IMIONA GIEDYMINOWICZÓW W XIV-XVII W.

I. MYTNIK (Warszawa) IMIONA GIEDYMINOWICZÓW W XIV-XVII ^W.

ÓÄÊ 81’373.232: 81’373.6

Mytnik I. Imiona Giedyminowiczów w XIV-XVII w.; 10 str.; liczba pozycji bibliograficznych – 12; jêzyk polski.

Streszczenie. W artykule zaprezentowano i opisano zasób imion chrzestnych wystêpuj¹cych w XIV-XVII w. wœród przedstawicieli rodów ksi¹¿êcych dynastii Giedyminowiczów na Ukrainie. Zwrócono uwagê na tradycjê dwuimiennoœci oraz zwi¹zek z imiennictwem polskim.

S³owa kluczowe: imiona rodzime oraz chrzeœcijañskie, imiona pochodzenia normañskiego oraz litewskiego, formy pe³ne i hipokorystyczne, tradycja imiennicza.

Resume. The proposed research project explores the baptismal names of dukes of the Gediminid dynasty between the 14^th and 17^th centuries. It aims to present and describe the repertory and frequency of names, takes into consideration tradition of double naming and connection with polish anthroponymy.

Key words: Slavonic and Christian names, names of Norman, Lithuanian- Prussian origin, basic forms and hypocoristics, naming tradition.

Giedyminowicze to jedna z dynastii panuj¹cych na Rusi¹ [4; s. 84-89; 9: s.

43-44; 10]. Jej za³o¿ycielem by³ wielki ksi¹¿ê litewski Giedymin (ok. 1275-1341), twórca potêgi Litwy, który podporz¹dkowa³ sobie Wo³yñ i wschodnie Podlasie, ksiêstwo piñsko-turowskie i witebskie oraz Miñsk. Z czasem w wyniku ekspansji terytorialnych do Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego przy³¹czona zosta³a wiêksza czêœæ ziem ruskich, na których w³adzê sprawowali synowie Giedymina: w Piñsku

– Narymunt, na KijowszczyŸnie od koñca lat 50. – Olgierd, póŸniejszy wielki ksi¹¿ê litewski. Lubart drog¹ koligacji dynastycznych obj¹³ tron w³odzimierski, zaœ Koriat osiad³ na Podolu. Ksi¹¿êta litewscy stali siê protoplastami nowej dynastii. Jej cztery ga³êzie: Narymuntowicze, Olgierdowicze, Lubartowicze i Koriatowicze da³y pocz¹tek najpotê¿niejszym na Ukrainie rodom ksi¹¿êcym. W drugiej po³owie XVII w. rozpocz¹³ siê proces wygasania znacznej czêœci tych rodów.

Tematem zaproponowanych rozwa¿añ s¹ imiona chrzestne mêskich przedstawicieli dynastii Giedyminowiczów na Ukrainie w okresie od XIV do

1 Artyku³ zosta³ przygotowany w ramach grantu KBN N104 046 32/4265. Jest on poszerzonym opisem tematu zasygnalizowanego w opracowaniu pt.” Personal names of members of the Gediminid dynasty in early Ukraine“ (w druku).

XVII w. Przedstawiony zostanie opis zasobu i frekwencji imion, tradycje nadawania imion oraz ich zwi¹zek z imiennictwem polskim.

Podstawow¹ bazê materia³ow¹ omówienia stanowi¹ dane zawarte w tablicach i schematach genealogicznych opracowanych przez N. Jakowenko [4; s. 275- 306] i L. Wojtowycza [11; s. 299-356]. Uzupe³nieniem s¹ materia³y drukowane oraz Ÿród³a archiwalne ze zbiorów AGAD-u i Centralnej Biblioteki Naukowej im. Wernadskiego w Kijowie.

