas na oddawanie się z a w o d o w i lekarskiemu, a i w prow adzeniu w o d y zdobył taką sławę, że podanie przypisuje mu bu d ow ę w o d o c ią g ó w w licznych miastach pru skich. Dokładniej zn a n y je s t w o d o c ią g w e F ra u e n b u rg u :158) „ O pół mili w y ż e j Frauenburga — pisze niezn any autor — na 5 7 , 1 4 stóp paryskich nad powierzchnią morza wschodniego, znajduje się punkt, z którego K o p ern ik za pomocą śluzów w odę [z rzeczki Baude] po w zgórkach do F rauenburga sprowadził. T u zaś na wieżę, w y so k o śc i 92 stopy mającą, do w y so k o ści 78 stóp, za pom ocą skrzyni, czyli łodzi na kole, woda wzniesiona, spadając z w ie ż y na dziedziniec kapitulny, od w ie ż y na 600 stóp odległy, zebrana w w y so k o śc i 60 stóp, rozlew a się stamtąd j e s z cze do mieszkań k a n o n ik ó w .— Kanał za pomocą ślu zó w przyzw oicie j e s t utrzym ywany, a F rauen burgow i dostarcza tyle w od y, ile potrzeba. W i e ż a d aw n ego w odociągu je szc ze stoi, lecz bliska je st upadku; w niej je s z c z e można widzieć oś koła, czyli wał p ryzm atyczny.' Na tej w ie ż y je st taki napis:

„ H i c par iu ntur aq u a e sursum p r o p e r a r e c o a c t a e , N e careat sitiens Incola montis ope,

Q u o d na tura n e g a t , tribuit C o p e r n i c u s arte Unum p r o c u n ctis fam a lo quat ur o p u s “ .

O p r ó c z p r z y g o d n y c h f a c h o w c ó w , p o w o ł y w a n y c h d o b u d o w y , byli u t r z y m y w a n i p rze z mias ta stali rurm istrz e [ R o r m a gis te r , M agister, C a

(9)

-3 7 4 W O D O C IĄ G I I K A N A Ł Y M IE JS K IE .

nalium, W asse rleyte r, Canalista], do k tórych należało pilnow ać praw i dłowej czynności urządzeń w o d o c ią g o w y c h , tudzież d o k o n y w a ć n iezb ę dnych napraw.

W czasach późniejszych technika p ro w ad ze n ia w ód należała do przedmiotów, w ykładanych w szkołach, jak łatwo się przekonać c h o ciażb y z opisu bytności króla Stanisław a Augusta na egzam in ie w roku J 775 w

Collegium Nobilium

w W a rs z a w ie , gdzie „odbierał d ow od y pilności i postępku w naukach Ichm ościow K a w a le ró w , iuż to: z Geo- metryi w y ż s z e y... iuż to z umieiętności Matematycznych: o ważeniu i ulżeniu ciężarów, s p r o w a d z e n i u w ó d . . . ogniu elek trycz n ym ...“ 159) Jakie pobudki skłaniały miasta do przedsiębrania robót w o d o c ią gow ych ?

O dpow iednie ustępy p rzy to cz o n y ch p o w y że j przyw ilejów króle wskich są niemal jednobrzmiące: brak dostatecznej ilości w o d y na p o trzeby domowe, zw łaszcza na potrzeby licznych brow arów , przy zn a cznym koszcie dow ożenia w o d y beczkami, oraz niebezpieczeństwo na w yp ade k pożaru. W z g l ę d y zd ro w ia grały, zdaje się, w tych razach rolę najmniejszą, o nich przynajmniej niema mowy, nadto niektóre w a runki budow y i prow ad ze n ia w o d y wskazują, że o te w z g lę d y najmniej dbano. W y ją te k stanow i Pilzno, w którego aktach m iejskich zaznaczo no, że z chwilą b u d ow y w o d o c ią g ó w miasto będzie miało w y g od ę „i w

zdrowiu

ochronę, dotąd bowiem zepsuta i niemal niosąca w so bie zarazę [pestifera] woda, przyczyniała wiele s z k o d y “ ; rów nież w K r a k o w ie w roku 1618, k ied y postanowiono odnow ić i o czyścić zbiorniki i doprowadzić do nich taką liczbę rur, by n ig d y w o d y nie brakło, za znaczono, że w y m ag a tych robót n ietylko porządek i w y g o d a publiczna, lecz nadto

zdrowie

obyw ateli.— Pozatym działo się w prost przeciw nie: np. w roku 1578 rajcy Kazim ierza pod K rakow e m rozkazali przekup niom „p lu gaw ości" w szelkie z domów i jatek do rzeki wrzucać, nie zaś na ulice lub do ryn sztoków . T a k też postępowano. W roku 1569 musiał się w d ać w tę sp raw ę król Z y g m u n t A u g u s t i w y tk n ą ć radzie miejskiej krakowskiej niestosow ność wpuszczania ście ków do rzeki R u daw y, w szelkie bowiem brudy spływają razem z w odą pod wodociąg, zan ie czyszczając rzekę i pow ietrze, skutkiem czego w o d o c ią g nie może prawidłowo działać, a okoliczni mieszkańcy nie są pewni zdrowia.