W rodach Giedyminowiczów nadawane by³y g³ównie imiona chrzeœcijañskie cerkiewno-ruskie. Ju¿ na pocz¹tku omawianego okresu stanowi³y one wyraŸn¹ wiêkszoœæ. Formy rodzime wystêpowa³y rzadko. W pierwszych wiekach pañstwa kijowskiego imiona s³owiañskie by³y jeszcze w powszechnym u¿yciu, lecz stopniowo wypiera³y je formy chrzeœcijañskie. Proces ten wyraŸnie przyspieszony zosta³ przez Cerkiew, która wprowadzi³a surowe ograniczenia: na chrzcie mog³y byæ nadawane tylko imiona wchodz¹ce do kalendarza liturgicznego prawos³awnego. W naszym materiale formy rodzime tworz¹ nieliczn¹ grupê.

Nale¿¹ do niej: Bohdan (3 poœwiadczenia), Bohusz (2), Borys (2), Stanys³aw (2), Wo³odymyr (2), Jaros³aw, So³tan (forma odapelatywna pochodzenia tureckiego

– [1]), W³adys³aw, Wojna. Najwiêcej przyk³adów znajdujemy u Olgierdowiczów, którzy byli najbardziej rozrodzon¹ ga³êzi¹ dynastyczn¹.

W wielu rodach nadawano imiona kalendarza zachodniego. By³o to doœæ czêste zjawisko wystêpuj¹ce nie tylko wœród warstwy najbardziej uprzywilejowanej, lecz równie¿ szlachty i bojarów, zwi¹zane ze zmian¹ wyznania religijnego oraz polonizacj¹. Przechodzenie na katolicyzm, które u³atwia³o karierê polityczn¹, nasili³o siê po przyjêciu unii koœcielnej przez Cerkiew prawos³awn¹ w 1596 r. Z tego w³aœnie okresu pochodz¹ najliczniejsze poœwiadczenia imion o brzmieniu polskim. Znajdujemy je przede wszystkim u ksi¹¿¹t Wiœniowieckich i Czartoryskich, równie¿ u Woronieckich, Zbaraskich, Sanguszków, Koreckich, Ró¿yñskich i Chowañskich. Niektóre z nich to m. in. imiona nadawane ksi¹¿êtom mazowieckim i œl¹skim, np.: Janusz (8), Jerzy (4), Adam (3), Jan (3), Karol (3), Kr(z)ysztof (3), Bonifacij, Franciszek, Jakub, Mateusz, ¯ygymont < Zygmunt.

Wiêkszoœæ z nich spotykamy równie¿ wœród innych rodów ksi¹¿êcych dawnego Wo³ynia, wywodz¹cych siê z dynastii Rurykowiczów [2:365].

Niewielk¹ grupê tworzy³y formy pochodzenia litewsko-pruskiego. By³y to imiona wnuków i synów Giedymina, którzy zapocz¹tkowali linie dynastyczne.

Imiona te nie znalaz³y kontynuacji w onomastykonie omawianych rodów ksi¹¿êcych. Wszystkie zapisy pochodz¹ z XIV w.: Koriat < Kãrjotas, Korybut <

Kãributas, Skirgaj³o, Skirhaj³o< Skirgailas, Skirgáila [12].

Jednym ze œladów obecnoœci Waregów w dziejach Rusi s¹ formy pochodzenia normañskiego, które spotykamy u Rurykowiczów. Wœród Giedyminowiczów

wyst¹pi³ tylko jeden przyk³ad takiego imienia: Hlib, odnosz¹cy siê do syna za³o¿yciela linii dynastycznej Koriatowiczów (tradycyjnie przyjmuje siê normañskie pochodzenie imienia ze stnord. Gudleifr, znana jest te¿ jego s³owiañska etymologia [5]). Imiê to zosta³o rozpowszechnione przez rusk¹ Cerkiew w zwi¹zku z kultem Gleba, jednego z synów œw. W³odzimierza, który zg³adzony zosta³ przez swego brata, Œwiêtope³ka.

Wiêkszoœæ imion nadawanych Giedyminowiczom wystêpowa³a w formach podstawowych. Hipokorystyka stanowi¹ zaledwie 3,5 % wszystkich poœwiadczeñ.

Tworzone by³y przy pomocy formantu -ko w jego postaci prostej lub rozszerzonej:

Fed’ko (3) < Fieodor, Andruszko < Andrij, Fediuszko < Fieodor, Iwaszko < Iwan, Jac’ko < Jakow, Olelko < O³eksandr, Sendiuszko, Sanguszko < prawdopodobnie od im. O³eksandr, por. n. os. Sendur, Sendor < Aleksander, stp. Aleksendr [8].