Na sprawę, obecnie rozpatryw aną, jede n je sz c ze w arunek mógłby rzucić nieco światła, mianowicie poznanie źródeł, skąd czerp an o wodę. I tu odpowiedzi stanowczej nie znajdujemy. Nie mówię o miastach, dla których prow adzon o w o d ę z sąsiednich sadzawek, lub dro b n ych rzeczułek, tam bowiem warunki m iejscowe nie pozw alały nieraz wprost m yśleć o źródłach w ody, bardziej pod w zględem hygjenicznym odpo wiedniej, są atoli przypadki, które sprawiają w rażenie, iż istotnie brano pod u w agę jakość w o d y i pomijano w te d y źródła błiższe z g o r s z ą wodą, b y le b y mieć lepszą, chociaż z okolic dalszych.— A le czy istotnie dlate go j ą prow adzono z okolic dalszych, czy nie dla innych pow odów ? Rozpatrzm y przykłady.

W W a rsza w ie nie prow adzon o w o d y z W isły. Nie ulega atoli chyba wątpliwości, że nie dlatego, iżby w o d ę z W is ły uw ażano za gorszą od źródlanej, tylko dlatego, że ze źródeł w kierunku pożądanym szła w o da sama, siłą spadku naturalnego, bez potrzeby stawiania kosztow nych

(10)

urządzeń do podnoszenia w o d y w górę z rzeki. T a k i sam zapew ne przykład daje Zator, dla k tóreg o prow adzono w o d ę z sadzawek, ch o ciaż miasto ma rzekę, a być może i Płock z w o d ą z Brzeźnicy, która le ży p om iędzy miastem, a odlegtą od niego o wiorstę w sią Winiarami. W Poznaniu B o gd an ka płynie przez miasto, z niej też prow adzono rurami w o d ę w w ieku X V , atoli w roku 1521, p rzy zawarciu nowej um ow y co do zaopatrze nia miasta w wodę, zastrzeżono, b y w oda p o chodziła z okolic wsi Strzeszynka, leżącej o 7 1/» kilometra od P o z n a nia, nad jeziorem, z k tóreg o w y p ływ a B ogdanka. Baliński i Lipiński zapew niają, że Lublin miał w odę „ w y b o rn ą “ ; istotnie, prow adzono ją z tej samej rzeki B y strzy cy , nad którą miasto leży, ale z okolic dal szych, mianowicie od wsi W ro tk o w a , [i'/a wiorsty od Lublina.

Słown.

Geogr.].

Do N o w e go Sącza prow adzono w odę z g ór w Roszkowicach [wieś o 1,3 kilometra odległa], chociaż pod miastem p łyn ą Łubinka i Kamienica. Zarząd miasta W a r t y chciał pierwotnie przeprowadzić wodę z rzeczki, przepływającej pod wsią Baskowem; zważywsz}^ atoli koszty, zrz ek ł się tego projektu i wybrał źródło bliższe — rzekę W a r tę i t. p .— Zdaje się przeto, że w zglę d y zdrow ia istotnie skłaniały nie kiedy do zap ro w adz en ia wodociągów7 i że miano je na widoku przy w y b o rze źródła, skąd zamierzano wodę cztrp ać; jednak w z g lę d y te, 0 ile istniały, stały na planie ostatnim.

Urządzenia w o d o c ią g o w e były rozmaite, zależnie od warunków miejsca, od położenia źródła, a zapew ne i od epoki, w której w o d ocią g budowano. R o b o ty p rzedw stępne p o le ga ły nieraz na stworzeniu zbior nika z obfitszym zasobem w o d y, a w ięc kopano stawy, budow ano szluzy na rzece, sypano tamy, tw orzon o naw e t n o w e ło żys k o dla rzeki [Ru dawa], Niekiedy cała robota polegała właśnie na przekopaniu kanału, n a w e t nie zakrytego; kiedyindziej znowu trzeba było budować osobne, a kunsztow ne urządzenia, zw łaszcza tam, gdzie wypadało w o d ę p odn o sić w górę. — Z asad n iczym i częściami takich urządzeń —

rurmuzów

— były: g łó w n y zbiornik

[rząp, rzap\ skrzynia]

na najwyższym miejscu budowli, skąd woda rurami rozchodziła się po mieście, i p rzyrządy pod n oszące w odę ze źródła do te g o zbiornika; ja k o siłą, w prow adzającą w ruch mechanizm urządzeń, posługiwano się siłą spadku w od y, lub siłą zw ie rzą t pociągow ych.