Formy te nie mia³y charakteru deminutywnego. Ju¿ w XIV-XV w. sufiksy hipokorystyczne by³y neutralnymi formantami antroponimicznymi. W zwi¹zku z du¿¹ produktywnoœci¹ utraci³y swoj¹ pierwotn¹ funkcjê, tworz¹c skrócone formy imion nienacechowane uczuciowo [3; s. 27]. W badanym materiale spotykamy je tylko w onomastykonie Lubartowiczów i Olgierdowiczów, w wiêkszoœci w XV w. Hipokorystyka na -ko wystêpowa³y równie¿ wœród innych rodów ksi¹¿êcych w dawnym Wo³yniu, np. Ostrogskich i Zas³awskich oraz Czetwertyñskich i Sokolskich, wywodz¹cych siê z Rurykowiczów [2; s. 365].

Znane by³y ju¿ wczeœniej w imiennictwie innych rodów z tej dynastii [7; s. 92-93].

Do imion najbardziej popularnych wœród Giedyminowiczów nale¿a³y:

Mychaj³o, O³eksandr (Aleksander, Olelko, Sanguszko/Sendiuszko), Iwan (Iwaszko, Jan), oraz Fedor (Fed’ko, Fediuszko), Jurij (Jerzy), Wasyl(ij). Trzy pierwsze mia³y najwiêcej poœwiadczeñ w linii dynastycznej Narymuntowiczów, Olgierdowiczów oraz Koriatowiczów. U Lubartowiczów najczêœciej nadawanymi imionami by³y: Andrej, O³eksandr, Fedor i Mychaj³o. Podobny zestaw spotykamy w rodach wywodz¹cych siê z dynastii Rurykowiczów. Najczêstszymi imionami u ksi¹¿¹t Ostrogskich i Zas³awskich by³y: O³eksandr, Kostiantyn, Janusz, Iwan oraz Mychaj³o i Jurij, natomiast w rodzinie Czetwertyñskich i Sokolskich – Fedir, Wasyl, Stefan, O³eksandr oraz Jurij i Mychaj³o . Trzy ostatnie powtarza³y siê w obu liniach rodowych [2; s. 365-367]. Tradycja nadawania pewnych imion w warstwie uprzywilejowanej siêga jeszcze czasów Rusi Kijowskiej, co widaæ wyraŸnie w onomastykonie pierwszych dwunastu pokoleñ ró¿nych ga³êzi dynastycznych Rurykowiczów. Na przyk³ad w domu Izjas³awiczów po³ockich czêsto u¿ywanymi imionami by³y: Wses³aw, Wasylko, Hlib, Rohwo³od, Wo³odar, Wsewo³od i Wo³odymyr, w domu Izjas³awiczów turowsko-piñskich – Jurij, Jaros³aw, Iwan, zaœ w pierwszej dynastii halickiej – Wo³odymyr, Rostys³aw, Ruryk, Wo³odar, Wasylko oraz Iwan [11].

Wykaz imion mêskich przedstawicieli dynastii Giedyminowiczów na Ukrainie²

2 W wykazie uwzglêdniono imiona za³o¿ycieli linii dynastycznych, z których wywodzi³o siê wiele rodów ksi¹¿êcych w dawnej Ukrainie. Pominiêto Narymunta, sprawuj¹cego w³adzê w Piñsku, mimo, i¿ da³ pocz¹tek Narymuntowiczom. Uwzglêdniono tych wnuków Giedymina, którzy nosili tytu³y ksi¹¿¹t ziem ukraiñskich, lecz nie byli protoplastami rodów.

Imiê mêskie 1 imiê 2 imiê Imiê mêskie 1 imiê 2 imiê 1. Mychaj³o 27 1 31. Wo³odymyr 2 2. O³eksandr

(Aleksander, Olelko, Sanguszko\

Sendiuszko)

24 1 32. Abraham

(Awram) 1

3. Iwan (Iwaszko,

Jan) 23 33. Adrian 1 4. Fedor

(Fed’ko, Fediuszko)

14 34. Boles³aw 1

5. Jurij (Jerzy) 11 2 35. Bonifacij 1 6. Wasyl(ij) 12 1 36. Dany³o 1 7. Dmytro

(Dmitrej, Dmitr) 8 3 37. Dawyd 1 8. Andrej 9 1 38. Denis 1 9. Kostiantyn

(Konstanty) 10 39. Franciszek 1 10. Semen 10 40. Hlib 1 11. Janusz 8 41. Jarema

(Jeremija, Heremi)

1

12. £ew 8 1 42. Jaros³aw 1 13. Hryhorij 5 43. Jewfymij 1 14. Petro 5 44. Juchym

(Jachym) 1 15. Paw³o

(Pawe³) 4 45. Kr(z)ysztof 1 1 16. Samij³o (Samuel) 4 46. Koriat 1

17. Stefan 4 47. Korybut

18. Adam 3 48. Kyryk 1 19. Bohdan 3 49. Lubart 1 20. Jakub (Jac’ko) 2 50. Manui³ 1 21. Karol 1 2 51. Olgierd 1 22. Myko³aj (Miko³aj) 3 52. Ostafij 1 23. Bohusz 2 53. Patrykij 1 24. Borys 2 54. Prokip 1 25. Maksym 2 55. Skirhaj³o

(Skirgaj³o) 1 26. Mateusz (Matwij) 2 56. So³tan 1 27. Roman 2 57. Swidryhaj³o

(Swidrygaj³o) 1 28. Stanys³aw 2 58. Wojna 1 29. Stefan 2 59. W³adys³aw 1 30. Tomasz 1 1 60. ¯ygymont 1

Z wystêpowaniem imion w poszczególnych ga³êziach dynastycznych i rodach ksi¹¿êcych, ich popularnoœci¹ i upodobaniem do pewnych form wi¹¿e siê tradycja dziedziczenia imion po przodkach, najczêœciej po rodzicach oraz dziadkach, a tym samym ich powtarzalnoœæ w kolejnych generacjach. W omawianych Ÿród³ach za przyk³ad ilustruj¹cy dziedziczenie imion mo¿e pos³u¿yæ ród Sanguszków z linii dynastycznej Olgierdowiczów. Andrij Fedorowycz Sanguszkowycz otrzyma³ swe imiê po dziadku, namiestniku krzemienieckim i brac³awskim, marsza³ku ziemi wo³yñskiej. Fedir Roman Sanguszkowycz pierwsze imiê odziedziczy³ po dziadku, staroœcie w³odzimierskim, zaœ drugie po ojcu, staroœcie ¿ytomierskim i wojewodzie brac³awskim. Z kolei O³eksandr Sanguszkowycz Koszers’kyj imiê otrzyma³ po pradziadku, staroœcie w³odzimierskim i namiestniku krzemienieckim. Imiona dziedziczone po ojcu spotykamy te¿ w innych rodach ksi¹¿êcych, np.: w rodzie Wiœniowieckich, Woronieckich, Poryckich. Zwyczaj dziedziczenia imion po przodkach dotyczy³ te¿ córek. Znany by³ równie¿ w polskiej antroponimii szlacheckiej [2; s. 368].

Wielu przedstawicieli omawianych rodów ksi¹¿êcych przesz³o do historii pod dwoma imionami. Zjawisko to, siêgaj¹ce czasów wczesnoœredniowiecznych, zwi¹zane by³o z u¿ywaniem imion s³owiañskich lub nordyckich obok imion chrzeœcijañskich wprowadzonych przez Cerkiew. Z tego rodzaju dwuimiennoœci¹

Wykaz Ÿróde³

Archiwum ksi¹¿¹t Lubartowiczów Sanguszków w S³awucie, pod kier. Z. L.

Radzimiñskiego, t. I, III, IV, Lwów 1887 – 1890.

Dygnitarze i szlachta powiatu ³uckiego/w³odzimierskiego sk³adaj¹ przysiêgê na wiernoœæ Koronie polskiej w grodzie ³uckim, 1569, s. 321-328 [w:] Akta Unji Polski z Litw¹ 1385-1791, wyd. S. Kutrzeba i W. Semkowicz, Kraków 1932.