W W a rs za w ie k orzystan o najpierw' z siły w yrzu tow e j źródeł 1 spadku naturalnego; później dopiero, kiedy siła ta osłabła, zaszła p o trzeba urządzenia pom py i utrzymywania robotników, którzy w odę do zbiorników pompowali. Stąd dopiero dostawała się do rur, sk ierow a ny ch do rynku miejskiego. W Lublinie, podług opisu Brauna, istniała „Officina aquaeductus et canalium sursum aquam p ro e m e n s“ , a w ięc tak zw’. w o w e czasy rurmuz ze zbiornikiem, do k tóreg o należało w odę podnosić sztucznie. W Płocku, obok w ie ż y z rezerw oarem , miało b}7ć zaprow adzone urządzenie do ciągnienia w o d y kieratem konnym na przypadek, gdyb y jej w B rzeźn icy zabrakło; kieratem czerp anoby za p e w n e w o d ę z W is ły , pod miastem. W urządzeniach w o d ocią go w y ch poznańskich istniała

coclea,

a więc śruba do czerpania i podnoszenia w ody. Gzieindziej czyn n e b y ły tak zw. koła skrzynczaste, zanurzające się w obrocie swoim w wodzie, czerpiące i p odn oszące j ą do góry. O urządzeniach np. krakow skich pisze Sarnicki: „Jako pompą w ysoczką

(11)

376 W O D O C IĄ G I 1 Κ Α Ν Α Γ ,Υ M IE JS K IE .

foluią ku górze w odę, iako zasię kołem skrzynczastem abo kafařem... w K rako w ie na Z w ie rz y ń c u i pod zamkiem masz tego p rzyk ład y ż y w e “ . K o ło skrzynczaste, ja k widzieliśmy, podnosiło w w odociągu frauen- burskim w o d ę do w y so k o ś c i 78 stóp. Rurmus gdański w yd aje się „os o b liw ym “ n a w e t ks. Solskiemu, autorow i

Architekta Polskiego

, w k t ó rym opisał i odtworzył w rysunkach rozmaite sposoby „p ęd zen ia w o d y na w y so k ie m iejsca“ [str. 156, Z a b a w y III-ej część V]; „R urm usz G d a ń s k i — pisze ks. Solski — to ma osobliw ego: że koło sk rzyn czaste pędzi w o d ę tłokami w fasę dość szeroką y w y so k ą n a kilkanaście łokci, otwieralną z boku dla chędożenia która pod wierzchem przez kratę rozdaje w odę rurom “ . Jak widzimy, skrzynia ta spełniała je d n o c ze ś n ie do p e w n e g o stopnia rolę o becn ie urządzanych b ase n ó w osadow ych; w sk rzyn i muł z napompowanej w o d y osadzał się na dnie i tam p o zostawał dzięki temu, że o tw o r y do odpływ u w o d y b y ły urządzone nie w dnie rezerwoaru, lecz w g ó r n y c h częściach ścian je g o . Ś c ia n y te m ożna było otwierać, co dawało możność oczyszcz an ia zbiornika w k a żdej potrzebie.— Z opisów tegoż ks. S o ls k ie g o widać, że ilekroć zach o dziła potrzeba podnoszenia w o d y w yże j, niż na to w ystarczała siła urzą dzeń rurmusowych, sprawiano dwie skrzyn ie, jedn ą nad drugą; w te d y w o d ę p odn oszono najpierw do niższej, a z tej dopiero do w yższej.

S k rzyn ie były drewniane, najczęściej dębow e, smołą po szparach pozalewane, w zn o siły się zaś na rusztowaniach, rów nież dębowych, lub n a w e t spiżow ych [Kraków]; cale urządzenie, otoczone ścianami i dachem pokryte, tw orzyło rodzaj w ież y, zw anej

rurmusem, rurmuzem, rur-

hauzem.

Oprócz tych s k rz y ń w rurmuzach istniały zbiorniki w mieście, rów nież

skrzyniami

zw ane, z których już bezpośrednio wodę czerpano. Z a stę p o w a ły one studnie, z tą różnicą, że nie b y ły tak głęb ok ie i miały wodę, p rzypływ ającą do nich rurami.

R u r y zakładano w ziemi. [W W a rs z a w ie na głęb okości około sześciu stóp.] Z d aw ało b y się, że przy naszym klimacie w arun ek ten musiano b ezw arun kow o w szęd zie zach o w yw ać. Z n ajdujem y atoli w p r z y wilejach królewskich na w o d ociągi wryraźne zastrzeżenia, aby rury z a k o p yw ać w ziemi. P otrzeb a zastrzeżeń wzbudza podejrzenie, że się działo niekiedy inaczej. Jakoż znajdujem y przykład, w N o w y m Sączu mianowicie, że część przynajmniej rur przechodziła ponad ziemią; przez rzeczkę Łubinkę szły one dnem, a przez Kam ienicę być może na k o b y ł k a c h leżały. Marzła też w rurach w o d a i rury rozsadzała.

S ta ra W a rs z a w a daje j e d y n y przykład układania rur w linii po dw ójnej.

O prócz Drohobycza, gdzie istniały rury spiżowe i L w o w a , gdzie robiono próby z rurami glinianemi, [„co jedn ak że później nieużytecznem się p okazało“ ], wszędzie b y ły one drew niane, so sn o w e lub dębowe, obręczam i niekiedy otoczone, w szparach mchem zatkane i smołą za lane. Do spajania oddzielnych rur d rew nianych lub, na łuki i zgięcia, u żyw ano rur żelazn ych i ołowianych.