Al. Jab³onowski, Regestr poboru z woj. wo³yñskiego, powiatów ³uckiego, w³odzimierskiego i krzemienieckiego 1583 r. – przez Iwana Chrennickiego [w:] „Polska XVI wieku pod wzglêdem geograficzno-statystycznym. Ziemie Ruskie. Wo³yñ i Podole”, t. VIII, ród³a dziejowe, t. XIX, Warszawa 1889; Ten¿e, Popis zamku ³uckiego [w:] „ Rewizje zamków ziemi wo³yñskiej w po³owie XVI w. ród³a dziejowe, t. VI.

Àðõèâú Þãî-Çàïàäíîé Ðîññ³è, èçäàâàåìûé Êîììèññ³åþ äëÿ ðàçáîðà äðåâíèõú àêòîâú, ʳåâú 1905, ÷. V²², ò. ²²²: Ïåðåïèñü ïîñåëåí³é è äûìîâú Âîëûíñêàãî âîåâîäñòâà ïðè âçèìàí³è ïîäûìíàãî 1662 ã.

spotykamy siê w imiennictwie warstwy uprzywilejowanej jeszcze w XIV w. W okresie póŸniejszym by³y to przewa¿nie imiona chrzeœcijañskie.

W omawianych Ÿród³ach imiona podwójne by³y dwojakiego pochodzenia.

Zapisy z XIV-XV w., odnosz¹ce siê m. in. do za³o¿ycieli linii dynastycznych i ich synów, jak równie¿ protoplastów rodów ksi¹¿êcych, zawieraj¹ formy litewskie oraz chrzeœcijañskie cerkiewno-ruskie, np. Korybut Dmytro Olherdowycz, ksi¹¿ê siewierski i nieœwicki, jego dwaj bracia, tj.: Skirhaj³o Iwan Olherdowycz, ksi¹¿ê trocki, po³ocki i wielki ksi¹¿ê kijowski oraz Swidryhaj³o £ew, ksi¹¿ê podolski, czernihowski i wo³yñski, który przechodz¹c na wiarê katolick¹ przyj¹³ dodatkowe imiê – Boles³aw (podobnie jego brat Koryhaj³o Wasyl Kazimierz). Z kolei syn ksiêcia kijowskiego Wo³odymyra Olherdowycza pos³ugiwa³ siê imionami Andrij Hlib. PóŸniejsze zapisy podaj¹ niemal wy³¹cznie formy chrzeœcijañskie.

Pojedyncze przyk³ady pochodz¹ z XV i XVI w.: Semen Wasyl Olelkowycz, ksi¹¿ê kijowski, Fedir Roman Romanowycz Sanguszkowycz, syn wojewody brac³awskiego, Bohusz Jewfymij Fedorowycz Korec’kyj, starosta brac³awski i winnicki. Najliczniejsze spotykamy w Ÿród³ach XVII-wiecznych. Czêsto tworza je formy o brzmieniu polskim, np. Jan Karol na Klewaniu Czartoryski, krzemieniecki, œniatyñski starosta, Krzysztof Konstanty na Wiszniowcu i Zbara¿u Wiszniowiecki, Samuel Karol Korecki, syn kasztelana wo³yñskiego. Ich wystêpowanie w onomastykonie ruskiej warstwy uprzywilejowanej, zwi¹zane z konwersj¹ religijn¹, prawdopodobnie by³o podyktowane wp³ywem tradycji imienniczej polskiej szlachty. Zwyczaj nadawania dwóch lub wiêcej imion pochodzenia chrzeœcijañskiego mia³ zwi¹zek z powierzaniem potomka opiece wiêcej ni¿ jednego patrona. Istotn¹ rolê mog³y te¿ odgrywaæ wzglêdy rodzinne – pragnienie upamiêtnienia imienników nale¿¹cych do rodu (6: 116).

Ðååñòðú ïîïèñó âîéñêà Ëèòîâñêàãî 1565 ã: Çåìëÿ Âîëûíñêàÿ [w:] „Ëèòîâñêàÿ Ìåòðèêà”, îòä. ², ÷. 3, Êíèãè Ïóáëè÷íûõú Äeëú. Ïåðåïèñè âîéñêà Ëèòîâñêàãî, Ïåòðîãðàäú 1915.