R u r y służyły do połączeń z rurmuzem nietylko zb iorników miej skich, lecz rów nież dom ów p ryw atn ych , brow arów, łaźni. W y ją t k i b y w ały nieliczne. W Sandomierzu udzielano p ozw olen ia na połączenie domu p ryw atn ego z w o d o c ią gie m w drodze łaski, za pew ne zasługi

(12)

względem miasta, w czym mamy dowód, że w zasadzie dom y nie od b ierały tam w o d y w prost z wodociągu. R ó w n ie ż dla W a r s z a w y nie znajdujem y dowodu, by w o d ę d oprow adzano rurami do dom ów [oprócz Zamku]; w aktach jej za w s ze mowa tylko o zbiornikach miejskich pu blicznych. T e były zw yk le urządzane w rynkach miejskich, niekiedy rów nież w ulicach bocznych, pod dachem, z zapasem k o n e w e k do czer pania wody.

Z a użycie w o d y pobierano opłatę

[Contributio cannalium, Rur-

ne, Census aquarius, R orgellĄ

, przyczym możemy odróżnić dwa jej rodzaje: stałą, w postaci podatku, nakładanego na wszystkich mieszkań có w miasta, i osobną, zależną od ilości zużytej wody, pobieraną z bro w a r ó w od k ażd ego waru piwa. W y s o k o ś ć opłaty nie była jednakow a: domy w rynku, domy, połączone z siecią rur, w łaściciele domów-— pła cili w ięcej, domy w b o c z n y c h ulicach, domy małe, kom ornicy [lokato- rowie] płacili mniej, albo w cale nie płacili. W niektórych miastach domy, nie połączon e rurami z wodociągiem, były w o ln e od opłaty, a n a w e t połączone, o ile należały do osób u p rzyw ile jo w a n ych [np. w K a zimierzu dom y c zło n k ó w urzędu miejskiego].

Ile pobierano za u życie w o d y w różnych miastach, widzieliśmy już; chodzi obecnie o to, c z y opłatę tę w ogóle m ożem y uważać za w y

soką? Sądzę, że nie. K ró lo w ie , udzielając p rzy w ile jó w na wodociągi, o ile sami nie oznaczali w y so k o śc i opłaty, a zostawiali ją do uznania urzędów miejskich, zastrzegali zw yk le , by nie nakładano podatku ucią żliw e g o dla mieszkańców; niektóre miasta musiały podnosić opłatę [np. Kraków], gdyż pobierana nie p okryw ała kosztów utrzymania w odocią gów; w K r a k o w ie p o ło w a dochodu z w o d y szła na w y n a g ro d zen ie rur- mistrza; utrzymanie w o d o c ią g ó w Nowej W a r s z a w y pochłaniało trzyn a stą niemal część wszystkich w y d a tk ó w miejskich. A je d n a k opłata ta musiała być w ystarczającą, skoro znajdowali się przedsiębiorcy, któ rzy własnym kosztem budowali wodociągi, b y następnie z opłaty pokryć wydatki na urządzenie ich i utrzymanie, lub brali w dzierżawę czynsz w o d n y [Proszowice], skoro pozostałość z dochodu w o d o c ią g o w e g o mo gła nieraz je sz c ze w ysta rc za ć na wzmocnienie obw arow ań miejskich, na naprawę murów i t. p.

W spom nieliśm y o przedsiębiorcach. T ak im był Łuszczek, sam mistrz w y ć w ic z o n y w robotach w odociągow ych , k tó r y odstąpił praw a sw oje na Płock Alantsemu, aptekarzowi. W aru n ki, postaw ione przez nich i przyjęte przez miasto, opisaliśmy szczegółow o. T akim że był prawdopodobnie Tom asz z Bochni, który w ybu d ow ał w łasn ym kosztem w o d ocią g dla C z c h o w a i na m ocy przywileju k r ó le w s k ie g o miał pobie rać całkowitą opłatę za w odę na korzyść swoją, do czasu pokrycia w y datków, jedn o cześn ie zaś dbać o całość urządzeń w o d ociągo w ych , p ó źniej zaś, do końca

życia

sw ojego, brał połowę dochodu.

Inaczej musimy za p a try w a ć się na Piotra Bem benka np. lub O r

mianina Iwaszka. Piotr Bem benek dał 200 zł. na budow ę wodociągu w Ciężkow icach, za strze głsz y, b y miasto w ypłacało co rok szpitalowi miejscowemu 3 g rz y w n y , resztę zaś obracało na utrzymanie urządzeń w o dociągow ych; Iwaszko zbudował dla L w o w a w roku 1569 w od ociąg n o w y , chcąc zasłu żyć na dobre imię i w dzięczność potomstwa; Stan i sław T u r e c k i i kanonik P a w e ł Sulisław robią zapisy, a kapituła p rzy

(13)

rzeka dać drzewo i ołów na roboty w o d o c ią g o w e w Płocku; — to są d o b ro c zy ń c y miast sw oich. Do takich należy jeszcze Narses w K a mieńcu, a dr. Bartolan w Sandomierzu. Pozatym, i to w znacznej w ię kszości przypadków , mieszczanie budują w odociągi kosztem własnym, zaciągając niekiedy pożyczkę na roboty [Sanok] w braku g otow izn y. P oparcie z e strony królów po le gało na zrzeczeniu się opłaty za wodę na rzecz miast, na darowiźnie potrzebne go d rzew a i chróstu, w reszcie na pom ocy pieniężnej [Nowa W a rs za w a , Łomża, Sambor, Zator]. Jako p rzyk ład y pojedyńcze, w yjątk o w e, należy za z n a czy ć zastrzeżen ie króla Z y g m u n ta I, aby mieszczanie S a n o k a za praw o prow adzenia w o d y ru rami przez pola królew sk ie dostarczali do zamku w o d y

bezpłatnie;

drugi przykład daje nam T c z e w , k tóreg o m ieszkańcy obowiązani byli za udzielone im praw o zbudowania w odociągu płacić rocznie 20 złotych.

B rak ciągłości w materyałach i w o g ó le brak wiadomości w od p ow iednich źródłach o daw nych w odociągach, sprawia, że o później szych ich losach mało co wiemy; niektóre ogień strawił [Szydłów, P r o szowice], większość uległa zniszczeniu i zagładzie podczas n a w a ły s z w e d z kiej za Jana Kazimierza.

Z p orów n ania dat zakładania, przerabiania lub budow ania n o w y c h w o d o c ią g ó w w poszczególn ych miastach, wnieść należy, że w o g óle urzą dzenia o w e nie odznaczały się w ielką trwałością, przynajmniej w e w s z y s t kich częściach swoich; je d y n ie rury, do dziś dnia p rzypadkow o o dko p y w a n e gdzieniegdzie w ziemi, chlubnie św iadczą o dbałości magistra tów o potrzeby mieszkańców, świadczą, że urządzenia, któremi obecnie je s z c z e nie wszystkie stolice n a w e t po szczycić się mogą, p rzed w ie kami nietylko służ3'ły ku w y g od zie , lecz b y w a ły „o z d o b ą “ [Szydłów] miast naszych.

Przypis. X X X V I .

A n n u a p e n s i o M a t h e j a q u a e · d u c t o r i s . 16°)

[Cracoviae, feria quarta post festům S. D orotheae, (11. Febr.) A n . Dn. 1545].

Sigismundus, dei gratia R e x Poloniae etc. Significamus praesentibus litteris, quibus in terest universis, Q uod cum nobis indu- stria in ducendis aquis et aquaeductibus extruendis providi Mathej aquaeductoris, Morauj, plurium sit comendata, nos volentes eum in servitio retinere nostro, ipsi annuam pensionem centum flore- norum numeri et monetae regn i nostri, vid elic et quinquaginta floren os ad diem pentecostes, quinquaginta v e ro ad diem festum sancti Martini singulis annis ex fisco nostro ad arbitrium n o strum pendendum, constituendum, duximus, constituimusque praesentibus litteris, ea lege et conditione, ut quocunque ad reficien- dos aquaeductus ac canalia, piscinasque et molendina inspicienda in regno nostro missus per nos fuerit, eo sumptu suo proficisra- tur, ac canalia praedicta reficiat et restauret, ad quod nos im- pendium praestare debebimus. Quod si novos aquaeductus et c a nalia extruere voluerimus, non prius operám suam praestare n o bis ad id tenebitur, quam de praecio cum eo convenerim us. Quamquidem pensionis constitutionem magnifico Spitek de T h

(14)

ar-now , Castellano Voiniciensi, et regn i nostri thesaurario ac alteri cuicunque pro tem pore existenti, denunciamus, ac mandamus, ut ipsi Matheo singulis annis ita, ut superius scriptum est, centum florenos praedictos, non expectatis a nobis aliis literis, numeret ac tradat, de quibus eum praesentibus litteris quietamus. In quo rum fidem et testimonium, sigillum nostrum est appensum. Datum C racoviae, feria quarta post festum sanctae Dorotheae, A n n o D o mini M D X L V , R e g n i ve ro nostri X X X V I I I I “ .

Warszawa, 1904. FRA N CISZEK GIEDROYĆ.

Ź R Ó D Ł A .

K)

DRÍIKI:

1. A kta historyczne do objaśnienia rzeczy polskich służące. Krak. 1885. T. V III. Zeszyt I. str. 342, N. 271. 2. J. Łukaszew icz: O b ra z history czno statystyczny m. P oznania. T. I, str. 170.

3. M onum . m ed. aevi historica. T. IV , str 134, N. 1241.

4. A m b r. Grabow ski: D aw ne zab y tki m. K rakow a. 1850, str. 66. 5. B ergonzoni: L u b lin p o d łu g ustaw

m ed yk i uważany. L u b lin . 1782 7. A l. Czołow ski: P o m n ik i dziejow e

L w ow a. Т. II. str. 3, 5, 137

8. D. Zubrzycki: K ro n ik a m iasta L w o w a 1844, str. 108.

12. V olum . L eg um W y d a n ie petersb. z lat 1859—60. Т. V, str. 354. 14. S um m aryusze P ercepty i Expen-

sy Łokciow ego v składek na Ochę- dostwo; Percepty i E xpensy S u m m ze S k arb u K oro nneg o i innych na B ruki i K anały Miasta W arszaw y z Przedm ieściam i, przez Kommis- syą J. K. Mci i Rzeczypospolitey dy sponow anych od R o k u 1743 do p o czątku R o k u ninieyszego 1762. 22. Gazeta W arszaw ska, R 1797,

N 24, str, 352, z dn. 24 m arca 25. D r Fr. Bujak: M ateryały do h i

storyi miasta Biecza. S p ra w o zd a nia Kom isyi do badania historyi sztuki w Polsce, T. V II.