Ìàòåð³àëû äëÿ èñòîð³è ïðàâîñëàâíûõ ìîíàñòûðåé íà Âîëûíè [w:] Ïàìÿòíèêè èçäàííûå âðåìåííîþ êîììèññ³åþ äëÿ ðàçáîðà äðåâíèõú àêòîâú, ò. ²V. – ʳºâú 1859.

Ñëîâíèê ñòàðîóêðà¿íñüêî¿ ìîâè Õ²V-ÕV ñò. ó äâîõ òîìàõ. – Êè¿â, 1977-1978.

Âîëèíñüê³ ãðàìîòè ÕV² ñò.. – Êè¿â, 1995.

ijëîâà ìîâà Âîëèí³ ³ Íàääí³ïðÿíùèíè ÕV²² ñò.. – Êè¿â, 1981.

Lustracja starostwa i wójtostwa krzemienieckiego i wo³yñskiego [w:] „ Lustratio bonorum Reipublicae in pa. Wolhyniae 1663”, AGAD, ASK, oddz. XLVI, sygn. 17.

Rejstr popisu wojska wo³yñskiego na pospolite ruszenie 1621r, Varia Archiwalne z BN, AGAD.

Akta grodzkie krzemienieckie 1683-1684, Nabytki nr 31, Oddz. I, sygn. 60, zeszyt nr 2, AGAD.

Ïðèñÿæíîå ïîêàçàí³å î êîëè÷åñòâå äîìîâ â Ëóöêîì ïîâåòå, ÖÍÁ Âåðíàäñüêîãî ó Êèºâ³, Ô. 83, Íð 52.

Ïðèñÿæíîå ïîêàçàí³å î êîëè÷åñòâå äîìîâ â Êðåìåíåöêîì ïîâåòå, ÖÍÁ Âåðíàäñüêîãî ó Êèºâ³, Ô. 83, Íð 53.

Literatura

1. Cieœlikowa A. S³ownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych, cz. 1, Odapelatywne nazwy osobowe. – Kraków, 2000.

2. Huk I. O imiennictwie ksi¹¿¹t Ostrogskich-Zas³awskich// Warszawskie Zeszyty Ukrainoznawcze. – 2005. Ò. 19–20, s. 362-371.

3. Ãóìåöüêà Ë. Íàðèñ ñëîâîòâîð÷î¿ ñèñòåìè óêðà¿íñüêî¿ àêòîâî¿ ìîâè X²V-ÕV ñò. – Êè¿â, 1958.

4. ßêîâåíêî Í. Óêðà¿íñüêà øëÿõòà ç ê³íöÿ Õ²V äî ñåðåäèíè ÕV²² ñò. (Âîëèíü òà Öåíòðàëüíà Óêðà¿íà). – Êè¿â, 1993.

5. Malec M. S³ownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych, cz. 2, Nazwy osobowe pochodzenia chrzeœcijañskiego. – Kraków, 1995.

6. Malec M. Nazwy indywidualne //Polskie nazwy w³asne. Encyklopedia. – Warszawa- Kraków, 1998, s. 97-118.

7. Pakszys T. Imiennictwo dynastii Rurykowiczów // Rozprawy Slawistyczne 10, Lublin, 1995, s. 87-94.

8. Rymut K. Nazwiska Polaków. S³ownik historyczno etymologiczny, t. I-II. – Kraków, 1999-2000.

9. Serczyk W. Historia Ukrainy. – Warszawa-Wroc³aw-Kraków, 2001.

10. Têgowski J. Pierwsze pokolenia Giedyminowiczów. – Poznañ-Wroc³aw, 1999.

11. Âîéòîâè÷ Ë. Êíÿç³âñüê³ äèíàñò³¿ ñõ³äíî¿ ªâðîïè (²Õ-ÕV² ñò.). – Ëüâ³â, 2000.

12. Vanagas A. Lietuviå Pavard¿iå ¿odynas, t. I-II. – Vilnius, 1985-1989.