29. Baliński i L ipińsk i: S tarożytna Polska, T. II, str. 780.

31. S ło w n ik geograficzny.

32. X , Stanisław Solski: A rchitekt polski. K raków . M D C L X X X X , str. 171.

33. B aliński i L ipiński: S tarożytna Polska, T. III, str. 120.

35. A kta G rodzkie i Ziem skie, T. IV , str. 176, N. C. — T en sam akt, ale z kilku niedokładnościam i i o p u szczeniami, d ru k o w a ł Dodatek tygo dniowy do Gazety lw ow skiej 1853 r. N. 33.

36. M onum enta m edii aevi historica. T. IV , pg. 323, 325, 328, 331, 334, 337, 340.

37. Księgi ław nicze krakow skie 13H5 — 1376 i 1390 — 1397, w yd ał S tani sław K rzyżanow ski. K raków , 1904, str. 231, N. 1792.

38. M onum m ed, aevi histor. T. V III, 553, 573, 578.

39. A kta historyczne do objaśnienia rzeczy polskich służące. T. V III, Zesz. I, str. 18, N. 17 „S igism undi I, regis P o lo niae decretum ...“ 40. Ibid. T. V III, Zesz II, str. 785,

N. 648.

41. Ibid. T. V III, Zesz. I, str. 284, N. 222.

42 A m b ro ży Grabow ski: S k arbn icz ka naszej archeologii. L ipsk, 1854, str 197.

43. M onumenta m ed. aev. histor. T. V, pg. 35, N. X X X I .

44. A m b ro ży Grabow ski: D aw ne za bytki miasta K rakow a. K raków , 1850, str. 66.

A m b r. Grabow ski: K raków i jego okolice. W y d a n ie czwarte. 1844, str. 21. 458. 462.

A m br. G rabow ski: S karbniczka naszej archeologii. Lipsk, 1854, str. 197.

Dr. K lem ens Bąkow ski: D aw ne kierunki rzek pod K rakow em . R o cznik K rakow ski, T. V , str. 159. 45. A m b r. G rabow ski: K rak ów i je

go okolice, str, 493.

47. A m b r. G rabow ski: D aw ne zaby tki m. K rakow a, str. 10.

(15)

3 8 0 W O D O C IĄ G I I K A N A Ł Y M IE JS K IE .

48. Gazeta W arszaw ska, 1821, N. 79, dn. 18 maja.

49. A k ta historyczne do ob. rzeczy polsk. T. X II, str. 118, N. 887. 50. M onum ent, m ed. aevi histor.

T. VII, str. 728. 51. Ibid. T. V II, str. 733.

52. A k ta historyczne etc. T. V III, Zesz 2.

53. Ib id .' T. X II , str. 97, N. 863. 54. M onum enta med. aev. histor.

T. V II, str, 738. 55. Ibid. T. IV , str. 65

56. A kta historyczne, T. V III, Zesz. 1, str 43 N 39

58. Ibid’. T. V III, Zesz. 1, str. 74, N. 51.

59. Baliński i L ipińsk i: S tarożytna Polska, T. III, str. 78.

60. Najdawniejszy widok Lublina... wydał z objaśnieniami Hieronim Lopaciński. Warszawa, 1901. 61. 1 a T. III, str. 242.

63. E. Sw ieżaw ski: Z hygieny p u blicznej w daw nej Polsce. P am ię tnik T ow . Lek. W arsz. T. L X X X , R . 1884, str. 238.

67 A l. Czoło wski. P o m n ik i dziejo w e L w o w a, T. II, str. 3, 5, 19, bl,

86

, 126, 127, 130, 137.

68

K ro n ik a m iasta L w o w a. L w ów , 1844, str. 73, 80.

69. Józe fa B artłom ieja Z im oro w icza pism a do dziejów L w o w a odnoszą ce się. W y d a ł dr. K orneli Heck. L w ó w , 1899, str. 78.

70 Z im oro w icz, 1. c. str., str. 290. 73. B aliński i L ipiński: Starożytna

Polska, T. II, str. 321.

76. Bielow ski: M onum enta Poloniae historica T. III, pg. 245 —248. Spo- m in k i Pilznieńskie.

77. Kodeks dyplomatyczny księstwa Mazowieckiego, Warsz. 1863, str. 317, N. C C L X V III.

85.Stadtbuch von Posen. H erausgeg. von dr. A dolf. W arschauer. Erster B and. Posen. 1892, pg. 44*, 34b

86

. Józe f Łukaszew icz: O b raz histo-

ryczno-statystyczny m. Poznania. P o znań, 1838,' T. I. str. 157, 159, 170, 204.—M. B aliński i T. L ip iń ski: S tarożytna Polska, T. I, str. 45.

88

. Baliński i L ipiński: S tarożytna Polska, w yd. drugie, T. II, str. 197. 90. S ło w n ik geograficzny.

92 L e o p o ld Hauser: M onografia m iasta Przem yśla. P rzem yśl, 1883, str. 31.

100. Ks. M. Buliński: M onografia m ia sta Sandom ierza. 1879, str. 85. 105. Ks. J a n Sygański: H istory a No

w ego Sącza. L w ó w , 1901 — 1902. T. I, str. 11, 24, 223. T. II, str. 66, 69 -72 107. Baliński i L ip iń s k i 1. c. T. I, str 239. 111. A. W ejnert: Starożytności W a r szawskie, T. IV , str. 401— 409. 117. Gazeta W arszaw sk a , 1828, dn. 26 m arca, N. 83.

122. Gościniec albo krótkie opisanie W a rs za w y z okolicznościam i jej dla K o m p a nii D w o rsk iej przez A d a m a Jarzem skiego M uzyka JK M . i B udow niczego U jazdow skiego. W y d a n y R o k u P. 1463 [Korzysta- stałem z odpisu, własn. p. W ła d y sław a Korotyriskiego.]

123. W a rs a v ia physiceillustrata. 1730, str. 127.

124. W e jn e r t 1. c.

125. A. W ejnert: S tarożytn ości W a r szawskie, T. III, str. 355— 382 130. Erndtel, 1. c., Cap. III, D e A q u is

W arsaviensibus. 139. D zienn ik H a n d lo w y i E k o n o m i czny, 1789, kwiecień, str. 116— 125. 140. Gazeta W arszaw sk a, 1787, N. 49 z dn. 9 czerwca. 141. Ibid. R . 1817, N, 95 z dn. 29 li stopada. 142. K. W . O zakładzie dostarczają cym w odę na wszystkie pię tra do m ó w w Warszawie. B ibl. W arsz. R, 1842.—Jul. M ajewski: P o g ląd na w odociągi w m ieście W arszaw ie. D zienn ik Politechniczny, 1862, Po- szyt4, 5 — W o d o ciąg i i kanalizacya. D ziennik Powszechny, 1863, N. 94.— K alendarz U n g ra na r. 1854. — F. K ucharzew ski: W o d o c ią g i i k an ali zacya w W a rszaw ie , W arsz. 1879.— T rudy russkich w o do prow o dn ych sjezdow. S jezd W to r o j w W a r s z a w ie, 1895 g. D o k ła d inżyn. Groto- wskago.

143. P rzegląd T echniczny. 1867, T. III, W ie rzbow ski: O pis zaopatrzenia w o dą m. L o n d y n u etc.

144. W o d o c iąg Pragski. P rzeg l. T e chniczny, Ť. V I, R . 1877, str 277. 146. J. I Kraszew ski: W iln o od po czątk ów jego do roku 1750, T. I, str. 227. — T. II, str. 117. - T. I I I , str. 343.

154. B aliński i L ipińsk i, 1. c. T. II, str. 344.

156. Ibid. T. II, str. 269.

158. Z A nnalen der C hym ie un d P h y sik, 1826, przedruk w D zienn ik u W ile ń s k im , 1826, T. I, str. 368. 159. Gazeta W arszaw ska, 1775, N. 54

(16)

B.) R Ę K O P IS Y :

6

. A k ta m iejskie płockie. L b. 44, A n. 1574. 9. A k ta Starej W arszaw y . L b . 6, fl. 267. 10. Ib id . L b. 12, fl. 647, A n . 1597. 11. A rchiw . dawn, m agistrat. K sięga

u chw ał m iejskich w arszaw skich „Ż— 4“, str. 114, dn. 28 m arca. 13. Ibid. K sięga uchw ał „Ż—2“, str.

210.

15. Księga Komis. B rukow ej [Archiw. b. m agistrat] , J — 1“.

16. A rchiw . dawn, m agistrat. Księga pod napisem: L (iber) T(ransactio- n um ) in rem Civitatis A (n tiq.) V (arsav.) A. D. 1776, str. 111. 17. Ibid. str. 198.

18. A kta Starej W a rsza w y . L b . 30, fl. 610, A n. 1646.

19. A rch, dawn, m agistr K sięga u chw ał m iejskich warsz. „Ż — 2“, str. 232.

20. A k ta Starej W arsz. L b. 32, fol. 591v.

21. A rch. dawn, m agistr. Księga uchw ał m iejskich warsz. „Ż — 2“, str. 144.

23. Ibid. Księga „Ż —6“ , str. 82. 24. Księgi Kom is. Boni Ordinis. K się

ga — str. 168.

2

26. Metr. R eg. L b . 74, fol. 541. 27. Ib id . L b . 61, fol. 260v. 28. Ibid. L b . 70, fol. 180v. 30. Lustracye, ks. 50, str. 231. 34. Metr. R eg. Lb. 117, fol. 154 v. 46. Lustracye, ks. 24, str. 337, — ks.

66

, str. 119v. 57. Ibid. ks. 24, str. 366,-ks. 66, str. 129/12. 62. Lustracye, ks. 44, str 7. 64. Lustracye, ks 38, str. 4v. 10. 65. Lustracye, ks. 19, str. 250v.

66

. Lustracye, ks. 39, str. 154. 71. Metr. Reg. Lb. 101, fl 297. 72. Metr. R eg. L b . 93, fl. 35v. 74. Metr. R eg . Lb. 78, fl, 361. 75. Lustracye. ks. 33, str. 4

78. A kta m iejskie płockie, L b . 66, fl in te r 171— 181. 79. Ibid. L b. 66, fol. 220—221. 80. Ibid. L b. 66, fol. 221v.— 293. 81. Ibid L b . 66, fol. 240v. 82. Ibid. L b. 66, fol. 241. 83. Ib id L b . 66, fol. 464—467. 84. Metr. Reg. L b . 44, fl. 432/869. 87. Ustawy dla miasta P o zn an ia przez

Komis. D obrego po rządku dane.

R ękopis N. 1398 B ibl. O rd. K r a sińskich.

89. Lustracye: ks. 18, R . 1569, str. 133v.— ks. 24, R . 1660, str. 381v.— Ks. 66, R . 1660, str 134/17.

91. Metr. R eg. L b . 97, fol. 75, A n . 1563.

93. Metr. R eg. L b . 58, fol. 226v. 94. Metr. R e g Lb. 129, fol. 220. 95. Lustracye, ks. 50, str, 231. 96. Metr. R eg. Lb. 64. fol. 66v. 97. Metr. R eg. L b . 133, fol. 321. 98. L b 64, fl. 320. — L b . 67, fl. 31v. 32v.—L b . 73, A n. 1533 99. Lustracye, ks. 19. str. 54, R . 1602 — Ks. 31, str. 9, R . 1611— Lustr, z ro ku 1564. 101 Lustracye, ks. 68, str 3. 102. Lustracye, ks. 29, str. 7. 103. Metr. R eg. L b . 181, fol. 136. 104. Metr. R eg. L b . 133, fol 66. 106. Metr. Reg. L b . 90, fol. 168 v. 108. Lustracye, ks. 33, str. 105 v. 109. Lustracye, ks. 34, str. 497. 110. Metr. R eg. L b . 63, fol. 322. 112. Księga u chw ał z archiw daw n.

Magistrac Sign. „ Ż — 3“, str. 154 v. 113. Ibid. str. 157.

114. K sięga uchw ał, S ig n. „ Z — 4“, str. 114.

115. A kta K om is P olicyi. księga J - 9“.

116. A n to n i Magier: Estetyka miasta stołecznego W arszaw y .

1 1 8. Księga u ch w ał m iejskich, Sign. . Z —7“, str. 253.

119. Ibid. str. 314, 316,

120. A rchiw . daw n. Magistr. Księga pod napisem : L(iber) T(ransactio- n u m ) in rem Civitatis A (ntiquae) W (arsaviae). A . D. 1776, str. 198, 208. Księga uchw ał, Sign, „Ż— 10“, str. 127.

121. A kta starej W arszaw y , Ks. 6, str. 388, R k . 1570. K s u chw ał m iej skich, Sign. „Ż — 7“, str. 7. R o k 1750.

126. A kta now ej W arszaw y , L b 9, fl. 319, 386,— L b. 11, fl 2, 30. 127. Ibid. L b . 11, fol. 7. 128. Ibid. L b. 19, fol. 124. — L b . 20, fl. 405. 129. Księgi kanclerskie, ks. 23, str. 788.

131. A kta Starej W arszaw y , L b. 26, fl. 735, A n . 1636.

132. M etryka K oronna, ks. 234, sti. 432

133. A rc h iw . daw n. Magistr. N. 652 (В), str. 158.

134. Księgi K om isyi Brukow ej, ks. „ J — 1“, str. 345.

(17)

382 W O D O C IĄ G I I K A N A Ł Y M IE JS K IE . 13ό. A rc h iw . dawn. Magistr., księga

„L. T. in rem Civitatis A . V . A . D. 1776“, str. 198, 208.

136. A kta K om isyiP o licyi, ks. „J— 11“. 137. A rch. dawn. Magistrat., ks. „Z

—lb “, str. 5.—A kta Kom is. Policyi, ks. „ J — 9“ .

138. K sięga Kom isyi B rukow ej, „ J — 1“, str. 49.

145. Metr. Reg. Lb. 93, fl. 440. 147. Codex diplom aticus Vilnensis,

1387 — 1779. R ęk op is z w. X V III,

w łasność Bibl. O rd yn. hr K rasiń skich, - N . 34, fol. 17. 148. Ibid. N. 35, fol. 17. 149. Ibid. N. 37, fol. 18. 150. Ibid. N. 39, fol. 19— 19 v. 151. Ibid. fl. 40 v. 152. Ibid. N. 40, fol. 19v— 20v. 153. Ibid. N. 43, fol. 23—24. 155. Lustracye, ks. 18, str. 404. 157. Metr. Reg. L b . 1<»7, fol. 236. 160. Metr. R eg. L b. 67, fol. 124. 161. W ie lu ń . Inscriptio num Castren-